I.—3a.

porangi c haere nei kite whakakiikii i nga tangata kia riihitia o ratou whenua, c utua katoatia ana era tangata; koia ahau ikiaiki te whakaturia te Poari ka kore katoa atu ena raruraru, ka mutu atu ena tangata hei utunga, aka mutu hoki te takoto mahikore o nga whenua. I runga i nga ture me nga tikanga c mana nei i naianei, mehemea he whenua toku c hiahia ana au hei riihi atu maku, me matua utu c au ena raruraru katoa—nga kai-whakamaori me era atu mea kua whakamaramatia atu nei c au—a mehemea c rua pea hereni te wariu ote eka ote whenua, ka riro te hereni kotahi ote eka hei utu i ena raruraru. Titiro hoki ki nga whenua ngaherehere :ki te riihitia etc Maori kite Pakeha c rua pea kapa ite eka te moni c hoatu ki nga Maori, a hei te ngaherehere tino pai rawa tena c tae kite hikipene ite eka te utu ote reti; a c tino mohio ana au mehemea kua riro i te Poari te whakahaere, ka tae pea kite hereni ite eka mo aua whenua c riihitia nei mo te hikipene i naianei, a ka whiwhi nga Maori i tena hikipene c puritia atu nei i a ratou i raro i nga tikanga c mana ana i naianei. Ako nga whenua c riihitia ana c nga Maori i naianei mo te ss. ite eka, mehemea kua riro ite Poari te whakahaere tena c tae kite 15s. mo te eka, no te mea katahi ka mohio tuturu nga tangata c hiahia ana kite riihi whenua Maori kaore he huarahi ke atu c whiwhi ai ratou i aua whenua, engari ma te Poari anake c whakaae, no reira ka haere tonu ratou kite Poari whakarite atu ai; ta te mea i runga i nga ture c mana nei i naianei, mehemea tera tetahi whenua Maori c ahei ana, a c hiahiatia ana c nga tangata nona, kia tukua kite riihi, kite tae mai he Pakeha ki tetahi o nga Maori no ratou tena whenua kite whakahua i tana utu c whakaae ana ia kite hoatu, a kite kore taua Maori c whakaae ki taua moni, a kaore te Pakeha ra c whakaae kite whakanuku ake ite utu, katahi ka ki atu te Pakeha ra, " Kaati, heoi taku mea atu ki a koe, ko tenei ka haere ahau ki a mea tangata whakarite atu ai," a ka haere ki tetahi atu tangata o taua whenua c whakaaro ana ia tera c ngawari mai ki tana tikanga, a c whakaae mai ki tana utu iti. Engari, mehemea kua hoatu kite Poari anake te mana whakahaere i nga riihi Maori, katahi ka rite tonu te tv o nga whenua Maori ki nga whenua c riihitia ana etc Pakeha kite Pakeha ano. Ko te take tena c tino kaha nei ahau kite ki atu ki nga Maori o te Tai Rawhiti me penei ta ratou whakaaro, notemea ko nga whenua Maori katoa puta noa i Niu Tireni c mate ana i raro i enei ture c mana nei, he kore no te Maori kaore c mohio ana kite whakahaere tika i ana mea me ona whenua cka waihotia atu ki aia tena mana, ko te hoatutanga hoki o tena mana ki a ia tetahi o nga tino take c riro pohehe noa iho nei ona whenua me ona taonga ite tangata. E whakaae noa atu ana ahau kia mau tonu ki nga Maori te mana whakahaere'i o ratou whenua mo runga mo nga mahi paamu, mahi taonga, hipi, kau, me era atu mea pera. Kaore he tikanga kia tangohia atu i a ratou tena mana etc Poari. Tetahi mea ano c tika ana kia mahia, ki taku mohio, koia tenei; ko nga whenua c puritia noatia ana, kaore c whakamahia ana c nga Maori, me whai mana te Poari kite whakaputa kupu penei: kite kore c whakamahia aua whenua i mua o te paunga o tetahi takiwa i ata whakaritea c te Poari, me tango etc Poari ki aia te mana whakahaere o aua whenua; mana c whakamahi kia whai hua ai, hei painga ano mo nga Maori tera tikanga, ara, mo nga tangata mangere kaore nei c whakamahi ana i o ratou whenua. Tetahi mea c tino hiahiatia ana c nga Maori ote Tai Rawhiti, ahe maha ano nga pitihana kua kokirihia cau kite Whare mo runga i tenei take, ara, kia hoatu ki a ratou he tikanga ngawari c taea ai c ratou te nama moni hei whakamahi hei whakapai i o ratou whenua—kia kaua c waiho ko nga peeke anake me era atu ropu hei whakaputa moni nama ki a ratou, c utu nei ratou ite itareti nui i roto i enei ra. Mehemea ka paahitia he ture pena me taku eki ake nei—me te uru ano ki roto te tino upoko o taku hiahia—ka tahi matou ka whakaae kite tuku atu kite Kawanatanga i te mana whakahaere o o matou whenua; ta te mea, kua mohio i naianei nga iwi Maori o te Tai Rawhiti, c he ana ta ratou mahara i nga tau kua pahemo ake nei c kaha ana ratou kite whakahaere tika i a ratou tikanga me o ratou whenua. Kua tino kite kua tino mohio ratou c kore ratou c kaha kite whakahaere i era tv mahi. Te mea mana c whakatuturu tena, me ki atu ahau kei waenganui o te kotahi miriona me te hawhe ahu atu pea kite rua miriona nga eka whenua c toe ana ki nga Maori ote Tai Rawhiti i naianei: I tae pea kite tekau miriona eka te huihuinga katoatanga o o ratou whenua i mua, a me ki kotahi pea miriona me te hawhe c toe ana ki a ratou i naianei. No ratou ano te he, na ratou ano i tuku i o ratou whenua kiapahuhu haere atu i o ratou ringaringa. Koia ahau iki ake ai kua tino whakahaua mai ahau c nga iwi ote Tai Rawhiti maku c korero atu kite Kawanatanga to ratou hiahia kia tukua atu o ratou whenua ki roto kite ringa ote Kawanatanga mana c tiaki c whakatoe. Ko te tino mea nui c hiahiatia ana c nga Maori o te Tai Rawhiti, i runga atu i nga mea katoa, ko te mahi hoko whenua Maori me mutu rawa i naianei, a ake tonu atu, i runga i etahi tikanga mau rawa c kore rawa ai c taea c tetahi atu Kawanatanga a muri atu nei te whakakorikori, te whakatuwhera ano ranei i tena mahi hoko whenua. Xi te kore c penatia, kaati, heoi ta ratou kupu, kaore te Kawanatanga c whakaaro pono ana ite ora mo ratou, kaore c pai ana kia puta mai he tino ora ki a ratou. Na, mo te Poari, c ki ana etahi tangata, mehemea ka whakatungia tena Poari ka mate nga Maori, ka tangohia c taua Poari nga whenua aka whakangaromia atu c ia. Kaati, ko nga iwi ote Tai Rawhiti c tino mohio ana kaore he take c wehi ai ratou kei he te whakahaere ate Poari; ta te mea ka roa haere nga wa ka taea noatia atu te whakatikatika o nga mea tena c kitea c tika ana kia whakatikaina mo runga mo nga mana me nga whakahaere ranei a te Poari. No reira ka hoki ano ahau ki taku kupu c whakapaua nei cau taku kaha katoa kite ki atu ki tenei Komiti, heoi ano te mea tuatahi c tonoa ana c nga iwi o te Tai Rawhiti, kia whakamutua rawatia te hoko i nga whenua Maori. Kaati kua kiia kia mahia he Pire i tenei tau, taku hiahia me whakatuturu te whakaupokotanga o nga take nunui katoa o te Pire o tera tau, kei te kite marama ahau c whakaaro pono ana te Pirimia mo runga i tenei mea, kaore oku awangawanga kite ki kaore kau ona hiahia kite tinihanga kite whakamate ranei i nga iwi Maori. Koia au eki ake nei, c whakaae ana ahau kia mahia mai c te Kawanatanga he Pire mo nga takiwa c toru, c tv nei matou ko aku hoa mema Maori tokorua hei mema mo reira, i runga ano i nga huarahi kua oti nei c au te whakamarama atu kite Komiti. Xi te pakeke tonu a Henare Kaihau me Maori anake nga mema ote Poari o tona takiwa, he aha te whakaaetia ai tana tono mo tona takiwa, kite kiia me pera, aki nga Maori

16