I.— 3a.

Wi Pere : Ac, katoa ; ko te take o tena kupu aku, ko fee tino take tena c aue tonu nei tatou i nga ra katoa, koia tena ko taua mahi hokohoko whenua Maori; ka hoko te tangata i ona whenua katoa ka pau katoa atu, katahi ka tangi haere kite Kawanatanga kia hoatu he whenua mona. Tera hoki etahi kaumatua Maori kei Waikato kua hoko i o ratou whenua katoa kore rawa he wahi i toe, kia kaha ai ratou kite tono penihana i raro ite Ture Penihana Kaumatua. Nui atu taku kino ki nga mahi a ena tv tangata. 9. Henare Kaihau: Mehemea he whenua tou c puritia ana c koe i raro i tetahi Karauna karaati, tetahi atu ahua pukapuka taitara ranei, c puare ana kite hoko ki etahi atu aronga tuku ranei, c mea ana koe me tango atu tena mana i a koe, me here rawa taua whenua kia kore rawa c taea te aha te aha ? Wi Pere : E patai ana koe mo te whenua kua oti te riihi te hoko ranei ? 10. Henare Kaihau: Ahakoa kaore ano i riihitia, i hokona ranei, engari i raro ite ahua ote Karauna Karaati c ahei aua kia peratia c koe ? Wi Pere : Ac, mehemea kaore ano taua whenua i tukuna ki nga tikanga pera, c mea ana ahau me pa nga ritenga o te Ture hou ki nga whenua pera katoa c puare ana kite riihi, kite hoko, ki te mokete, mehemea kaore ano aua tikanga kia whakahaerea ki runga kite whenua. Ko nga ritenga o te Ture hou kaua c pa ki nga whenua kua hokona, kua riihitia, kua moketengia ranei c te tangata nona i roto i enei ra ite mea c takoto here kore ana te whenua. Maku c whakamarama atu i runga ito patai. Noku tetahi poraka whenua 20,000 eka, ko tena 20,000 eka kua hoatu eau kite ringa o taku kai-tiaki—te tangata kei aia c tiaki ana aku whenua katoa—a kua whakaaetia atu c au kia moketengia c taku kai-tiaki tetahi wahi o taua whenua hei whakaea i nga taumahatanga c tau ana ki runga ki era atu whenua oku, a kua whakaaetia ano c au kia riihitia c ia etahi atu wahi mo runga ano i tena ahua. Kaati, eki ana ahau ko nga whenua pera kaua c ekengia c nga ritenga o tenei Ture hou, engari ko nga whenua kei te toe ki nga Maori, kaore nei he raruraru i runga, ko ena nga mea c hoatu ki raro kite Ture hou. Ko nga whenua kua riro tetahi taha te hoko, ko te wahi c toe ana me riro ki raro i te whakahaere ote Ture hou. Mehemea kotahi anake te tangata c toe ana o tetahi whenua waiho ma te Poari c whakatau me hoko ranei taua tangata kaua ranei hei c hoko ; c penei ana ahau kite haere atu taua tangata kite Poari kite ki atu, " Ko ahau anake te tangata c toe ana —kua hoko katoa etahi, no reifa kaore he painga c pupuri ai au i toku paanga," ma te Poari c rapu c uiui kia mohiotia ai he whenua ano ranei o taua tangata c nui ana hei oranga mona, kite kitea, ac, c nui ana, kaati, me whakaae kia hoko taua tangata. 11. Henare Kaihau: Kaati ra, c penei ana taku titiro ki to korero, he whenua ou c takoto ana l raro i etahi taumahatanga, ac ki ana koe kaua te Paori c whai mana ki runga ki ena; engari mo te taha kite tangata kaore nei he raruraru i runga i ona whenua, a c hiahia ana kite hoko, c mea ana koe ko koe c puta ki waho o te mana whakahaere o te Paori, ko ia kauaka ; me pewhea c taea ai te whakarite ena korero c rua ? Wi Pere : E penei ana taku korero, me whai mana te Paori kite nama moni ki nga tangata c takoto taumaha ana o ratou whenua, kia puare ai he huarahi c haere atu ai aua tangata kite Poari tono atu ai kia homai he moni hei whakaea atu i nga raruraru kei runga kei o ratou whenua c tau ana. 12. Henare Kaihau: Ac ra, engari kaore koia koe c kite ana, i runga ano ito korero whakamarama, kaore tou whenua c riro ki raro kite whakahaere a te Poari—tera ke atu te tangata mana c hoatu te moni hei utu i ou raruraru, engari mo te taha kite Maori i korerotia ra c koe ma te Poari anake a ia c whakaora ? Wi Pere : Kaore; c penei ke ana taku korero :Ko era o aku whenua c takoto pera ana kaua c riro ki raro i te Poari, engari ko era atu o aku whenua kaore i te pera te takoto me taka ki raro ite Poari. Mehemea kite whakaae te Poari mana c tango c whakarite ena raruraru katoa oku c pai noa atu ana ahau kia tukuna atu ki a ia, c hara i te mea ko aku taumahatanga anake me aku nama, engari ko aku huarahi moni mai me aku mea katoa me riro i a ia, ara, aku whenua c takoto taumaha aua me aku whenua kaore he raruraru kei runga. Ko aku whenua watea ka uru ki raro i tera wahi ote Ture c arai ana ite hoko. Ka tino pai rawa atu ahau mehemea ka whakaae te Poari kite tango i aku raruraru katoa, me ki ake au, mo te £3 i te £100—notemea kei te utu ahau i te £8, me te £9, i te £100—ahakoa kite ki mai te Poari mo te £3|-, mo te £4, ranei i te £100, ka whakaae noa atu ahau. Kua utu hoki ahau i te £10, ite timatanga, a kua hoki haere i naianei kite £8, kite £7, kite £6J etahi i naianai. 13. Henare Kaihau: Kaati ra, ki tou mohio ka tika ranei kia tangohia, aka taea ranei te tango atu, o nga mana c tau aua ki nga tangata kua oti nei te whakawhiwhi ki nga Karauna karaati, ki era atu ahua taitara ranei mo o ratou whenua i Niu Tireni ? Wi Pere : Me pewhea koia c taea ai ? E hara ite mea c whakakore atu aua tenei ite mana o te Karauna karaati, engari c whakaatu ana no Wi Pere te Karauna karaati, a c whai mana ana aWi Pere kite tuku atu i tona whenua kite Poari mehemea c hiahia ana ia kite pera. Ko te ahua ote Poari he penei, ko taku tinana tenei, ko te Poari hei ringUringa moku. Ko ahau ano te tinana, engari ka riro ko te Poari hei ringaringa mana c mahi nga mea c mahi nei au i naianei ki oku nei ringaringa ake, kia ahei ai tatou te iwi Maori te whiwhi tahi i nga painga c mea nei nga Pakeha kia tuturu kia ratou anake. He iwi rawakore rawa te Pakeha, mehemea £100 anake te moni kei roto i te pakete o tetahi ■ Pakeha, ka haere atu ia ki nga Maori ka ki atu, " E hoa ma, riihitia mai ki a au a mea whenua," a ka riro atu pea i a ia he 10,000 eka, ara, ka riihitia atu c aua Maori tena whenua ki a ia. Tena pea he £100 anake taua moni ite tuatahi, a ka utua c ia ki tena ana kai-whakahaere, ana roia, me era atu raruraru katoa o taua riihi. Ka paahitia te tiiti, kua riro ia ia tena whenua i runga ite riihi. A tona ra ka haere taua Pakeha kite hoko i taua riihi ki tetahi atu Pakeha, tena ia c whiwhi i te £2,000, ahakoa he £100 anake tana moni ake i pau. 14. Henare Kaihau : He roa rawa tena whakahoki mo taku patai.

18