17

I.—3a

anake te mana kite whakahaere i a ratou mahi me o ratou tikanga, kaati me tuku tena tikanga mo tona takiwa anake, ka tautokona c au. He aha koia te he kia hoatu tena mana ki a ratou mehemea c pera ana to ratou hiahia, hei whakamatau koa ite ahua ? Aki te kitea, taihoa ake nei, kaore i pai, heoi me tuku ratou ki raro i te Poari c ki nei ahau kia whakaturia. Te take iki ai ahau kaore c taea c te iwi Maori te whakahaere tika i o ratou tikanga me a ratou mahi c puta ai he painga kia ratou, he kore tonu no ratou kaore c mohio ana ki nga huarahi o tera mahi, kaore ratou c mohio kite mahi moni, ama te moni anake hoki ka taea ai nga mahi. Kaati ra, mehemea c mohio ana era Maori kua kitea c ratou he huarahi c taea ai c ratou nga moni c oti ai ta ratou whakaaro, tukua kia whakamatauria to ratou mohiotanga. Engari me whakamarama ano eau kite Komiti, he kupu whakangawari tenei naku ake. Kua oti hoki eau te korero atu kite Komiti te hiahia o toku iwi nana nei au i tuku mai ki konei kite tono atu i te Poari kia hoatu mo to ratou takiwa anake, engari ko te tikanga whakamutu ite hoko me pa tera kite Motu katoa nei. Ama nga Maori c kimi c rapu mehemea tera atu ano ranei etahi atu tikanga whakahaere c kitea c ratou, aka rite i a ratou te whiriwhir.i, me whakamatau, ka kitea c pai ana, me tahuri kite whakarite, a tena pea c taea te whakakotahi nga whakaaro c rua. He aha koia te he o tera ? 1. Te Makarini : Kei whea nga rohe o tou takiwa, timata atu i whea ka mutu mai i whea? Wi Pere : Ko nga rohe ano ote Takiwa Pootitanga mema Maori ote Tai Eawhiti. Eki ana ahau mehemea he pono te hiahia o te Whare kia mania he tikanga hei ora mo te iwi Maori, me paahi c ratou tenei Pire mo te takiwa o te Tai Eawhiti, a me waiho ma nga mahi a taua Poari i roto i taua takiwa c whakamatau c whakaatu te tika te he ranei o ta matou kupu c ki nei ka ora matou i te Pire Poari, a tena pea c tono era atu takiwa o te Motu, mehemea c kite ana ratou he ture pai taua ture, kia whakaurua o ratou takiwa ki raro i tona whakahaere ; mehemea ranei kite mohio ratou kua kitea c ratou tetahi tikanga pai atu i tena ma ratou c whakaatu mai, a ka mohiotia c pai ke atu ana ta ratou ita matou, katahi pea ka tika kia hanga he ture pera; engari ko nga hiahia o te Tai Eawhiti i korerotia mai ki ahau hei korero atu maku ki tenei Komiti me tenei Whare, ko te Pire Poari —a te Pirimia —me paahi mo to ratou takiwa. Kaati, kua kiia mai ka taea pea he Pire hou te hanga, heoi, ma te Kawanatanga c hanga i nga rarangi hove mahara ana ratou: Mehemea ko te Pire tuatahi hei paahi ma tatou, kaati, kua oti mai nga rarangi hou te hanga, a mehemea ranei ka hanga mai cte Kawanatanga he Pire hove pai noa atu aua ahau kia peratia—ma te Kawanatanga c hanga; engari kite kore c taea cte Kawanatanga te hanga tena Pire hove korerotia nei, heoi ra taku, me paahi ko te Pire Poari o tera tau. Kaore rawa oku nei wehi kai puba mai he mate i raro i taua Pire, engari he ora anake. Paahitia mai mo te Tai Eawhiti. Mehemea ka terete whakatakoto mai o te Pire hou, me homai kia paahitia, engari c tino mea ana ahau kaore rawa c tika kia whakaroaina te paahitanga ote Pire Poari mo te Tai Eawhiti. Xi te paangia te tangata c te mate kaore c tika kia whakaroaina te hoatutanga o te rongoa mo tona mate, engari me terete hoatu i te wa tuatahi tonu c taea ai, engari ano te tangata he mate hangahanga noa iho nei tona, tera pea c whakaae kia roa te hoatuanga o tona rongoa—ina ra ka taea c tena tv tangata te waiho atu mo te ahiahi ranei, mo te ata ranei apopo, a kaore c tino kino rawa. Na, he kupu tenei i mahue i au —mo nga whenua c takoto ana he taumahatanga i runga, ara, mokete tetahi atu mea ranei, kaua era tv whenua c kuhua atu ki raro i te whakahaere a te Poari, ta te mea kua eke he taumahatanga ki runga i raro i nga ture c mana nei i naianei, no reira kaore c tika kia riro mai ma te Poari era whenua c whakahaere. Taihoa, kia ata wetekia atu ena taumahatanga ka homai ai ki raro i te whakahaere a te Poari ; engari ko nga whenua kei te Pakeha i naianei c riihi ana, me eke nga tikanga arai i te hoko o te ture hove korerotia nei ki runga ki era whenua, tetahi kaua c whai mana nga Pakeha, kei a ratou aua whenua c reti ana, kite whakahou ano i a ratou riihi, engari kite hiahia te Pakeha kite tango riihi hou me tango anake eia i raro ite Ture hou. Heoi pea aku korero. 2. Henare Kaihau : Taku mohio kite ahua oto korero c penei aua, c mea ana kae kia paahitia tenei Pire mo te Tai Eawhiti anake ? Wi Pere : Ac ra, taku hiahia tena i haere mai ai au i te kainga ka tae mai ki konei—he tono kia paahitia taua Pire ; engari i te mea kua tae mai nei au katahi au ka rongo c meatia ana kia hanga he Pire hei riwhi mo taua Pire. 3. Henare Kaihau: Kaati, c penei ana to korero, kaore koe c mea ana kia pa taua Pire ki tetahi atu takiwa, engari kite Tai Eawhiti anake ? Wi Pere : Ac, engari mo te Poari anake tena kupu aku, ko te tikanga whakamutu i te hoko whenua me pa kite Motu katoa. Mehemea c hiahia ana koe kia whakaturia he Poari he Komiti ranei mo roto i tou takiwa, mau tena c tono. 4. Henare Kaihau : I ki ia nei koe me mutu rawa nga hoko katoa ? Wi Pere: Ac. 5. Henare Kaihau : Nga hoko ki a wai ? Nga hoko a wai? Wi Pere : A te Kawanatanga, a nga Pakeha noa ano hoki. 6. Henare Kaihau: Kei te hoko koia nga Pakeha noa i nga whenua Maori i naianei ? Wi Pere : Ac ra, kei te hoko i nga whenua pakupaku i raro i nga ture Pakeha c mana nei i naianei. 7. Henare Kaihau :A, c mea ana koia koe ko nga whenua ririki kua wehea kite tangata kotahi me arai rawa era kia kore ai c taea te hoko ? Wi Pere : Ac. Mo te taha ki nga tangata nona etahi whenua, tena c kitea kaore c tika kia pa te Pire hei arai i te hoko o aua tv whenua—ma te Kawanatanga ma te Poari ranei c ki ko wai ma aua tangata, ara, nga tangata kua pakehatia to ratou ahua. Tera hoki tetahi wahine kei to matou takiwa ko Airini Tonore, kua pakehatia tera wahine kite tikanga, a akuanei kaore pea ia c pai kia eke nga tikanga o tenei Pire ki runga ki tona whenua. 8. Henare Kaihau : E mea ana koe ko nga tangata c pupuri nei i o ratou whenua i naianei i runga i te ritenga fee-simple i raro i te ture Pakeha me kaua c tukua kia hoko i o ratou whenua, ahakoa kite hiahia ratou kite hoko ? 3—l. 3a.