TRANSLATION OF WEST COAST ROYAL COMMISSIONERS' REPORTS OF 1880.

Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1881 Session I, G-01

<_-.—l.

1881. frEW ZEALAND.

TRANSLATION OF WEST COAST ROYAL COMMISSIONERS' REPORTS OF 1880.

WHAKAMAOIIITANGA O NGA KORERO WHAKAATU O NGA KOMIHANA I WHAKATUEIA E TE KAWANA I EAKO I "TE TUEE TJIITI MO NGA WHENUA I SIEO I TE EATT* PATTJ, ME TE WHAKAWA MO NGA HEEEHERE MAOEI, 1879."

Laid on the Table of the House by the Hon. Mr. Hall, with leave of the House.

KOEEEO 0 TE TUATAHI. Ki a His Excellency Sir Heecules Geoege Robeet Robinson, G.C.M.G., &0., Kawana o Nui Tireni. Kia eai mai e Te Kawana, — He tono atu tenei na maua e Te Kawana kia whakaae mai koe kia tukua atu tenei korero ki a koe he ara taki i to maua korero nui, no te mea e rua nga tino kupu e ki ana maua me whakatau inaianei tonu kei maumau noa nga mahi mo nga marama e haere ake nei. 1. Te Kupu mo te Whenua Mania. Ara te kupu me aha ranei te whenua e takoto nei i waenganui i nga awa o Waingongoro me Oeo ; ko taua whenua, ko tona tino putake i mua o tona rironga i te patu na Ngatiruanui a ko ona eka hui katoa 120,000 eka a ko nga eka o ena i te Mania 30,000. Maumau ki noa te tangata kua maha nga tau o te whakaaro o nga tangata tutu o te Takutai ki te Hauauru kia tu ratou ki te whakakore i to tatou noho ki taua whenua, a maumau ki ranei tera atu te take o to ratou whakakore i to tatou noho i te whenua, haunga to ratou whakakino i te ruritanga ote whenua ite tau kua pahure ake nei. Engari kahore i penei te whakaaro o nga tangata Maori noho tuturu ; era e tika te ki ko nga tangata Maori i tino whai take era ratou e whakaae ki to tatou noho ki taua whenua ki te mea kua ata whakaritea he rahui mo ratou; na ehara atu tenei i te tika ko te tino take o te mutu kino o taua ruritanga ko te kore whakarite rahui mo ratou. Kua puta nga kupu ki a ratou era o ratou kainga mahi ika, tanumanga, me nga ngakinga kai e whakaarohia a ka hoatu nga " Rahui nui " ma ratou, otira kahore rawa i whakaaturia atu kia ratou nga wahi ma ratou. Huri ke ana, akona ana te Apiha o taua kotinga kia kaua rawa e whakaaturia atu he kupu mo nga Rahui ki te kore e whakaaetia ete Kawanatanga. A i te wa i puta te kupu whakaoho ki nga Minita i muri mai, a i nga marama e rua o mua o te pananga o nga kairuri o te he e puta mai i runga i tenei mahi puku, kahore i tahuri ki te mahi. A no muri rawa (i muri o te pananga o nga kairuri) i hohoro te ki kia whakaritea he Rahui a kia makatia ki nga mapi, mahia ketia ana ki Poneke a kahore i whakaaturia ki nga Tangata Maori; ako aua mea i rneatia nei kahore i rite ki o ratou whakaaro a kahore ratou i ea. E kore te whakaaro o nga Tangata Maori e ata rata mai i runga i tenei tikanga mahi puku kumenga roa a i runga ano ite mea e tino whakaarohia ana e ratou i nga mea katoa. Ko to ratou whakaaro tenei, era ranei o ratou kainga noho e tau ki a ratou kahore ranei. E kore rawa te tangata mohio ki te hoko whenua Maori e whakaaro era e riro tetahi whenua ahanoa nei ki te mea kahore a i a i ata whakarite Rahui mo te liunga hoko: a kahore i puta te whakaaro era e rere ke te tikanga mo tenei whenua i riro ite rau ote patu i Taranaki. Kahore he maha nga take kia ata whakaarohia mo te mahinga i tenei. Me te mea kua whakarerea ete Karauna tona mana ki te whenua ako atu ote awa o Waingongoro i runga i te riro i te rau o te patu a kua whakaaetia te hold o nga tangata Maori ki taua whenua. E 70,000 eka ote whenua riro ite ran o te patu ite takutai kua whakahokia ite tau 1867 ki nga iwi. Ko te kupu aTa Tanara Makarini o 1872, Ko te whenua o waenganui o Waingongoro me Hangatahua awa " ahakoa kua puta te kupu kua riro i te rau o te patu " e kore e tika kia nohoia kia ata rite ra ano te wahi ma nga tangata Maori, kahore tenei kupu i whakahokia. Rahi ake ite 160,000 eka o nga whenua o roto o te whenua kua riro i te rau o te patu kua riro i nga Maori te hoko i runga i nga Tiiti tika: a 180,000 nga eka kua utua ki te takoha aki era atu utu. A i runga ake i enei mea katoa ko nga iwi katoa o te Takutai kua uru rahi ake iti iho ranei to ratou mahi ki te mahi porewarewa a kua whakaaro ratou ko tenei mea te riro i te rati o to patu he mea noa a ma te mahi atua a Te Whiti e whakahoki mai ta ratou whenua.

I—G. 1

G.—l.

2

I runga i enei whakaoho maha o mua ko te mea tika ko nga tikanga katoa mo nga Rahui me ata whakarite a hei amuri te ruri mo reira; a i mohiotia e kore e ahei te whakanoho marie te kainoho mo te whenua i te mea kahore ano i ata korerotia ki nga Maori nga wahi ma ratou. I kitea te otinga o tenei mahi kuare, whakaaro kore ki te he e puta mai, i te ra o muri o te ra i panaia ai te kairuri a puta mai ana tetahi raru meake tae ki te koata miriona ona utu; a i tonoa nga panui ki nga tangata o etahi wahi o te koroni nei, a i Atereria hoki kia hoko ratou i nga whenua e kore nei e ahei te ki atu era ratou e waiho kia noho marie i runga. E kaha ana maua ki te whakaatu i tenei ki a koe e Te Kawana no te mea ko taua tu mea kei mua tonu ia maua inaianei, ahakoa kahore i marama etahi atu mea, e marama ana tenei, e kore rawa e nohoia taua whenua i runga i te rongomau ki te kore e makatia mariretia nga Rahui tika ki runga ki taua whenua. A e ata ki marire atu ana maua ki a koe eTe Kawana ki to maua whakaaro ko te mea tika me mahi tonu tenei inaianei tonu. Tenei ano, me mahi tenei i runga tonu o te mana ote Karauna. Kua ngoikore o tatou hoa maori o nga Iwi ito tatou mahi kuare, whakaaro kore ki te he e puta mai, me te mataku a inaianei e mataku ana ratou ki te korero mai i to ratou e hiahia, a ki te whakaatu ranei ite whenua e tika ana kia Rahuitia mo ratou. E ki ana ratou kei aTe Kawana te whakaaro. Otira ki te kaha te mana oTe Whiti, ako tona mahi he whakakore ite whawhai, ki te whakangawari i te wa o te hanga rori o te ruri Rahui i taua wa ano era e whakaaetia e Te Kawana to kupu whakatau mo nga Rahui e nga Maori noho tuturu a ma ta ratou whakaae pea e patu te whakakore o etahi atu ki muri mai. Ko te mahi tuatahi ko te whakarite ite nui o nga Rahui. Ko te nuinga e kitea nei i roto i nga whaiki ote Paremete ote Kawanatanga oTa Hori Kerei 1 tae pea ki te 25,000 eka: a tera amuri ake nei era maua e whakaputa atu ki a koe e Te Kawana i o maua whakaaro koia tonu pea te tika kia penei ano te nui. Otira ko te tino mea ko te wahi e whakaritea ai nga Rahui, ko tenei i rahi ake ite nui. E whakaaro ana maua era e mana te kupu mo nga mahinga ika, tanumanga me nga mahinga kai i te mania. He mea noa enei, ko te tino mea ko te Rahui mo nga kainga me nga mahinga kai ite Ngaherehere. Na tenei te kupu i marama mo enei: ehara i te mea he mea tipokapoka te noho o nga tangata maori i te Ngaherehere, piri tonu nga waerenga haere atu ki roto ki te ngaherehere ko etahi e mahia ana ako etahi kua mahue. Ko te ara hei whakaoti i tenei ko te haere awhio i waho o ratou katoa a me tango he whenua hei whakarite i tenei katoa. Koia maua ka ki me penei:— 1. Me whakarite Rahui whanui timata i awa o Oeo haere tonu a tutaki ki te awa o Waingongoro. 2. Me tapahi nga raina o tenei Rahui-rere-tonu inaianei tonu a kia poto katoa nga kainga nga mahinga ki roto a ko taua Rahui nui katoa kia 25,000 eka. 3. Me tapahi kia toru kia wha ranei whanui rere tonu puta ki tetahi taha ki tetahi taha o te Ngaherehere o taua Rahui hei ara atu ki te whenua o tua a kia ata wehe te wahi mo ia hapu a kaua e pa ki nga kainga ki nga ngakinga. 4. Me whakarite i roto i taua Rahui nga turanga rnira kani rakau me nga wahi mo nga rakau hanga whare, taiepa wahie ranei mo te wa e tae atu ai te kainoho mo taua whenua a kia whakaritea hoki he whenua mo nga kura Maori. 5. Me panui taua 25,000 eka ina makatia hei Rahui e kore e ahei te hoko i te roa o te wa e noho ai nga Maori i runga i te Rongomau. 6. Kia ata rapua, i runga hoki i te kupu kua kiia, te mana o nga hapu o te Iwi a mo te wa e whakaae ai ratou ka wehewehe ai i o ratou Rahui a ka hoatu i nga Karauna Karaati. 7 Kia kaua rawa e rihitia e ahatia ranei tetahi wahi o taua Eahui, engari me noho ano nga tangata Maori tuturu, a kia kitea ra ano ma wai ranei, a kia hangaia ra ano etahi ture mo te rihi mo te aha ranei a e kore e puta mai te raru i roto. I te whakatakotoranga o te rohe o mua o taua Rahui-rere-tonu i te Mania me tuku ki te raina o te ara atu i Ketemarae rere atu ki te Taone nei kia Manaia a rere atu ki Oeo. Me ata whakaaro marire tenei rohe kei puta mai he raru pera me tera i puta ite tau kua pahure ake nei; he mahi e puta mai he raru o roto, he mahi kuare kia waiho ko te whakawhiti ngawari pea mo te kai ruri i te awa te hanga ranei i te ara te mea rahi ake a kia whakaitia te rohe a te Iwi a puta ake pea i tenei te pakanga mo te koroni. Ko to raina o tenei rohe me tapahi inaianei tonu i tetahi pito i tetahi pito, i Oeo i Ketemarae. He ki atu tenei ki a koe e Te Kawana kia ata mohio koe kahore maua e ki kia hoatu katoa taua Rahui ki nga Maori. Tera ano nga wahi ote Ngaherehere i mua ote Mania kahore he kainga he waerenga ranei a tera pea e tika amuri ake nei kia hokona taua whenua, a ko ta maua e tino tirotiro nei mo a mua, koia tenei, ko te whenua o te raina rohe o tua te Ngaherehere nei inaianei hei a mua ake nei ka nohoia hei pamu iti rere haere i runga i te raina o te Reriwe kua whakaaetia e te Paremete hei hono ite awa-avva o Opunake ki te Raina nui ote lierewe. Otira ko te tino mea tika o nga mea katoa ko tenei, ma te Kawanatanga e ata tiaki ia eka ia eka o taua Rahui a mana anake e tiaki a taea noatia te awhiotanga o nga kainga Maori i roto i tenei tapahanga whanui a kia kore ai nga tangata e noho ana ki taua whenua e ahei te buna i a ratou ki roto i nga wahi ngaro o to Ngaherehere, a ka riro i a tatou te wahi pai ote Takutai mo te whawhai. Tera ano tetahi mea e tau ana ki tenei mahi'mo te Mania, a e mea ana maua me ata, whakarite inaianei tonu, a koia tenei, ko nga karaati ma nga rangatira nei ma Hone Pihama raua ko Manaia. I runga i te korero mo te karaati ma Manaia kahore pea i kiia ki aia te rahi a ki whea ranei ; otira i whakaarohia e te Komihana Hiwari ko te rahinga mona kia 1,500 pea eka a era e marama e whakarite to wahi mana inahoki mana ki taua takiwa. I runga i te korero mo ta Hone Pihama karaati, ko te kupu tuatahi ki a ia na te Kawanatanga a Ta E. Tapata ite tau 1868 ahe mea nui; koia tenei te kupu, kia oti marire te whawhai me hoki katoa ona whenua ki aia o nga mea e ahei. I muri i tenei ka ki a Tanara Makarini me hoatu he karaati mona ake mo nga eka 1,100, i waenganui o nga awa o Oeo o Ouri a me tetahi rahui penei tonu te rahi mo tona Iwi. I muri mai i tenei i puta pea te whakaaro aTe Hiana kia hoatu 1,500 eka a kia penei ano hoki ma tona Iwi. Ko te whakamutunga i tono a Pihama kia whakaaetia tona hoatu i tona whenua i waenganui o nga awa mo te whenua i te taha ki te Tonga o Oeo kua pau nui hoki ona moni ki te

G.—l.

3

hanga whare me era atu mahi whakapaiki reira; a whakaaetia ana eTe Hiana. Ko nga kupu whakaae ana i puta a kahore rawa tetahi i ea. E mea ana maua me hoatu ki aia te wahi whenua i waenganui o Oeo me Wahamoko i te taha ki te takutai o te ara nui, ko nga eka o taua wahi 1,100 me te whenua anohoki kua taiepatia kua ngakia ki te kai i te taha ki uta o te ara, a ko nga eka e 300 e 400 ranei, ko enei me apiti atu; a ko te Eahui mo tona Hapu me penei ano te nui i waenganui o Oeo o Ouri me ruri inaianei a me whakainau te karaati.

11. Te Kupu mo Paeihaka. Ara te whakaaro me aha te whenua o waenganui o nga awa o Oeo me Hangatahua awa ; ko taua whenua i mua i te rironga i te rau o te patu na Taranaki a ko ona eka hui katoa 125,000 a he mania nga eka 34,000 o taua whenua. Kua whakaarohia e te nuinga tera tetahi whenua papai, whenua nui i roto i enei rohe a amuri ake nei era te Kawanatanga e whiwhi nui ki te moni ina hokona, katahi ano te whakaaro he. Ko te whenua o te Takutai o Taranaki e takoto haere ana mo nga maero e 30 ki ko atu i te Mania o Waimate tae atu ki Hangatahua awa a era e ahei te wehewehe ki nga wahi e wha:— 1. Te Hangatahua awa Poraka timata i to tatou Taone o Okato ki Waiweranui. 2. Te Parihaka Poraka, timata i Waiweranui rere ki Moutoti. 3. Te Opunake Poraka timata i Moutoti rere ki Taungatara. 4. Te Oeo Poraka timata Taungatara rere atu ki te Mania. Whai haere i roto i enei awa a tae ki nga putake i Tongariro era e penei te wehewehenga, ara : Hangatahua awa 18,000 eka; Parihaka, 58,000 eka; Opunake, 44,000 eka ; me Oeo, 26,000 eka. Otira i whakahokia te Hangatahua awa me Opunake Poraka i whakahokia ki nga tangata Maori na ratou taua whenua i era tau kua pahure ake nei otira i purutia e te karauna nga eka 1,400 awhio haere i Opunake Taone. A inaianei ite takutai ki te Hauraro ote Mania e rua anake o aua wehewehenga e wha e ahei te wehewehe. A i runga ite korero mo tenei me kape ki waho tetahi wahi nui ote Maunga, he kino rawa hoki no te whenua a me mahara ano tatou ko te nuinga o taua whenua i te Takutai he Ngaherehere a e toru maero (ae rua maero) te mamaotanga atu ite moana. Ki te mea ka hangaia tetahi raina awhio ki te taha o te maunga a e iwa nga maero atu o te raina ki te maunga me te waiho i nga maero e whitu i te moana era e pau ki roto ki taua raina awhio nga whenua e ahei te mahi mo nga tau e rua tekau e haere ake nei. I roto i enei raina ko te whenua pai e tau ana kia tatou ite Takutai o Taranaki i ko atu i te Mania, i rahi tata ake i te 60,000 eka a o roto o enei eka kahore i tae ki te 20,000 eka marama. Otira tenei nga mea e rua hei whakaiti i tenei whenua iti. I te tuatahi, ko te whakataunga o te Kooti i te tau 1866 kahore ano i ea a e kiia ana 10,000 eka. Kahore e ahei te ata ki ki te rahinga tera hoki e tahi kupu taimaha o roto o aua whakataunga a e kore e marama ia maua inaianei. Otira me whakarite aua mea kahore nei i marama i mua ote wa hei whakarite mo te wahi me te wahi hei whakaea i taua whakataunga. Tuarua, a rahi ake te taimaha o tenei i to te tuatahi, ko tenei ko te whakarite wahi mo nga tangata o Parihaka. Ko tenei kupu, a kaua e whakaarohia te ara i tangohia ai te whenua o enei tangata ote tu o Te Whiti a kahore nei i mau pu kiaTe Kuini a i tangohia nei te whenua e te rau o te patu, he kupu taimaha ano tenei ako te mea tika me mahi tonu inaianei. Ko te maha o nga tangata haere ki te wehewehenga i waenga ia ratou ia Ngatiruanui i te awa e tata ana ki Oeo i kiia i te tauanga i 1878, 841 hui katoa, a 342 o ratou e noho ana i Parihaka. E kiia ana kua nui haere nga tangata o Parihaka i muri mai i taua tau ; ahakoa e tika ana tenei kahore ranei kahore rawa e ahei te whakaaro me ki atu kia Te Whiti me ona tangata me haere atu ratou i Parihaka. A i runga i tenei ko Parihaka Poraka anake e atea i muri iho i te hoaturanga o tetahi Rahui nui ma ratou a ko te tikanga mo tenei ko te tikanga kua whakaritea e Te Ture mo nga whenua Maori e ki nei e 50 eka ma te tangata a me waiho te hawhe ote whenua e ahei te mahia o reira ma ratou. Kahore i oti i konei,ina oti te whenua te whakarite mo nga tangata o Parihaka, ko te wahi e toe kia tatou ko tetahi wahi kuiti rere haere i te Takutai mo nga maero kotahi tekau, tekau ma rua ranei, a i waenganui o nga Poraka nui e rua i whakahokia nei ki te Iwi i era tau. A tera pea e kore e tika kia whakanohoia he kai noho ki taua whenua kuiti mo nga tau maha e haere ake nei. Kua tauiratia hoki tenei tu mahi ite wahi ki te taha ki te hauraro o Urenui a kua mohiotia kaua e hohorotia te penei ano. Huihuia katoatia a maua kupu era e kitea ko te hawhe o te wahi e tau ana ki te Kawanatanga ki te Tonga ote Mania era ena e puritia hei whakarite mo te hunga o Parihaka; a i runga ite whenua katoa timata i Oeo haere ki Hangatahua awa ko te wahi whenua e toe ana hei mahinga ma maua kahore i tino tae ki te 30,000, eka a o roto o aua eka kahore i rahi ake i te 15,000 eka te wahi marama; a ki te whakaarohia kaua e nohoia te wahi kuiti i te Takutai o Parihaka Poraka e toe ana kia tatou, ko te wahi e tau ana hei nohoanga tangata i te Mania kua iti rawa iho. Ki te mea kahore i hari te ngakau ki enei tu korero, ko te mea tika kaua tatou e whakakopea i a tatou; a kei te marama nga kupu hei hoaturanga ma maua ki a koe e Te Kawana. E kore e tau te.pai ki te whakaroaina te ra mo te whakarite i nga Rahui mo nga tangata o Parihaka. Kei kona nga tangata a me whenua ano mo ratou hei oranga, a tenei ano, kei kona ratou, a e kore ratou e haere atu he wahi ke. Kia hohoro te tau te ngakau o nga tangata katoa ki tenei ka pai; aka pai kia hohoro te tatu o te ngakau o nga tangata katoa ki tenei, e kore e ea i te whenua i Parihaka nga moni nui e pau nei. A i runga i tenei ka tukua atu to maua whakaaro tohutohu ki a koe e Te Kawana. 1. Ko te whenua i Parihaka e takoto nei ki uta o te ara e hangaia nei i te Takutai a rere atu ki uta a taea noatia nga eka 20,000 tae atu ki ti 25,000 eka me whakatau ki nga tangata mo te wa e noho ai ratou i runga i te rongomau. 2. Ko te whenua ki te Takutai o taua ara i te Parihaka Poraka (i runga i te tikanga o te raina ka whiriwhiria mo te ara) a me te toenga o te Oeo Poraka i te Rahui mo nga tangata a Pihama, me pupuri ete Kawanatanga taea noatia te whakarite ete Karauna nga whakataunga aTe Kooti. Ki to maua whakaaro e kore tenei e taea ki te kore e tae tenei mea kia whakaritea ete Paremete; aki te

G.-l

4

penei, kahore e pai kia puta tetahi whakaaro mo taua whenua e toe ana kia tatou kia puta ra ano te whakaaro o te Paramete mo taua mea. Hei mutunga e mea ana maua ko te mea tika kia whakaaturia ki a koe e Te Kawana te take i tukua atu ai ta maua kupu tohutohu mo Parihaka mo te Mania, i te tukunga kotahi. Ko te take tenei, he uru tahi no aua mea a e kore e ahei te wehewehe. Kahore te mana oTe Whiti i tau ki tona hapu anake. Ahakoa he maha nga mea kiia tau hei whakakore ite Whakapono o nga tangata e whai ana i a ia, a ahakoa kei te tupu haere te whakaaro o ratou ki te puta he pakanga ko ratou te mea e mate, mau tonu to ratou whakarongo ki a ia notemea ko te kupu tuatahi o tona tikanga he whakakore o te pono o te riro i te rau o te patu a he kiatu mana e whakahoki katoa o ratou whenua. E mana ana tona tu i runga i tona kupu ko tona mahi he mahi Atua ara, he mahi i runga ite mana o te Atua a i runga i tona matakite, a ko enei mea e ata whakaponoia ana e nga tangata e whai ana i a ia. Ahakoa e kuare ana enei mea, maumau whakakore ito ratou kaha e mau tonu nei. E kore e ahei te whakanoho tangata ki te whenua a Ngatiruanui i ko atu o Waingongoro i runga i te rongomau i te mea kahore a Taranaki ma i te mohio ka peheatia ranei ta ratou ; ki te whakamatauria etahi mahi iti hei tami i tenei raru era e nui haere te kata o nga Iwi e rua ki enei mahi iti, a era e kaha haere to ratou tu ke. E kore e ahei te whakakore, ahakoa hiahiatia e tatou te ata whakaputa ite whakaaro mo Parihaka mo te Mania ite wa kotahi; a ki te kore e whakaritea ngatahitia raua ahakoa waiho ete Kawanatanga tetahi ope nui ki konei mo nga tau e haere ake nei e kore a ia e ahei te hoatu i nga kainoho ki runga ki te whenua i runga ite noho marie. A i muri mai i nga mea kua puta i muri ote whawhai a i te ngaunga o te ngakau o nga Iwi e rua era e kuare te ki ki te mahi peueitia pea e kore e puta mai he he o roto ; otira e mohio ana maua ki te puta ke tetahi whakaaro i te whakaaro e tukua atu nei e maua ki a koe e Te Kawana e kore e ahei te ata mahi tena. Ahakoa kua ki aTe Whiti kia kaua ona tangata e puta mai ki tenei komihana e mohio ana maua kei te whakaaturia katoatia a maua e mahi nei a kei te ata titiro a ia ratou ki era atu Rangatira o te takutahi ki te ata oti o tenei mea. Era e rite te hari o tona ngakau ki te hari o te ngakau o nga kainoho o te whenua i reira ki te otinga o tenei mea tohenga roa. E whakapono ana maua ki te mea ka tuturu i ana mohio era aia e waiho kia ata noho i Parihaka era e waiho ia tatou kia atanoho ite Mania. Aki te tahuri tatou ki te noho i te Mania a kahore i ata whakaatu era a ia e ora pai i Parihaka, e kitea pea e kore e taea a Parihaka te Mania ranei engari ma tetahi pakanga tohengaroa a era e mohiotia he pakanga ma te toa. A ahakoa i runga i enei kupu kua whakaaro maua me tuku tahi atu enei take e rua ki a koe e Te Kawana ko te mea hei timatanga a hei mahinga inaianei ko te maka i nga Rahui ite Mania Eki ana maua ko te ruri i enei Rahui ko te tapahi i nga raina me timata inaianei ki te mea e kiia ana kia kaua e pau noa te raumati, a kahore e kitea e maua, ki te mea ka whakamanaia to maua whakaaro hei whakakore i te timata tonu i tenei mahi inaianei. E tukua atu ana enei mea kotoa i runga i te whakamoemiti ki a koe e Te Kawana. William Fox (Te Poeiha). Feancis Dillon Bell (Te Peee), Taranaki, 15 o Maehe, 1880.

Tuaeua o Te Koeebo. I tukua ki nga Whare e rua o te Paremete i runga i te tono o Te Kawana. Ki a His Excellency Sir Hercules Geoege Robebt Robinson, G.C.M.G., &c, Kawana o Nui Tireni. Kia pai mai e Te Kawana, — I te tukunga atu o tenei kupu tuarua ki a koe e Te Kawana ko ta maua kupu tuatahi tenei he tangi atu na maua i runga ite tono ki a koe kia ata manawanui. Otira ka hohoro haere maua ki te mahi i te mahi i whakaritea mai e koe ma maua e Te Kawana ka ata marama haere to maua kite i nga mea e rua; tuatahi ko te rere ke o nga whakaaro o nga Tangata Maori o te Takutai ki te Hauauru i puta mai i roto i te mahi ngoikore, mahi rere ke, o te Kawauatanga kia ratou mo nga tau rahi atu ite tekau ma rima. Tuarua, ko nga raruraru i pa mai ki ia Kawanatanga o taua takiwa era e ata oti ki te mea i mahia i runga ite mahi tika ate whakahau tika, mahi maro. Kahore e tika kia kiia kautia tenei ki a koe e Te Kawana mete kore whakaatu ki a koe nga kupu hei whakatika i tenei kia ata kitea te ahua o tenei mea e kiia nei kia whakaotia me korero poto to tatou mahi to tatou aroha ki te Iwi Maori, nga take o te riri ki nga Iwi o te Takutai ki te Hauauru a puta mai i roto enei ra,ruraru. Ko te mea tika kia ata mohiotia te ahua rere ke o nga mahi o ia Kawanatanga kia mohiotia ai hoki nga, take i mahi ai ratou iiawa i ia wa. Ko te tuatahi o enei rapurapunga i hohoro te kitea ite tirohanga ki nga korero whakapapa e mohiotia nei ; ko to muri mai i kitea i runga i te mahi nui, mahi roa ai te titiro i nga tini pukapuka a nga kaimahi a te Kawanatanga, ko te nuinga o enei kahore i taia, kua ngaro ranei i roto i nga kokoru o te Tari Maori a i rapua i roto i nga pukapuka o te Paremete a hahua ake. A i runga i te kupu tuatahi o tenei korero ko to tatou noho tahi ki nga Maori mo te wahi poto o muri iho ote haerenga nui mai ote Pakeha ite tau 1839-40 i pai. Ko to ratou mohio ki nga mea o waho o Nui Tireni, na te haere takitahi mai o te patu wera, na te nohoanga o nga Pakeha hokohoko i waenga ia ratou a na te akoranga a nga mihanare, a puta rawa mai tatou arohaina ana karangatia ana. Ko te mea tuatahi hei whakarereke i puta mai i te tau 1841 i te wa ko Pitiroi te Kawana ara te whawhai i Pewhairangi. Ko te taunga taua awa o nga kai puke wera ote Tai ki to Tonga a puta atu ki nga rau te taunga o aua kaipuke i ia tau a me te mahi atu nga tangata o Ngapuhi i tetahi mahi utu nui mahi whakakino rawa ite tangata. Whakaritea ana kia utu aua kaipuke i nga utu ote katimauta ki te Kawanatanga. Kua tuturu te noho haere atu ana noho atu ana ratou, whakaarohia ana e Hone Heke te take i haere atu ai ratou tapahia ana e ia te rakau e iri nei te kara o Ingarani i Kororareka i te wa i nui te mahi o nga Maori e Ngapuhi ki nga patu wera hei timata riri mana a tali una ana te Taone me te patu haere e etahi hoia torutoru nei o Ingarani me nga Heremana o nga manuwao. Tonoa ana he hoia ki Atereria a whawhai ana mo te tau kotahi a tahuri mai ana te nuinga o te Iwi o Heke i raro ia Tamati Waka Nene a mutu ana taua whawhai a mutu rawa te ahua rere ke o nga tangata i taua takiwa.

5

G.—l

Ko te pakanga o muri iho hei whakakino i to tatou atanoho, no Heretaunga a e tutata ana taua kainga ki Poneke, no te tau 1845 tena. Ko te timatanga na tetahi Eangatira Maori, ehara i te tino rangatira, ko Taringakuri te ingoa, ko te putake he tautohe i runga i te hoko o tetahi wahi whenua iti nei; a penei tahi te wehewehe ote Hapu me tera i Pewhairangi, he maha ratou i rere mai kia tatou, a ko te Puni te rangatira, ko te rangatira tenei nana i karanga ki uta nga Pakeha tuatahi i haere mai hei kainoho mo te whenua a piri tonu aia hei hoa aroha a mate noa. Ko tenei pakanga na nga hoia ote Kuini hui atu ki nga kainoho ote whenua hui atu hoki kia Te Puni ratou ko ona hoa Maori. B tika ana kia whakina na Wiremu Kingi Eangitake pea i ora ai te kainga nei a Poneke a ko ia ano te take o te pakanga i Waitara Taranaki, otira i te wa e korerotia nei kahore a ia i whakaae ki te uru atu ki te hoariri ki te patu i nga tangata noho ite whenua. E mea ana maua ki te mea i ata whakaritea tona whakahoa kia tatou i reira era pea a ia e piri tonu kia tatou hei hoa. Ko te toru o nga pakanga ko tera i to tatou whawhai ki nga tangata o Whanganui i te tau 1845. Ko te take he ohorere. E takaro ana tetahi o nga Eangatira o tetahi o nga Manuwao ote Kuini paku ohorere ana te pitara i tona ringa puta ana te mata o taua pitara i te paparinga o tetahi Eangatira nui. 1 runga ite tikanga Maori me rapu te utu o tenei mate ame horoi ki te toto. Eere atu ana etahi taitamariki ki te whare o tetahi tangata noho o te whenua a kohurutia ana etahi o tona whanau. Panuitia ana e tetahi Eangatira Hoia ope iti a te Kuini i Whanganui te ture mo te wa o te whawhai a hopukia ana tarona iho i nga kaikohurn. Tu ana te Pakanga i teawa o Whanganui. Ame te ritenga o mua wehewehe ana te Iwi: ko era i tutata ki te kainga i piri ki aTe Kuini a i whawhai. ite taha kia tatou, a i muri iho i etahi kokiri a nga Hoia hui ki nga hoa Maori a kahore nei i mate nui he tangata i pau nui ranei he taonga, mutu ana te whawhai hoki ana nga tangata ki te ahua o mua a kahore i wha kaohoa mo nga tau maha o muri. I waenga o te mutunga o tenei pakanga o muri nei me to tau 1860 kua whai whakaaro hou te ngakau o te tangata Maori kua nui haere te noho o te Pakeha me te ahu haere o te kainoho whenua ki nga kainga Maori, ahakoa he mea ata whakariterite tenei haere, oho ana nga Maori, me te oho ano o nga tangata kahore nei i maka, ina kitea te nui haere o nga tangata kainoho e rnaka ana. E mohio ana te tangata kahore nei i maka ki tona iti haere a mamae ake ana tona ngakau whakapehapeha, me tona kite iho ka nohoia te kainga o nga tangata kua iti haere te kaha a na ratou te mana o te whenua, a kua nui haere te noho o te kainoho, a nui ake te mamae mo te riro o o ratou whenua ahakoa pehea noa atu ratou, a tupu ake ana te hae me te riri a ka whanga marire, a te otinga kua tupu he pakanga, a ka whakataetae ki te tangata haere mai ki te noho i tona whenua; mo te wa e korerotia nei e koropupu ake ana enei whakaaro i roto i te ngakau o te Maori, a te putanga ake ka tahuri ratou ki te mahi tahi aki te whakakore ito tatou kake haere. Ko to ratou mahi tuatahi ko te mahi pupuri whenua a i timata tenei ki Manawapou i te Takutai ki te Hauauru, a i kona i puta te kupu o nga tangata i whakaritea e etahi hapu nui ka mutu to ratou hoko whenua a ka tahuri ratou ki te whakakore hoko o etahi atu ki nga Pakeha. Ko te mahi tuarua, he mahi nui ano (a i timata i taua kainga ano), ako tenei he whakamatau ki te whakatu i tetahi mea mo te Iwi e ahei ai ratou te noho i runga i te whakaaro ote ngakau oia tangata i raro ite mana ote Kingi Maori. He maha nga hapu nunui nga hapu aro ki te whawhai i uru ki tenei mea, o ko nga ara o te mahi kuare i whakaturia nei ki W raikato kahore i roa kua kaha te mahi i runga i etahi whenua nui, me te pana rawa atu i te mana o te Kuini a i runga i enei kapura taupoki ma te hau iti e whakaka a puta ana taua hau iti i nga mahi pouri i mahia ki Waitara ite tau 1860. Ko te ahua ote take o tenei ngangaretanga ko tenei, e tika ana ranei kia whakaputa kupu te rangatira o te hapu mo te hoko i nga eka 600 e tetahi tangata iti iho i taua rangatira iki nei nana taua whenua no te mea i noho tuturu aia ki reira. Otira i kitea e nga kaipupuru whenua, e nga tangata hoki e whai ana i te kingi tera tetahi mea rahi ke e puta ana i taua hoko. Kia ratou ko te tikanga tenei kia kaua rawa e hokona he whenua ki te Pakeha, me te mana o te kingi ki te whaka kore i taua hoko. Tahuri mai ana nga whakaaro o nga hapu o Waikato a waiho ana ma ratou te whawhai. I muri iho i tetahi whawhai poto i reira ite tau 1860-61 a i uru mai nei ratou ki roto hei hoa mo Wiremu Kingi Te Eangitake i nukuhia te Pakanga i te tau 1863 ki Waikato pu, a hutia ana te kara o te kingi hei tahuri mai ki o tatou hoa noho, hei huihuinga mo te whakanoa i te mana oTe Kuini amo te pana atu i nga Pakeha i nga Moutere. I nga whawhai katoa o muri iho ko te kupu whakaari tenei a nga toa Maori; a i nga wahi i riro ai ia ratou te kaha ko te mea i hiahiatia e ratou a i etahi wahi i kaha a i etahi wahi i koie ko te pana atu i nga kainoho. I whawh.aitia te whawhai nui o Waikato i te tau 1863-64 a te mutunga iho ko te mate o te hunga o te Kingi i Waikato i Tauranga a nohoia ana to ratou kainga e o tatou tangata ; a ata oti aua i aua wahi. Kahore i mutu te whawhai o Waikato ka timata te whawhai kaha ite Takutai ki te Hauauru tapahi atu i kona ra roto o te Moutere ki te Eawhiti me te uru mai o nga Hapu kahore ano i pa ki nga whawhai o mua, kua pa iti ranei. No tenei wa ka uru nga tangata ote Takutai ki te Hauauru ki nga mea e korerotia nei a te wahi kua kiia e koe e Te Kawana kia rapurapu maua ki nga peheatanga i runga ite mahi Komihana; ako te take tenei i uru ai. Kua hokona e nga tangata Maori e noho ana ki runga ite whenua i waenganui o Waitotara o Patea tetahi whenua e hono ana ki Waitotara ki te Hauraro, ki te Kawanatanga, a na Ngatiruanui na Whanganui taua whenua ; e nohoia ana e te kainoho, a kei te hangaia tetahi ara, ka puta mai etahi tangata o Ngatiruanui e noho nei ratou ki te Hauraro ki te taha ote Mania o Waimate ki te patu i nga kai hanga rori. Ite timatanga ote tau 1865 ka puta a Tienera Kamerona me etahi ope maha o nga Hoia o Te Kuini, he maha nga Marihia me nga hoia Maori; a timata ana te whawhai aka maha nga marama ka whati nga Hapu e whawhai mai ana ko te maha o nga tangata o a ratou Hapu i uru ki te whawhai engari kahore a Te Whiti, a Wiremu Kingi Matakatea me etahi atu Eangatira i uru. I te otinga o tenei whawhai ite marama o Hepetema, 1-565, ka tangohia te whenua o te Takutai katoa timata i Whanganui rere atu ki Parininihi, e wha tekau nei ona maero te mamao atu i Niu Paremata i runga i te rau o te patu a i runga i nga tikanga ote New Zealand Settlements Act. Otira kahore i aia atu nga tangata Maori ito ratou whenua. I whakahokia katoatia ratou i runga ite whakaaro nui ote Kawanatanga, ki tetahi wahi nui o to ratou whenua a noho ana i reira i runga i te ahua noho pai mai kia tatou, a tata noa te pau nga tau e toru, a tena ano i te tau 1868 i runga pea i te aro atu ki tetahi whawhai hou ia Te Kooti i te Takutai ki te Eawhiti ka tahuri ano etahi o nga tangata o te Takutai ki te Hauauru, ko Titokowaru ta ratou kai arahi, ka tahuri ano ratou ki te whawhai a whakahoroa ana te nuinga o nga kainga i runga

G.-l

6

i te whenua o nga maero e wha te kau, a i taua takiwa kua whakatokia i te whenua i waenga o Waitotara o Waingongoro. Ko te mutunga o tenei whawhai ko te oma o Titokowaru me te nuinga o ona tangata ma nga wahi ngaro ote ngaherehere nui ki te kainga o Ngatimaru o uta o Waitara; ka riro herehere te Pakakohi, a kawea atu ana a Ngarauru ki Whanganui noho ai, a ratou e noho ana i waenga noho e tata ana ki Waitotara. Ka puare nei te whenua o waenganui o Waitotara o Waingongoro hei nohoanga tangata ka nohoia e o tatou kai-noho; a no muri ka whakahokia mai nga tangata o Pakakohi o Ngarauru ka whakanohia ki nga Rahui, kua whakaritea kua ruritia ma ratou e te Kawanatanga a e noho tonu nei ratou tae noa ki tenei ra, ko nga mea nunui o enei tangata kua whakahokia nei kua ata whakaritea a he mea iti nga mea e toe nei hei whakaaro ake ma maua. Tenei nga mea nunui kei te taha ki te Hauraro ako te take o enei ki to maua titiro ko te mahi rere ke o nga Kawanatanga maha. A i runga i te whakaaro kia tiaho te maramatanga ki runga ki enei mea o taua wa, a kia whakamutua enei kuraruraru ka mea atu maua ki a koe e Te Kawana kia ata tirohia a koe te mea nana pea i whakaatu ki nga Minita ote Kawanatanga tuku iho, tuku iho te tikanga hei ara mahi ma ratou. Ko te mea tika kia rapurapu maua ki te mea ka whakaatu maua ki a koe e Te Kawana tetahi whakaaro tika o te ahua o enei mea inaianei. 11. Te ahua o nga mea ite mutunga o te whawhai. Ka oti te whawhai te tami ko te whenua o waenganui o Waitotara o Cape Egmont kua whakarerea ete tangata Maori e te kainoho hoki. I Oketopa, 1869, tae noa ki nga kainga nohoanga tangata o waho o Nu Paremata kahore he Pakeha kotahi, engari kotahi rau pea kei te Taone o Patea me etahi whanau i noho i runga i te toa i Wairoa a puta tonu i taua whawhai i ora hoki i te tata ki o tatou pa, i o tatou pareparenga me nga Porakahauhi ako te kaitiaki he waranatia me tetahi ope o Ngatiporou. He takitahi nga whare e whakahoutia ana: ko nga tangata Maori whawhai mai kua kore rawa, ko a ratou pa ko o ratou mahinga kua whakakorea rawatia. Kahore he tangata Maori ote hunga Maori whawhai mai timata i Waitotara tae noa ki Wai ngongoro. I whakaaetia e te whare Runanga oßaro nga pauna moni 10,000 hei awhina mo nga kainoho i te whenua kia hoki ratou ki o ratou paamu. Otira i mua ito ratou hokinga i tono ratou ki te Minita a whakaae ana a ia, ki te mea ka hoki ratou ki o raton kainga era te Kawanatanga e ki kia kore nga tangata Maori whawhai e hoki mai. Kia kore rawa, e ngiha te ahi ate tangata Maori whawhai ki te whenua i Patea. Kaha tonu te whakamana i tenei tikanga. Tae mai ana te rongo tena nga ope iti a Titokowaru te hoki ngoki mai ki te tahataha ki te Hauraro o te-awa o Waingongoro ka tukua atu etahi tangata a puhia ana etahi tangata e rua a hopukia ana tetahi wahine; i tetahi kainga ke i etahi maero ki runga ki te awa o Waitotara ka puhia ano tetahi tangata kotahi a hopukia ana te rua o nga wahine. I runga i tenei mahi kaha ka whakamutu nga tangata ki te hoki mai ki te noho ano ki to ratou whenua. I taua wa nei kua tonoa nga Maori noho pai kia mahi i nga mahi nunui a whakaae ana ratou ara nga tangata Maori ki te Hauraro o Waingongoro a kua kaha te mahi o te Kawanatanga kia wha kaputaia he ara ma te Takutai ki nga kainga e noho pai ana nga tangata awhio haere i Nu Paremata, whakaritea ana nga mahi me nga utu ma Wi Kingi Matakatea me ona tangata i Opunake, ma Hone Pihama me ona tangata i Oeo, a ma Manaia me ona tangata i Kaupukunui hei hanga i te ara ma te Takutai, a kahore tenei mahi i whakararua. I te timatanga ote tau 1870 ka timata te hoki nui o nga kainoho ki a ratou kainga. Hiahia tonu ratou kia kaua e tukua kia hoki ma te Maori, kahore pea i rere ke l runga o te whakaaro o te ngakau tangata to ratou whakatakariri a he maha nga tangata i whaka waia kia ki ko te kupu a te Tumuaki o nga Minita me te kupu nei " Maori whawhai" e rite ana ki te kupu " etahi Maori." Otira kahore rawa tenei kupu e pa ki nga tangata penei me Hone Pihama, "te tino toto pai o Ngatiruanui," kua whakahokia nei ki a ia e Te Retimana nga mano eka maha i Patea a kahore i oti taua mahi i runga i tona " piri mai kia tatou i te whawhai o te tau 1868 a mate tahi me nga kainoho i te whenua i nga tangata i mate i nga taonga i pau otira whakarerea ana ona tangata ake ina karangatia a ia e te Kawangatanga." E kore rawa hoki e tau tenei kupu ki te tangata penei me Meiha Keepa ratou ko ona tangata i toa nei to ratou whawhai ito tatou taha. Iki a Keepa nana te nuinga ote whenua i waenganui o Waitotara o Wairoa a i kaha te tono atu kia whakaae a ia ki a 400 eka mana, a ko tenei no muri i tona tono ki tetahi Komihana a kahore i whakaaetia tona tono tuatahi. Nui atu ana te taimaha o enei mahi a te Kawanatanga i enei tautohetohe a tera ano nga tohu o etahi kino e puta mai ana ite ahu ki te Hauraro. Kei te haerere a Titokowaru ratou ko ona tangata i te whenua a Ngatimaru a i Waitara me te mau pu. I te huihui a Te Whiti ite hawhe tau i Maehe 1870, i kitea me whakaputa tetahi tikanga hei whakamarie i enei tangata haerere o Ngatiruanui kia puta tuturu ai te rongomau. Kei te pakeke haere te mahi whakamarie i nga Rangatira kahore i uru ki te whawhai i te wa e tupehupehu haere ana a Titokowaru hei whakakore i te noho rongomau o nga tangata e noho nei i nga wahi ata noho iNu Paremeta. Ite marama o Mei ka tahuri te Runanga kua whakaritea e Ta Tarara Makarini mo nga mahi Maori o Taranaki ko nga tangata o taua Runanga i whiriwhiria ano nga tino Rangatira Pakeha, i whiriwhiria hei hoatu kupu ako ki te Kawanatanga ka tahuri ratou ki te whakahoki kupu ki te Kawanatanga, a ki te tono kia whakaputaia tetahi tikanga mo Titokowaru, kei te kore hoki e tau te Rongomau i te mea kei te waiho nga tangata whai i a ia kia haerere i waenganui o nga Hapu o Waitara a kahore ite paingia ratou. Ite timatanga i pai atu te Kawanatanga ki nga tikanga o te Runanga ki te mea ka kore aua tikanga e whakakore i te riro i te rau o te patu. Otira kahore he mea i mahia. I te Huihuinga i Parihaka i Hepetema, a i reira a Titokowaru, i rapurapua me kore e kitea te whakaaro o te Kawanatanga mo tona hoki a kahore i kitea; ka whakahoki kupu ano te Runanga Maori o Taranaki ki te Kawanatanga a ko te take tenei, i te mea kahore i mohiotia te whakaaro o te Kawanatanga mo Titokowaru, he mahi whakawehiwehi tona haerere i nga kainga tutata ki nga kainga noho pai. I taua wa e kaha ana te Kawanatanga ki te akiaki i te mahi hanga rori te Takutai a whakamatau ana ia Te Whiti kia haere mai hei hoa mo ratou i te mutunga, a i tetahi hui i Parihaka i Tihema 1870, ohorere ana te whakaae a Te Whiti ratou ko ona hoa kia hangaia nga rori a whakaae ana kia uru ratou ki te hanga. Ko tenei whakaaro mo te hanga te rori timata atu i Warea haere ki Umuroa i taria kia kitea te whakaaro aTe Whiti; a kua puta nei tona whakaae mo te hanga a kua ata marama nga whakaaro i waenganui o Te Whiti me te Kawanatanga ka ahua whakaaro a Titoko ki tenei a ka pumau tona whakaaro mo te hoki ki tona kainga tawhito i te Mania o Waimate. Hohoro tonu te

7

G.—l.

Komihana Hiwari ki te whakaoho i te Kawanatanga o nga mea e pa mai i runga i tana hoki a me te patai atu e kore ranei e tika kia matara nui mo te kokiri i Opunake. Hohoro tonu te ki kia hanga he Porakahauhe ki Opunake hei wahi huihuingu ki te mea ka hoki a Titokowaru i runga i tona kupu aka hoki tu a whawhai; otira kahore rawa i whakaputaia mo tona hoki mai ki te Mania me whakaae me whakakore ranei. E taimaha haere ana tenei kore o te whakaputa tikanga i ia ra i ia ra ; inahoki e kaha ana te tono o nga kainoho e tutata ana ki Nu Paremeta ki te Kawanatanga ki tetahi ara mahi, ko te mahi o nga kainoho i Patea e mea ana kia pera rawa atu te mahi a kia whakaarohia a ratou mea. E tika ana te awangawanga o nga kainoho o Taranaki kia panaia atu a Titokowaru me nga tangata tutu e whai haere nei iaia a puta ohorere ana ki nga kainga me o ratou pu. E tika ana ano hoki te whakaaro o nga tangata o Patea kia kaua rawa enei tangata e tatu ki to ratou wahi ki te ahei ratou. Puta ana nga kupu kaha i te kainga ki Patea mo te korerorero ki nga Maori o te tahataha ki te Hauraro, ki te Tonga o te awa o Waingongoro, puta ana te taimaha o aua kupu kaha kia Hone Pihama me era atu o nga tangata kua piri mai kia tatou, no te mea na tatou ano ratou i whakanoho ki Oeo i te Hauraro a i Taiporohenui ite Tonga. Ka kite te Runanga Maori ite ahua pai haere o nga tikanga i muri iho o te whakaae a Te Whiti kia tahuri mai a ia hei hoa hanga ara ka tahuri ratou ki te mahi kia whakangawaritia nga tikanga taimaha; a i Maehe, 1871, ka whakaritea etahi atu kupu e taua Runanga Maori, whakakino mo nga tikanga e rua e whakataua ana ki te Takutai a i ki ratou ko enei tikanga hei whakahou ite whawhai. Ite mutunga ka kitea iho ete Kawanatanga te hokihoki tonu ki enei tikanga katahi ka ata mahia i runga ite whakaaro nui. Ka tuhia eTe Kihipone tetahi kupu marama, kupu kaha a whakaputa ana i tona whakaaro, ahakoa nui te whakaaro o te Kawanatanga ki te rapu tikanga mana i mua, i te taha ki te Hauraro ki te Tonga o Waingongoro i runga i te ahua o nga mea kua mahia o mua ake nei ko te mea tino tika kia rapua he ara hou hei whakapumau i te rongomau ; ki ana ia "i runga i te ahua rere ke o te tu o te Maori mo te whenua, o tatou, o tetahi ki tetahi te ahua whakawehi a Titokowaru te kore o te whakanoho tangata ki te whenua, i runga i te aro ki te whawhai, te ahua rere ke o te takiwa ki te Tonga o Waingongoro a era e nui te raru i runga i nga tono a te iwi o Taurua e mau herehere nei i Otakou, ko enei mea katoa he mea take raruraru a e kore e tika kia whakaarohia koretia ame tere te whakamutu i runga ite tikanga rongomau. Ko nga kupu a te Runanga Maori, ahakoa puta i runga i te kaha rawa, e whakaatu ana ki nga mea taimaha a ki te kore e mahia ki te puta oherere mai ote oranoa." I whakaae aTe Huera ki nga whakaaro aTe Kihipone. Otira i whakaaro te Tumuaki o nga Minita e rere ke ana nga tikanga o nga kainga e rua (o Nu Paremeta o Patea) kua nui te take mo te whakaputa i nga kupu taimaha ki te kainga kua panaia nei ona kainoho Pakeha, a heoi ano te tikanga e hoki ai ratou ki te noho ano i o ratou kainga, a koia tenei ko nga Maori kaua e tukua kia hoki ki reira, kia noho nui ra ano te Pakeha hei oranga mo ratou, a ki te whakamahia nga kupu a te Runanga Maori ko tera hei whakahoki mai ia Titokowaru a hei kona ka puta he whakaaro ki te Tonga o Waingongoro, a ko tona tatutanga hei whakahou i te whawhai. Ka tohe tonu nga kainoho o Patea ki te pitihana kia kaua e rere te tikanga; aka tono ratou kia tahuri ki te whakamutu "i te mahi tuhi e mahia mai ana e nga Pakeha o Nu Paremeta" e kaha nei to ratou mahi kia whakahokia mai te hunga whawhai, a ki te whai kupu atu kia ratou era pea ratou e whakahokia ki o ratou kainga. 111. Te Hokinga o te Hunga whawhai o Ngatieuanui. I te wa e whakawerewere ana te ngakau o te Kawanatanga i runga i nga tikanga maha a i nga akoranga tautohetohe ata hoki ana nga hapu kua mau i runga ite kupu kore. Tae ki te mutunga o Maehe, 1871, kua hoki mai a kokiri ratou ko etahi o ona tangata ki Omuturangi i runga i te haere tahae. Whakamatauria ana te whakahoki ia ratou, he mea ka kaha, he mea ka kore; kei te mau tonu te ki ka hoatu te 1,000 pauna mo te hopu o Titokowaru a haere ana nga waranatia ki te ngaherehere ki te whakamatau hopu i a ia, kahore i roa ka kiia kia mutu tenei mahi. I Akuhata ki muri mai ka haere mai tetahi ope a Titokowaru ki Kaupukunui, a ka timata te tua i te ngaherehere ; hei kona ka puta te kupu o te Tari Maori " Ka nui te pai o nga whakaaro o nga tangata whai i muri o Titokowaru kua tahuri hoki ki te mahi i nga mahi ote rongomau." I Oketopa ka mauria mai e Hone Pihama te rongo korero kua puta te tikanga a Titokowaru ratou ko nga tangata whai i aia kia whakarerea te whenua a Ngatimaru a kia hoki ki te Mania o Waimate noho ai. Ite timatanga o Nowema i te whakaoho a te Komihana Hiwari kei te ahua kino haere nga mahi, ka oho te Kawanatanga a ka tonoa atu kia whakaputaina mai tona whakaaro. Ka whakahokia mai e ia ko te hoki o nga Maori ka hoki tonu, na ki te whakaaetia e te Kawanatanga me ata whakariterite kia ratou kia noho ratou ki te Poraka kotahi, ko te mea pai tenei ki tona whakaaro inahoki i te mahi kai ratou i te wahi takutaha wahi mamao atu tetahi i tetahi i runga i te Mania a era e pakeke ratou ki te ata kiia kia haere ratou i aua mahinga. I taua takiwa kua karangatia e Titokowaru tetahi hui nui i te whenua o Ngatimaru kia korero mo te tikanga o tona hoki. Ko tona tikanga he tono ia Ngatiawa kia hoki ki te arahi i a ia; kahore a ia i wareware ki te paopao he waka nui e rima, kua taraia e ia ma ratou kahore ratou i whakarongo ki tona karanga; engari whakakore ana ratou i tona hokinga i mua i tona whai tikanga ki te Kawanatanga, hei kona ka tawaia ratou e ia mo to ratou ahua mataotao a kahore a ia i whakaae ki te ki atu era a ia e noho. I te mutunga tonu o te Hui ka haere mai te nuinga o nga taitamariki a Titokowaru inahue atu aia me etahi kaumatua torutoru nei; a tere tonu to ratou haere ki Oeo, a nui ana te oho a nga tangata o reira ito ratou putanga ohorere ki reira ite Kirihimete o te tau 1871. Kahore i ata mahue te whenua o Ngatimaru, ka puta mai a Ngatimaru, kahore nei ratou i puta mai o muri mai ano o te whawhai ki Waitara i te tau 1860, a ka whakauru ano ki raro ki te maru o te Kuini, i runga i to ratou ki no te mea kua tata te haere o Titokowaru kua whakaae ratou ki te mea ka tahuri mai ano a ia ki te whawhai, e kore rawa ratou e pa atu ki a ia. Ehara i te mea na tana ki anake mo te hoki i rapu rapu nui ai nga whakaaro o nga Minita mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro. Tera ano tetahi whakaaro hou mo te Tonga hei whakataimaha i o ratou ngakau a koia tenei ko te tono kaha kia tukua a Taurua me nga herehere e mau nei i Otakou

G—l.

8

kia hoki ki Patea. I tetahi hui nui i Whanganui ite3o o Nowema 1871 i tono nga Eangatira o taua aw ra kia Kawana Ta Hori Powene raua ko Ta Tanara Makarini kia tukua nga herehere a kia whakahokia ki o ratou kainga. I whakaaetia to ratou tuku ki waho, otira kahore te Minita Maori e whakaae kia mawehe atu ratou i tona ringa, ki ana ia, " Me ata puta tetahi kupu marama mo te whenua i mua o te hokinga o nga herehere ki te kainga kua roa nei te tautohetohe. Kei te mohio koutou e marama ana tenei ko enei kuraruraru me ata whakarite i mua o to ratou tukunga kia haere ki nga wahi e pai ai ratou aka tae ki aua kainga mo te wa e puta mai tetahi whawhai hou. Na ko tenei me atua haere mai ki Poneke." Ite mutunga ote tau 1871 ka rua nga taimahatanga ote Kawanatanga: ite taha ki te Hauraro e hoki nui ana nga Maori ki o ratou kainga tawhito, a i Patea i te Tonga e waha nui ana nga Hapu noho pai kia whakahokia nga herehere ki to ratou. E whakaaro ana maua na tenei tino mea taimaha a te tino oranoa era e tau ki runga ki te ara o te whakahoki o Titokowaru i whakaaro ai a Ta Tanara Makarini kia kaua e whakapumautia te riro i te rau ote patu te whenua oko atu o Waingongoro. E marama ana i runga i nga kupu kua kiia atu e maua ki a koe e Te Kawana kahore i ata tatu te w rhakaaro o te Kawanatanga, a kua tukua kia hoki kupu kore nga tangata kua tangohia nei a ratou whenua. A hoki tere ana ratou. Kahore ratou i noho rapu engari marara tonu ki o ratou kainga tawhito. Kahore te Tari Maori i mohio me pehea ranei he kupu. Whakaaturina ana tenei e tetahi o nga Heketari ki te Kawanatanga me te ata mea marire " Kahore aia e mohio tera ranei etahi mea hei whakakore." Ko te kupu tenei i whakahokia atu ki aia " Kei te mahinga te tikanga." Otira i muri tata o tenei ka tatu te whakaaro ote Minita Maori. Kua tuhituhia e te Heketari Kupa te tikanga o te mahi mo muri i runga i tona tuhituhi kupu mo nga mea i puta mai ite Huihui a Ngatimaru. Ki ana ia e hoki takitahi mai ana nga tangata ote Takutai ki te Hauauru a ki te mea ka mau tonu tenei " whakakore matau "ia ia era a ia e ngakau kore a ka hoki hohoro mai a ia, whakaaetia ana tenei tikanga eTa Tanara Makarini. Ai muri mai i tuhia tetahi kupu ki runga ki nga pukapuka mo te hoki a Titokowaru katahi ano ka tino kitea te ara o te mahi, e ki ana te Hekatari Maori "I runga ite tikanga kia Ngaruahine (Te Hapu o Titokowaru). E whakaaro ana ahau e kore e tika i runga i te mahi Kawanatanga a e mataku ana ahau e kore rawa e taea te whakamatau whakakore i to ratou noho i te whenua ki te Hauraro o Waingongoro, kua whakarerea hoki e Te Kawanatanga te whakaaro riro i te rau o te patu mo te roa e noho ai ratou a ka kore e whakawhiti Waingongoro." Whakaae ana aTa Tanara Makarini ki tenei kupu tuhituhi kaua e whakaarohia ko taua kupu i whakaaetia nei he ohorere, he hipa ke ranei na te pene. Ko nga kupu "Kua whakarerea hoki e Te Kawanatanga te whakaaro riro i te rau o te patu " i tuhituhia ki waenganui o nga raina o te tuhituhi aTe Heketari a e kore e ahei kia ngaro ite tirohanga ate Minita. Huia tenei ki nga mea katoa kua tahuri nei maua ki te whakaatu ki a koe a Te Kawana, e mea ana maua e marama ana nga tikanga e taka haere ana i roto i nga whakaaro oTa Tanara Makarini ite mutunga ote tau 1871. E kore aia e whakakore ite riro ite rau ote patu ; a e kore hoki aia e whakamana. I mea aia kia whakaritea tetahi tikanga hou a i runga i taua tikanga era a Ngatiruanui e tonoa a me whakaae ratou ki taua tono kia whakarerea o ratou tono whenua i tetahi taha i tetahi, a me hoatu he utu nui kia ratou o roto o nga moni kua potitia e te Paremete a kua hoatu ki a ia hei whakakore i te mana Maori i te Motu ki te Tonga. I waenganui ote wild kua haere atu aia i Poneke a mahi ana aia i Whanganui i nga tohutohunga (instructions) o 1872. I mua o to maua kianga atu ki a koe e Te Kawana kia tirohia e koe te ahua o te mahinga hou nei, a i nui nei tona uru ki roto ki nga tikanga o te mahi ki te Tukutai katoa ; he mea tika kia takea ki nga kupu torutoru nei te ahua otetu o nga Minita o taua w ra ite timatanga ote tau 1870. Eki ana maua ko te mea tika kia rite tonu te mahi kia Titokowaru kia Taurua. Ko raua he upoko tahi raua no te hunga whawhai i te tau 1868, a ko te mea tika kia kohi tahi raua ki o raua kainga i runga i te tikanga kotahi, a ko te tikanga tenei me noho raua i runga i nga Eahui kua whakaritea e te Kawanatanga. Ko te tikanga tenei i whakaritea mo Pakakohi a ko te mea tika me penei ano hoki mo Ngatiruanui. Na e kore maua i konei e whakaoraora i a maua ko maua hoki etahi o nga Minita o taua w ra, mo te tuku kia ata tupu iti haere tetahi raruraru a ko taua raruraru kua heke iho ki ia Kawanatanga ki ia Kawanatanga kua kitea te tika, te mohio, 0 te hoatu i te whenua whakarite ki nga tangata hoki mai o te hoariri inahoki a Taurua ma : na e whakaaro ana maua era a Titokowaru, me nga tangata hoki i noho pai, e hari a e whakaae pea ki te mea kua ata wEakaritea etahi Eahui mo ratou i runga i te tikanga hoki mai i runga i te rongamau. E kore te tangata tu ke i te whanga e whakahe noa i te Kaw 7anatanga, a kahore e whakaaro ki te nui ki te taimaha o nga tikanga o taua wa. I nga pakanga katoa o mua i awhina mai nga hoia aTe Kuini, a ahakoa kua kiia kia kaua ratou e tu ki te whawhai e noho mai ana ratou i waenga o nga tangata tokomaha hei whakawehiwehi. Otira kua mutu taua whakawehiwehi i te mauranga atu o to ratou ope whakamutunga. Tono noa te Paremete ki te Kawanatanga o Ingarani kia waiho iho kia kotahi mano tangata ama ratou e utu nga utu katoa ma ratou ; whakakorea rawatia tenei tono. I Waikato kua ki nui, kua maha nga kianga a te kingi kia tahuri nga tangata o te Takutai ki te Eawhiti; kei te whaia tonutia aTe Kooti i tetahi wahi ngaro oraiti e mau a ora ake me te whai tonu. Kua whakakorea nga kai-mau patu ote Takutai ki te Hauauru. Kua timata te pihi ake o te pai ite Koroni kua mahue nga raruraru o nga tau kua pahure. Kua puta te tikanga ote katoa mo te rongomau, kua puta mai he moni ma te Kawanatanga i runga i nga tikanga o te ture mo nga mahi nunui, kua timata te haere nui mai a te tangata, a kei te hangaia nga rori me nga reriwe i nga Moutere e rua. 1 te Takutai ki te tonga o Waingongoro kei te hohoro te hanga ano te kainoho i o ratou whare, kei te ngaki i o ratou paamu, me te haere nui mai o nga tauhou. Kia ratou kahore he whakaaro mo te wera i te ahi nga mea o te Mania o Waimate ; ko to ratou i whakaaro nui ai, ko nga Minita kia pumau tonu ta ratou kupu "kia kaua e tukua kia hoki ki Patea nga tangata whawhai mai." E ono tekau nga mahi i whakaritea (contracts) mo nga mahi nunui i te Takutai o waenganui o Whanganui o Nu Paremeta ; a he nui nga tangata Maori kei te hanga piriti a me te hanga rori, hei haerenga mo te kooti o tetahi tangata manawanui i tetahi kainga ki tetahi. E whanga ana etahi o nga Hapu tutata ki Patea kia whakamana te kupu whakahoki ia Taurua ratou ko ona tangata, a kua ki tonu atu ratou kia Te Kawana era ratou e noho pai. Ko nga tautohe o waenga ote Kuwanatanga o Ingarani o Nui Tireni kua mutu. Kua whakaae aTe Karanawira (Lord Granville) era e tukua mai kia kotahi miriona a kua kitea te ahua ora i te whai moni o te Koroni i runga i te whakaaro kua mutu to whawhai o nga Maori,

G—l

9

Kei te tono tonu mai te hunga kainoho o te taha ki Nu Paremata ki te Kawanatanga, ki to ratou he mea nui ki a ratou ki te mea ka whakakorea te hoki mai o Titokowaru ka pukuriri ai a ka tahuri ano pea ki te whawhai. A tohe ana nga tangata o te Takutai katoa kia murua eTe Kawana nga tikanga o mua kia whakaaetia te hoki o nga tangata i whawhai mai ki o ratou kainga. Kua hoki takitahi mai nga tangata i whawhai, a kua noho marara ki o ratou kainga tawhito i Waingongoro. Ite mutunga ote tau 1871 ko Titokowaru anake, ratou ko etahi koroheke ouou nei i noho huna i te wahi i waiho nei e ia hei wahi noho huna mana mo nga tau e toru. Ki te mea ka whakamatauria i reira te whakaaro he hoariri ratou a ka a atu ia ratou era pea e kore nga pai kua tau maii nga tau e rua kua hori atu. E toru nga ara hei mahinga ma Ta Tanara Makarini: ko te pana atu ia ratou i runga ite kaha, ko te tono ranei ia ratou kia noho ki nga Rahui kua whakaritea a kia whakaae ranei i runga i te kupu kore kia ata hoki ratou ki o ratou kainga, a kia matara ia. Whiriwhiria ana eiakoto te whakamutunga nei. IV Nga Kupu Whakaatu mo 1872. E kore e maha nga kupu hei whakamarama i nga kupu whakatau. I te Tonga ki Waingongoro ko nga whenua ma nga tangata Maori i kiia kia whakaritea, kia ruritia a ko nga wahi e hiahiatia ana kia hokona me hoko ki te Kawanatanga. Ite taha ki te Hauraro o Waingongoro ko te whenua ote Takutai katoa a tae noa ki Hangatahua awa, " a i kiia kautia kua riro i te rau o te patu " i kiia ehara i te whenua mo te whakanoho tangata a taea rawatia te whakariterite atu ki nga tangata Maori nga wahi ma ratou, a i kiia me ata whakarite atu ki nga tangata na ratou te whenua nga wahi e whakaaetia ana e ratou otira kaua e nui atu ite rima hereni te utu mo te eka kotahi. Ka oti enei Whakaatu te whakatika e Ta Tanara Makarini i runga i te mahara nui tukua ana ki nga mema o Te Runanga o nga Minita. Puta ana tetahi whakaaro o te ture hei whakahe ito ratou mahinga. Kua whakaaetia ete Paremete nga moni 200,000 pauna o roto o nga moni mo nga mahi nunui hei hoko whenua Maori i te Moutere ki te Hauraro. He whenua " Whenua Maori " ranei te whenua kua riro ite rau ote patu i runga i nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui a era e tika kia hokona aua whenua ki tetahi wahi o taua moni. I whakamatauria tenei i runga i tetahi tono o te Kawanatanga o Werengitana ara o te Porowini kia rihitia i nga tangata Maori mo nga tau e rua tekau ma tahi, te wheuua katoa (17,280 eka) i hoatu o te Kooti (compensation award) i waenganui o Waingongoro o Waitotara. Patai atu ana te Minita Tumuaki ki nga Apiha o te Ture e uru ana ranei enei whenua ki roto ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui. Iki te tino Roia ote Kuini (Attorney-General) ko nga whenua i riro ite rau ote patu a kua whakarerea atu ki nga tangata na ratou taua whenua i mua kua hoki ano ki te tikanga whenua Maori a e uru mai ana ki nga tikanga ote Ture mo nga mahi nunui; a mo nga whenua kua puta nei te whakataunga ate Kooti kua kore te mana Maori. Kahore he aha hei hokonga o roto ote whakaaetanga ate Paremete. Kahore iea te kupu rihi ate Kawanatanga ote Porowini o Werengitana ; otira he maha nga whenua whakatau i hokona ete Kawanatanga. Kua puta te kupu ate tino Roia o Te Kuini a kua marama e ki nei kahore he wahi o te whenua i riro i te rau o te patu a kahore i whakarerea "he whenua Maori " tena a e tika ana kia hokona; ano te mea kahore atu he moni hei hoko i nga whenua whakatau tukua ana enei kia uru ki roto ki te whakaae o te Paremete, a ko nga hoko katoa o te taha ki te Tonga o Waingongoro i utua ki. enei. I taua wa ano ka timata, te hoko whenua ki te Hauraro o Waingongoro i runga i te tikanga o aua kupu Whakaatu. Ko te timatanga ko te Kopua Poraka o 25,000 eka i te taha ki matau ote tahataha o Waitara, na Ngatimaru te tuku ; he wehewehenga tenei hunga no Ngatiruanui a kua haere ratou ki Waitara ki Hauraki a whakatu ana-i aia hei Hapu. Ite timatanga o Maehe 1872 ka kiia nuitia ite aroaro o Ngatiawa, o Taranaki o Ngatiruanui kia hokona aTe Kopua. Tukua ana eTe Kihipone he waea mo tenei hoko kia Ta Tanara Makarini me te ki atu "ka nui tona hiahia kia hokona taua wahi ki te mea ka riro mai a ki te kore e whakararurarua te rongomau;" a i kona ka ki atu a Ta Tanara Makarini kia Parete kia tahuri ki te hoko. Me ata tirotiro nga rohe a Ngatimaru, Ngatiawa, Taranaki me Ngatiruanui. Na ki te mea ka whakaaetia nga kupu timata o te hoko, me tere te hoko. I runga ite tono a te Kaunihera o te Porowini o Taranaki kia hokona, ka waea atu ano Te Kihipone ki te Minita Maori i nga kupu nei" kei te riri nga tangata o Taranaki no te mea kahore i hokona te whenua (20,000 eka) a Ngatimaru i kiia nei kia hokona, kua whakatakariri hoki a Ngatiruanui, no te mea kahore i whakaaetia to ratou hoko a meake ka whakakore. Me waea atu a koe kia Parete kia hokona." Kahore i roa kua puta mai te kupu ate Parete kua riro te whenua. I kona ka patai aia me pehea te ahua o te pukapuka o te whakaaetanga mo te hoko ki te Karauna i raro o nga tikanga o te Ture mo te mahi i nga mea nunui. Ai te kianga atu kaua e rere ke tena pukapuka o te whakaae ote hoko tuhia iho hoatu ana e nga Maori o ratou ingoa a Rehitatia ana. I muri tata mai ka tukua mai ano tetahi Poraka nui ake mo te hoko a ki ana a Te Omana Ida kiia atu kia Te Parete kua kitea e te Kawanatanga te taunga nui o te pai i runga i te hoko o Te Kopua kua kitea hoki te ahua aro mai o nga tangata Maori ite rere ke nei mo te wa roa o ratou whakaaro, a e pai ana ano te hoko kia ai he whenua hei whakanohonoho tangata, a i kiia atu kia mahi tonu aia i runga i te hoko mo tenei whenua rahi. I taua wa kua rapu aTe Whiti i tetahi whakaaro pehea ranei. Ite timatanga o Pepuere 1872 i tuhituhi a Mohi Tawhai ki te Kawanatanga ki ana " kua tae tetahi karere a Te Whiti ki a ia he tono atu kia Ngapuhi kia haere mai ki te hohou i te rongo i waenga i a ia i te Kawanatanga " a utua ana e ia ki ana e pai ana engari kia tono tahi hoki to Kawanatanga ka whakaae a ia. Ki ana aiaki te tono a korua ko te Kawanatanga ki au kia tu hei kai wawao ka tu ahau ito korua waenga; otira ki te tono ko te mea kotahi anake e kore e pai. Whakaaro ana te Kawanatanga kia kaua a Ngapuhi e wawao Tuhia ana he pukapuka ki a Mohi Tawhai whakapai ana ki tona utu i te tono a Te Whiti, a mutu ana i kona I reira kua rere haere te rongo ite Takutai ka whakahokia te whenua. Ka hohoro tonu te hoki o Titokowaru me nga morehu o era i oma ki Ngatimaru ki o ratou kainga tawhito. Tere haere mai ana nga Maori o etahi atu kainga ito marama kotahi tae atu ana te kotahi rau o Poneke. Ite huihuiuga, o te hawhe tau, i Parihaka, i ki atu a Wi Pirata ki nga tangata Maori kua tukua e ia te korero mo teriro i te rau o te patu ki te aroaro o Paremete kahore i tahuritia mai, a kahore a ia i hapai noa i o raton whakaaro i ki era ranei te Kawanatanga e pehea ranei e pehea ranei, otira i ki atu a ia kia ata whakariterite ratou ko te Kawanatanga. He maha nga hui i tu, kotahi i Omuturangi ako tetahi i Opunake, 2—G 1.

G.-l

10

he mea karanga e Wi Tako, e Wi Parata me Hemi Parai a ko to ratou i hiahia ai ko te whakahoki i te turanga ote taone ako nga eka 1,400 me te whenua hoki kua riro ite rau ote patu. Ite tuanga ote Paremete i Hurae ka hoatu e Wi Parata te pitihana o nga tangata Maori e inoi ana kia whakahokia o ratou whenua; aka tukua tona kupu whakamatau, koia tenei " i runga ite whakaaro o tenei Whare ko te mea tika ko nga whenua riro ite rau ote Patu me whakahoki ki nga tangata Maori nana ake." I runga i to roanga o te korero ki ana a Ta Tanara Makarini kua ki te whare o te Paramete e kore e hoki te whenua riro i te rau o te patu a e kore te Kawanatanga e whakahoki i tona kupu a ka whakahoki i te whenua. I muri tonu i tenei ka puta tetahi tautohe mo te mahi o te Kawanatanga, ka ki aWi Parata ki te whare ki te whakahokia tetahi taha o te whenua ki nga tangata Maori o Parihaka era e puta noa te ara ki taua takiwa, ka ki a Ta Tanara Makarini " Kua pena ano te Kawanatanga i te wa o waenganui o Waingongoro oNu Paremata. Kei te mahia nga tikanga e whiwhi ai nga tangata Maori nga whenua hei mahinga ma ratou a ko te toenga me utu, a ka hoatu he mana mo nga whenua ma ratou." Ka ki a Ta Eruera Tapata (Sir Edward Stafford), e nui ana taua whenua riro i te rau o te patu e rite ana ki te Kawhena a Mahometa (Mahomet) a ekore ahau e kite i tetahi ara pai ke atu i tenei kia tuturu ai te rongomau o te whenua, me wehewehe nui te toenga o te whenua ma nga tangata Maori ina whakawakia a ka, kitea te take ote tangata. Me whakarite nga Eahui mo nga reriwe, mo nga kainga a i te wa e puta ai te awa ki te moana ka hoatu hoki he Eahui mo nga mahi ate moana. Me rapu he tikanga e kitea ai ko wai nga tangata ma ratou tetahi aha mo nga wahi whenua kahore ano i riro. Ka taea tenei katahi ka oti te tino mahi pai ate Kawanatanga. Ma tenei ka oti ai tetahi take o nga raruraru nui. Kahore ahau eki me mahi tenei i runga ite tono o nga tangata Maori engari hei mahi aroha hei tikanga mahi ma te Kawanatanga. Ko tenei no te 5 o Hepetema, 1872. Hinga ana te Kawanatanga aTe Pokiha tu ana ko Ta E. Tapata. Itel3 o Hepetema ite Whare o Eunga ikia Te Hueru (Sewell) i runga ite patai ka ahatia e te Kawanatanga hou nga whenua riro i te rau o te patu, ahakoa e kore a ia e ahei te ki atu i te tino tikanga o te mahinga o te Kawranatanga era ratou e piri ki te tikanga i whakaputaia e te Tumuaki. Kua oti e Wi Parata te korero atu ki ona hoa i te Takutai " Ko nga whenua katoa timata i Waingongoro tae atu ki Taranaki kua whakaaetia kia whakahokia." A kua puta ano hoki te kupu ate Kawanatanga ko te hoko ote whenua i Patea kua roa nei te korero mo te hoko, ka whakakorea. Otira i runga i te ata whakahoki o te patai era ranei te Kawanatanga e whakaae ki te whakarere i te whenua riro i te rau o te patu ka ki a Ta E. Tapata e kore e whakarerea katoatia engari me waiho mo nga mea kua kiia nei e ia. A i runga ite tono ano kia ata utua taua patai ka ki aia ekore e pai kia panuitia i reira te tikanga o te Kawanatanga. Otira i taua wa ka ki te Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori, a i tukua atu nei nga pitihana a Wi Parata, me whakahoki te whenua ; a whakamanaia ana e te Whare Eunanga tenei kupu " I runga i te whakaaro o tenei Whare e pai ana, a ko te mea tika ko te kupu a te Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori me whakamana ete Kawanatanga." Otira iki ratou me whakarite tenei i runga ite hoatu Karauna Karaati a kaua e whakaaro ki te take Maori; a whakahengia ana e ratou te whakahoki noa i nga whenua kahore i. whakataua ki nga tangata Maori nona ake te whenua i mua; a e tika ana kia peneitia, no te mea ki te whakahokia te whenua ki nga Hapu nona ake era e kore he whenua ma nga Hapu i tangohia ake nei o ratou whenua hei pa Hoia. Otira i mohiotia i runga i tenei pupuri kua tatu te tikanga ote whare mo te whakahoki i nga whenua riro i te rau ote patu. A waiho ana tenei e Ta E. Tapata " tohu mo te whakaae o te Whare ki te tikanga kua maha nei nga whakaputanga o te Kawanatanga. Kua kaha te aki e nga tangata Maori nga Kawanatanga e rua mo tenei tikanga. Matauria rawa tenei tikanga, ka whakahokia te whenua ki te Hauraro o Waingongoro puta mai ana nga whakahe i nga wahi kahore i whakaarohia. Kahore nga tangata Maori ote taha ki te Tonga o taua awa i kite ite tika o te whakahoki o te whenua i te taha ki te Hauraro o te Awa kia Ngatiruanui me Taranaki a kei te mau ta ratou i runga ite tikanga o te riro ite rau ote patu. Tu kau aTa E. Tapata hei Tumuaki ka rongo aia kei te hoki nga tangata Maori ki Waitara aki te Mania o Waimate. Waea atu ana ete Tumuaki kia Meiha Keepa kia whakamutua tenei. Whakahokia mai ana e Keepa ko te take ote raruraru ko te whakahoki ite whenua o waenganui o Waitotara me Hangatahua Awa. Ki atu ana te Heketari ki te Tumuaki tera te tikanga o te waea o Keepa koia tenei he whakaatu ahakoa ka mana te kupu akiaki i a ia era e puta mai te raruraru i roto. Kia tau te whakaaro ka ki aTa E. Tapeta kia kiia atu ki a Meiha Keepa kei te rapu whakaaro te Kawanatanga mo te whakanoho i ona tangata ki tetahi whenua, a ka whakanohoia i te mutunga o te Paremete. Otira kua pouri a Keepa mo te kore kupu mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro ; a ka pahure nga ra e toru o muri mai ka tuhituhi a ia i te reta tuarua he reta kaha ki aTa E. Tapeta amo taua whakahokinga. Ki ana aia " kua rongo matou kua whakahokia katoatia nga whenua katoa i tera taha o Waingongoro ki nga tangata ko ratou nei te take o nga raruraru i tenei takiwa o te Moutere " ka haere tonu tona reta "ko koe e Te Tapeta te tangata mohio, te tangata ata mahi matakite o nga tangata katoa i tenei Moutere. Kei ki koe kei te tono whenua a hau maku ake : Kahore, he nui ke aku whenua haunga enei. Engari ko te tika kia tika. Kua whakahokia e koe ete Kawanatanga nga whenua o nga tangata i uru ki nga he nui. Kaua e tangohia katoatia te whenua ote tangata i iti tona he, taku hoki kahore nei aku he." Kahore i whakahokia te utu o te reta a Keepa a tuhituhi ano ana a ia ki a Ta E. Tapeta i te 7 o Oketopa me te patai atu kua tae atu ranei tona reta; otira kua hinga i taua wa te Kawanatanga aTe Tapeta. Tu rawra aTe Makarini hei Minita Maori, kua whakahoua e Keepa tona tono ki ana ia "kua kite pea koe i te reta i tuhia atu e ahau ki a Te Tapata a kua hiahia ahau kia whakakorea to tatou whakariteritenga, ko te take ko nga whenua katoa o tera taha o Waingongoro kua whakahokia ki nga tangata nana te putake o te whawhai a e mohio ana koe ki tenei, kua hoki a Titokowaru ratou ko tona Hapu a kua whakahokia katoatia o ratou whenua ki a ratou. Ko tehea te Kawanatanga nana tenei mahi? A ko tehea te Kawanatanga hei whakataunga mo tenei mahi amo te mahi pupuru ia matou ? " I runga i tenei ka ata tuhituhia tetahi kupu ata whakaaro me te tohutohu me ata tirotiro i runga i te mohio enei kupu ana, ko te mea i pouri rawa ai tona ngakau ko te tango a Titokowaru me nga Hapu o Taranaki i te whenua ki te Hauraro o Waingongoro. Otira kahore he kupu i whakahokia, heoi ano te kupu i tuhia " kua kitea e nga Minita, ko te tu o Te Keepa i taua wahi i whakaarohia pouritia kahore i pahure roa tona tono mo nga eka 16,000 a tu ana tetahi Komihana hei rapurapu i te tikanga o tona tono, a muri iho i te wa i whakataua tona tono

11

G—l

ki te 400 eka ka kitea i tona tuhituhi i tona ingoa ki te whakaaetanga kia whakakorea tona tono i runga i te utu o nga moni 2,500 pauna i tuhia e ia i runga i te whakaaro kaua tona mana e whakakorea. A i te wa e mahi ana te Paremete me nga Minita tautohetohe i runga i nga tikanga kua kiia nei kua tahuri aTe Parete ki te ruri ite Takutai ki te Hauraro o Waingongoro. Haere atu ana a ia iNu Paremeta me te mau atu i tetahi kairuri; i te 10 o Akuhata ka tu te hui ki te Mania kia ata whakaritea te ruri; kahore i roa kua kitea e kore nga tangata Maori e whakaae kia mahia mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaputaia. I te hinganga o Ta E. Tapeta ka tu a Te Watarauhi (Waterhouse) hei Tumuaki Minita a tango hia ana eiaa Wi Parata hei hoa mana ki te Kawanatanga. E marama ana i runga ite patai i pataia ete Watarauhi ki te Whare o Runga kua marama ki a ia te ara kotahi o te whakaaro a Ta E. Tapeta, ko te patai tenei era ratou e whakaae ki te hoko i te whenua i Patea kua panuitia nei te hoko i muri i nga kupu a Te Tapeta mo te whakaaro o te Kawanatanga i runga i te tikanga mo nga whenua riro ite rau o te patu: puta ana te kupu aTe Huera e kore e tukua kia hokona. E tia ka whakaritea kia mahia tetahi mea whakakorea tonutia iho. Ko te mea kotahi i ata haere marire, ko te hoki haere o nga Tangata Maori ki te Mania o Waimate. V Nga Whakaeitenga o 1873. He kupu tenei na maua ki a koe e Te Kawana, a e kore e taea e te tangata o waho ki te whakakahore na nga tikanga katoa o te tau 1872, nga whai korero o te Paramete, nga kupu o nga Tumuaki o ia taha o te whare, i tikangatia ai te whakapono o nga Maori i hoki'atu ki te Hauraro o Waingongoro e kore ano ratou e peia i reira. Ahakoa te whakaheanga o nga Hapu ite Tonga o taua awa e marama tonu ana ahakoa kahore a Ta Tanara Makarini i pakeke ki te whakapumau tonu ite riro ite rau ote patu kahore aia i whakaae ki te whakahoki. Kahore i ata mutu te Paramete, kua puta tona whakaaro ki te whakaatu ki nga tangata Maori puta noa i te Takutai katoa to ratou peheatanga. Hau atu ana ite 8 o Hanuere, 1873, ka karangatia eia etahi hui nui i Whanganui, iTe Hawera, iNu Paremata. Ka puta ano te kupu whakahe a Meiha Keepa mo te whakahoki o nga whenua i te Mania. Ki ana aia " kua rongo taku iwi kua whakahokia nga whenua o waenganui o Waingongoro o Taranaki, a riri ana ratou ki tenei no te mea i pai nga ritenga ki nga Hapu o Taranaki, a kua tau te whakataimaha ia ratou. Kua rongo ahau ko te whenua ki te Hauraro o Waingongoro kua whakahokia, a he tono tenei naku kia whakanga waritia nga ritenga mo matou kia rite hoki ki era i te taha ki te Hauraro o taua awa." Ka whakahokia e Wi Parata ka ki kahore he kupu i puta i te Runanga mo te whakahoki whenua ki tetahi hapu aka rere ki te tikanga mo etahi. Ki ana aia " I tangohia katoatia te whenua e te Ture aite wa kotahi. Kaua e whakaaro kua wehewehea he whenua ma te Hapu kotahi e whakaaro ana a matou ate Kawanatanga) kei a matou te whenua katoa." Ka ki aTa Tanara Makarini "I runga ite korero mo te whenua,ki te Hauraro o Waingongoro, kahore ahau i te mohio kua hoatu kia koutou (ki nga Maori) i runga i ta koutou ki nei; kahore, kahore he whenua i hoatu." Ka haere tona korero ka ki "Ka tirohia e ahau te tikanga mo te whenua a muri ake nei, a hei kona korero atu ai me pehea ranei." Whakahokia mai ana e Meiha Keepa kei te whakapono aiai te korero mo te whakahoki ite whenua ite Hauraro o Waingongoro. Ki ana a Mete Kingi i haere tahi raua ko Taurua kia Te Tapeta a ki ana a ia, ko nga whenua kua oti tc hoko, otira ko nga whenua takoto noa ka whakahokia era. I tetahi hui, ara i te 31 o Hanuere i whakaputaia atu e Ta Tanara tona kupu whakatau mo te wahi ma Taurua, me nga Rahui ite takiwa ki Patea. A whakaotia ana eia taua mahi i runga i tona tukunga i nga akiaki e rua hei whakatika i te mahi o ana apiha i te taha ki te Hauraro ki te Tonga o Waingongoro, whakangawaritia ana nga Pakeha i runga i tona tuku nui i te moni hei timata hanga mo te ara i te maunga, ara nga Pakeha o Te Hawera, a whakakorea ana e ia te kupu a Te Pokiha " kia kore he ahi Maori e ngiha" i runga i te ki ahakoa i rite taua kupu itewai tu ai aTe Pokiha hei Minita no te wa tena ote ohorere a kua kore e oho oho inaianei. Haere atu ana ki Nu Paremeta, tu ana te hui nui ia Ngatiruanui ia Ngatiawa ia Taranaki a i ki atu a ia kia mahia e ratou nga mahi e tau ana ki te rongomau. Ki ana aia" Ko nga whenua katoa kei te Kawanatanga, ko tera taha o Waingongoro (ko Patea) kua oti a me ata whakarite e tatou tenei taha. E hiahia ana te Kawanatanga ki te whakangawari atu kia koutou i runga i tenei mea." Ka haere tonu tana korero "Engari me tahuri koutou ki te mahi kai kia mahara ki ta koutou whakatauki "mate hohoro te ingoa ote toa whawhai, ko te ingoa ote tangata kaha ki te ngaki kai e kore e mate." Kia tere to tatou whakariterite ite whenua. Kei te hiahia te Kawanatanga kia whakanohoia paitia koutou ki runga; ka tahi ano ka pumau te rongomau. Ko taku tohutohu tenei kia koutou kia kaha ki te mahi kai aki ena tu mahi. Ko te pakanga mo muri nei me mahi te whenua. Me waiho kia nui tonu te ingoa o Ngatiruanui kia pena ano me mua. E hoki ki te whenua kaua e haere i runga ite haere manene engari me haere i runga i te haere tamariki nana te whenua. Whakaaturina ana e Ta Tanara Makarini enei mahi ana ki te Tumuaki i roto i tetahi pukapuka tuhituhi i tukua ki te Paremete. Ka patai atu ano maua ki a koe ete Kawana me kore ratou i whakatika i te whakapono o te Hapu o Ngatiruanui te whakaaetanga a te Kawanatanga kia ata hoki marie ratou ki runga ki to ratou whenua. Oti rawa tenei ka riro etahi Poraka nui o roto ote whenua riro ite rau ote patu. Ite mutunga ote mahi Kawanatanga aTe Parete i Hurae 1875 kua riro 185,000 eka whenua i runga i te pukapuka whakaaetanga o te tuku, whakatakotoria ana ki te aroaro o te Paremete e nga Minita. Na tenei tikanga hoko whenua i tupu ake ai te whakaaro o nga tangata Maori, a kitea ana i tenei te whakaae ki o ratou take iwi; a i tino kitea tenei i te hoko o Otoia Poraka i Kakaramea e tata ana ki Patea. Iki te Apiha o taua takiwa a Kapene Rei (Captain Wray) i runga i tona whakahe mo tenei tikanga " Ki toku titiro kahore e marama tenei mea, te whakaaro e tika ana kia homai e nga tangata Maori, kua riro nei o ratou whenua i te rau o te patu nga whakaaetanga tuku mai i te whenua i runga ite tikanga ote ture. E whakaaro ana ahau ki te tika kia utua, engari me hoatu nga moni i runga i te tikanga hoatu mo te mea kua riro mai ; a e kore e kitea i tenei te ahua mahi ture kore me tenei te mahia nei.' A e rapu ana hoki nga Tangata Maori e tuku mai ana i tetahi take hou i runga i tenei tu mahi. Ite putanga o tetahi raruraru ate Rangatira nei a Tapa Te Waero, kua noho aia ki tetahi whenua i tukua ki tetahi Kainoho Marihia i te tan 1867, i ki atu a ia kia Meiha Paraone (Major

G.—l

12

Brown) " Kahore a ia e whakaae ki te tikanga riro i te rau o te patu ; kahore oti a Te Parete a Meiha Paraone i utu moni ki nga tangata Maori o Whenuakura mo to ratou whenua, a me i tika tena he aha te mana ote riro ite rau ote patu ?" Whakaaro ana aTa Tanara Makarini kua puta te wa hei whakarere ke i tenei tikanga; ai te whakamutunga ote mahi aTe Parete ai te tuanga o Meiha Paraone ka korero a ngutu atu a Ta Tanara Makarini ki a ia kia kaua e hokona nga whenua riro i te rau o te patu a kaua e tangohia o ratou pukapuka whakaae mo te hoko. A i runga i tenei ko nga Poraka tuatahi e rua e whakaritea nei e Meiha Paraone, ara, te Opaku me Okahutiria i te takiwa ki Patea i hoatu kau nga moni i runga ite tikanga hoatu. Ko te timatanga tenei ote tikanga e kiia nei he " Takoha." Era a koe e kite ki muri mai e Te Kawana ahakoa rere ke te kupu mo tenei tu mahi, kahore i rere ke te whakaaro o nga tangata Maori i runga i tenei utu moni. Ko nga kupu tu ate Kawanatanga i hoatu hei tohutohu mahi i hoatu e te Minita Maori ki te Komihana Hiwari hou, kahore i pa ki te ahua o te tikanga mahi kia riro mai ai nga whenua i riro i te rau o te patu kahore, whakamanaia ana e Ta Tanara Makarini ona kupu Whakaatu o te tau 1872 inahoki ka huihuia mai e ia ana kupu Whakaatu ki roto ki nga kupu whakaatu o te tau 1875, a ki ana ia koiana hei mahi, ai taua wa ano ka whakanuia atu nga moni hoatu i te rima hereni ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro, i runga " i te ki o nga tangata Maori hei whenua utu nui rawa a no te mea hoki kahore ratou i whakaae ki te tikanga o tenei mea te riro ote rau ote patu. I mahia tenei tikanga hou ki te ringa kaha. Ko te ruri o Waingongoro awa, i timataia i Mei 1876 kahore i oti marire, engari iki atu a Meiha Paraone ki nga tangata " I mahia taua ruri i runga l te tika, o te Kawanatanga kia whakaputaia tona hiahia ki nga whenua riro ite rau oto patu." Manawanui ana a Meiha Paraone i runga i te ahua ngawari o nga Tangata Maori i taua wa, ka tono atu a ia ki te Kawanatanga kia tukua atu kia kotahi tekau nga kairuri me etahi atu tangata kaimahi, a kia tukua atu ki a ia kia 9,000 pauna moni hei takoha i runga ite tikanga e rua hereni me te hikipene mo te eka. Ki ana a ia era e oti i a ia te whenua o waenganui o Patea o Waingongoro, a ka oti tenei " ki tona whakaaro era hoki e oti pena a oti pai te whenua ki te Hauraro o Waingongoro a tae noa ki Oeo." Ko te mahinga o nga Poraka e rua (o Opaku o Okahutia), i runga i tenei tikanga hou i oti i Aperira, 1877, a i te marama o muri ka tahuri te Komihana ki te mahi penei hoki ki te toenga o te whenua a tae noa ki Waingongoro. Pai ana tana whakaatu mai o tana mahinga mo te oti i a ia. Ki ana ia " Kei te ata pai haere te whakaaro mai o te whakarongo o nga tangata Maori ki nga mea e puta ana i runga i to ratou maru ia tatou, inahoki e whakaae mai ana ki te mahinga o nga whenua riro i te rau ote patu, te toenga o waenganui o Patea, o Waingongoro, a kahore e ata, whakakore. Ka haere tonu tana korero, " E mea ana ahau ka ata oti te whenua ki to Tonga o Waingongoro, ka whakawhiti i taua awa a ka whakarite i te tikanga mo te Mania o Waimate." Ka pera tonu te mahi a Meiha Paraone mo etahi Poraka e rua (te Waingongoro, Patea, me Moumahaki), a ko te nui 178,000 eka, huia tenei ki te 185,000 eka kua riro i mua ia Te Parete kua 363,000 eka o roto o nga rohe o te whenua riro i te rau o te patu kua tukua ki raro o nga tikanga o te kupu whakarite o 1872 me 1876. Otira kahore i huia tetahi wahi ote Mania o Waimate ki tenei, a i runga i tenei e ki ana maua ki a koe e Te Kawana kia ata whaaarongo mai koe. VI. Te Rueitanga o Waimate Mania. Ko te tino mahi i mahi ai a Meiha Paraone mo nga tau e rua o te timatanga o tona whakaturanga he mahi whakarite ki nga tangata Maori kia riro te mania o Waimate. Taea te mutunga o te tau 1877 kua oti haere tona mahi, a kua riro ia Titokowaru etahi hoaturanga moni hei takoha mo tona mana ki enei whenua. A kua marama a Meiha Paraone, kua ata mohio kua ata rata nga tangata Maori ki nga tikanga o nga kupu whakarite a Ta Tanara Makarini, te hoatu Rahui e ea ai nga tangata Maori me te ata hoatu takoha a e kore e roa ka riro te mania i te Kawanatanga. A i rnnga i tenei whakaaro ka tahuri a Meiha Paraone i runga i te whakaae o Te Kawanatanga ki te ruri i te mania, whakaritea ana nga kairuri a kua rite ratou ki te mahi i te paunga o nga ra o Nowema, 1877 Ka rangona tenei, ka korerorerotia i Parihaka aka kiia ma Titokowaru e whakakore. Whakakore ana ia " i runga i te tikanga kahore he pai i tau mai ki nga tangata Maori i to ratou urunga ki te Kingi Maori aki to ratou mahinga i o ratou ake mahi. I tetahi hui o Ngatiruanui ite Mania i whakaritea kia whakakorea te Raitihauta i Cape Egmont. He maha nga tangata whakakore i te ruri whenua ; " ngawari ana a Titokowaru ko tana i hiahia ko te mohio ki nga whenua kua Rahuitia i mua ote whakawhiti o nga kai ruri i Waingongoro." Kua marama i a Meiha Paraone i te whakaaro pai o nga tangata Maori i runga i tona kite bono tonu ia rotou a meake ka timata tona mahi, a i te 3 o Tihema, 1877, ka tae tetahi waea ki a ia a te Heketari a ki ana taua waea " E ki ana te Minita Maori (a Te Hiana), me whakamutu te ruri o te Mania o Waimate a kia rongo ra ano koe ki tetahi kupu whakahau." Tae rawa taua waea kia Meiha Paraone ka whakahokia tona kupu pouri mo te whakamutunga a whakaaro ana a ia tenei pea kahore te Minita e kaha ki te whakahau i a ia kei mahi kuare a ia. Ka haere tonu tana korero "I ki atu ahau i mua atu o nga marama e ono kia puta te raumati ka timata te ruri ite mania. I Oketopa ka tuku atu e ahau te kupu ka timataia e ahau i Nowema ate mea i kore ai, he kore kairuri." I taua wa katoa kahore i kaha te whakakore. He aha ranei te take, a na wai ranei te kupu whakahe i te tohuhutohu a Komihana Paraone i tahuri ai te Kawanatanga ki te whakakore i te ruri, kahore he mea o nga pukapuka tuhituhi hei whakaatu. Heoi ano te mea i kitea hei whakaatu he tuhituhi ite papa o tetahi pukapuka ite Tari Maori, kei roto i nga reta i nga waea o nga korero mo te ruri. Kahore i tuhituhia te taenga atu o tenei reta, kahore i tuhia i roto o nga pukapuka i runga i to tu reta penei, a kahore he aha hei mohiotanga mo te taenga atu ki te ringaringa ote Kawanatanga. Ko te tuhituhinga o taua reta na Te Pereki (R. T. Blake), a he kai mahi a ia na Ta Tanara Makarini i te Takutai ki te Hauauru: a nana e ai te kupu a Meiha Paraone i whakakiki nga tangata Maori kia whakakorea te ruri i te whenua, a i utu ia ki tana i nga pauna moni 500, i runga i te whakaae o te Kawanatanga kia whakahoa mai a ia; engari kahore i tahuri mai a e ki ana a Meiha Paraone nana i korero atu i runga i te mana o Te Hiana kahore i whakaritea a ia e Ta Hori Kerei, te Minita Maori ranei, kia ruritia te Mania o Waimate. Ko te pukapuka nana nei nga korero nei no te 10 o Nowema, 1877, a ki te tirohia atu me te mea he kape no etahi waea e rua i tuhia kia Pereki a inaianei ko te wahine a Karatona (Takiora Dalton). Tera nga kupu o tetahi o nga waea engari kahore ona taunga e

13

G—l

ki ana " e ki ana a Meiha Paraone me whakawhiti te ruri ki tera taha ate marama nei ano." Utua atu eTe Pereki " kaua e whakarongo ki nga kupu a Meiha Paraone. Kahore e tika kia timata te ruri ki mua ako te korerorero ki muri; kia ata riterite te korero o tetahi taha o tetahi hei reira ka mahi. E haere ana ahau inaianei ki aTe Hiana raua ko Ta Hori Kerei. Whanga mai tetahi waea i au. Kei te mahi pea a Meiha Paraone ki te whakapororaru ite Kawanatanga hou." Tuhituhia ana tetahi tuhituhinga ki taua pukapuka i te tuhituhinga o Te Pereki koia tenei "kupu ma J S. me Ta G. Te Eerenga " kahore i mohiotia te taenga ake kia Te Hiana; otira i te 24 o Nowema, 1877, i tuhia ki te papa o taua pukapuka e Te Hiana ki te Heketari i penei "kei te mohio koe ki tenei? j ki mai a Kapene Pereki ki au ko te mea pai pea kia whakamutua te ruri inaianei." Utua ana e Te Heketari " kahore e mohio ki tenei; kahore a Meiha Paraone i whakaatu mai i tetahi whakararuraru mo te ruri." Kahore rawa i kitea e maua tetahi take i whakamutua ai te ruri engari ko te kupu kau aTe Pereki. He torutoru nga ra o muri iho ite tuhituhinga o tenei pukapuka ara i te 30 o Tihema, 1877, i whakamutua me ta maua kua whakaatu nei. I te 28 o Hanuere, 1878, i tonoa e te hoa o te kairuri whenua Tumuaki ki te Kairuri whenua Tumuaki i Taranaki hei te mutunga o te raruraru o nga Maori era te Kawanatanga e mea kia ruritia te Mania. Kahore rawa tetahi mahi i mahia a tae noa ki te 20 o Mei a i reira ka whakaatu a Meiha Paraone i te ahua o nga Maori i tona takiwa, a to ratou mohiotanga era te whenua i te Mania e tangohia e te Kawanatanga, a ko nga Rahui, kia kite nga Rangatira i nga Minita hei kona ka whakaritea. Ite22 o Mei ka waea aTe Paranihi (Mr. Ballance) kia Meiha Paraone ka mea "ki to whakaaro me timata inaianei te ruri o te Mania o Waimate, ki te tukua atu nga kairuri maha ? Ki te mea ka timataria era te Kawanatanga e whakakaha ia a koe ki nga tangata maha." A i taua ra ano ka tuhituhia e Te Makanaru te korero o muri nei " E hiahia ana ahau ki te tuku atu ki te Runanga o nga Minita te kore o te whakaroa i nga mahi e tika ana kia mahia mo te ruri mo te whakaoti me te hoko ote Waimate Poraka. I runga i taku whakaaoro kua nui te he ote Kawanatanga no te mea kahore i rite tenei whenua mo te hoko inaianei ano, Ki te mea kua hokona kua nui he moni a kua ahei tatou ki te mahi i nga mahi nunui me te kore whakaaro ki nga moni rongotaima. E mohio ana ahau he maha te hunga hoko te hunga e mea ana kia noho ratou ki runga ki te whakaputa mai ite hua ote whenua, aki te homai ite utu nui. Ki taku whakaaro era e tata ki te hawhe miriona nga moni puta mai ki te Kawanatanga. E mea ana ahau me tuku atu me whakanoho ki reira tetahi ope katipa kia nui a ka tuku atu i nga kai ruri kia timata tonu inaianei; a me whakaatu ki te Minita Maori ko te tikanga tenei o te Kawanatanga, ki te mea ka kore a ia e whakaputa mai i tetahi tikanga whakakore." Whakaaetia ana te whakaaro o Makanaru i roto ite Runanga o nga Minita, otira kaua e timata te mahi kia tae atu ra ano te Minita Maori ki taua whenua. I taua wa i kiia kia noho i kona nga kairuri i runga ite whakaaro mo te mahi ina kiia. Ite 27 o Hurae ka tukua mai ano e Meiha Paraone tona tuhituhi mo te ahua noho pai o nga tangata Maori a ki ana a ia hei tua o te wild ka whakawhiti atu a ia ki tetahi taha o Waingongoro, i whakaaro a ia era nga tangata Maori e whakaputa kupu whakakore otiia e kore e puta mai he mate ma te Pakeha. Ite 10 o Akuhata ka whakina mai e ia kua timata te ruri. Iputa ano te kupu whakakore a tetahi rangatira a i puta i runga ite hoa aroha aiki e kore e mau patu. Kotahi e rua ranei nga ra o muri iho ka haere etahi tangata ki Parihaka ki te rapu tikanga ki aTe Whiti. Ki ana aia kia kaua e whakakorea te ruri; a i runga i tana ki, eai ta Meiha Paraone ngawari noa ki nga tangata. I muri iho ite huihuinga ote hawhe tau i Parihaka i Hepetema ka mutu rawa te whakakore mo tetahi wa. Ki ana te Tumuaki kairuri " Ahuareka ana te ngakau i te kitenga i nga Tangata Maori o te hui nui i Parihaka e hoki haere ana i runga i nga korero ahuareka." Ko te whakakorenga tuatahi no Tihema itewa e hangaia ana te rori ki roto ki te ngaherehere e tata ana ki nga kainga Maori ki Taikatu ki Omuturangi. Timata mai i reira ka ata haere marire te mahi a tae ki te 16 o Pepuere, 1879, a i taua wa ka tutata haere te mahi ki nga kainga Maori i Mawhitiwhiti. Kua whakaoho mai a Titokowaru ia Kapene Wirihana (Captain Wilson) ko ia te hoa mahi a Meiha Paraone, ki ana ia e kore e puta i nga Maori te rori ra roto i a ratou mahinga kai; otira itewa e ruritia ana ko te mania kau kua noho aia i runga ite tikanga hoa aroha atu ki nga kairuri aki te Komihana hoki me ona hoa; a i etahi wa ite ahunga mai ote raina ote rori ki tona kainga i Okaiawa i tohu tohu kia ratou te wa mo te ara me te wahi pai mo te whakawhiti i te awaawa. Ruritia ana nga eka 16,000 pea ote mania ki nga tekihana iti a ruritia ana hoki he taone a kahore he whakakore. I te tatanga ki nga ra mutunga o Pepuere ka rereke: ka timata nga tangata Maori te tapahi i nga whika o nga peeke (pegs) i te Taone (o Manaia). I te 28 o Pepuere ka whakaatu mai te kairuri Tumuaki ko te mea hei whakararu 1 a ia ko nga waerenga me nga mahinga kai a i a ia e tapahi ana i tetahi raina ma roto i tetahi uru rakau ka tahuri nga tangata Maori "Ki te tua i nga rakau a hinga iho ki te raina ara, a ka whakaroa i te mahi o nga kairuri." Tukuna ana tenei whakaatu ki te Minita e te Tumuaki Kairuri a kahore i tahuritia atu mo te marama kotahi, i kona ka tuhia eTe Hiana enei kupu ki runga ki te whakaatu " kahore he kupu; me huihui atu ki era pukapuka mo Waimate takoto ai inaianei. J.S. Aperira 2." Kei te nui haere te whakakore ruri. Ite 12 o Maehe ka whakaaturia e tetahi o nga kairuri kei te tere te kore haere o nga peeke o nga tekihana i tetahi o nga Poraka a haere atu he teihana (station) kua hutia nga peeke mo nga maero maha. Kahore te kairuri i unuhia nei ona peeke i whakaae na te rereke otetu o nga tangata Maori mo tona whakatakoto raina rori tutata ki te kainga o Titokowraru i Okaiwa; otira i runga i to maua ata rapu e marama ana ko te tino take tenei i panaia ai nga kairuri ite mania. Ite ahunga ote rori ki nga waerenga ki nga paraki (paddocks) karaihe a ki tona kainga, ka tohe te kairuri i runga i tona mahi kairuri, ki te mau i tona ara ki te wahi tika tonu ki tetahi wahi whenua taiepa nui kua ruia ki te karaihe Pakeha, a puta mai ana te moni i ia tau mo te karaihe, kahore maua e kite i tetahi take hei peneitanga. Whakakore ana a Kapene Wirihana (i runga ite tono a Titokowaru) otira kahore aia i kaha, a tika tonu taua ara ma te wahi i whakakorea e tenei rangatira. Oti rawa ka haere aia ki Parihaka tae rawa ki te rua wild kua panaia nga kairuri. Amuri ake nei eTe Kawana ka whakaaturia ki a koe te whakaaro oTe Whiti, ate mea i tau i runga o taua mahinga. I nui to maua rapurapu i tenei mea a e kitea nga korero whaki ki muri nei. A ahakoa i runga i tenei mahi i ngaro atu ka ngaro atu te mana o te whakahoa mai o Titokowaru

G.—l

14

tera ke tetahi mea nui hei whakararururu i nga tangata Maori e whai tikanga ana ki te Mania o Waimate. Ko te take ko te kore whakarite ate Kawanatanga i nga Rahui tika ma ratou. Kua whai kupu maua ki nga kupu whakahau a Ta Tanara Makarini ki a Te Parete i te tau, 1872, a i ki atu kia whakaritea nga Rahui nunui mo nga Tangata Maori tuturu: a tae noa ki tenei wa kua meatia eTe Parete e Meiha Paraone kia rite tahi. I muri tata ote timatanga ote ruri ka ki atu aTe Hiana ki etahi tangata Maori haere mai Waimate era e whakaae ratou ki nga Rahui ka whakaritea ma ratou; a e rua ana ata kianga atu i te wa e ruri ana kia Titokowaru, kia Manaia me o raua tangata tera e whakaritea he Rahui, mo o ratou tanumanga Tupapaku, mo nga mahinga, mo nga mahinga ika a hui atu ki tenei ka hoatu eTe Kawanatanga he Rahui ma ratou hei moni mahi. ite pai ma ratou. A ina kite ratou i nga tekihana kua oti te ruri mo te hoko, a kahore rawa e marama a ratou Rahui engari noho puku ana te Komihana me nga kairuri mo taua mea, a i to ratou rongo meakc ka tukua te whenua nui ki te hoko, ka whakaaro pea ratou kua puta te wa kia whakamutua tenei mahi nui a ka ata whakahoki marire i nga kairuri ki te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro. 0 roto o nga patai maha kua pihi ake i enei tikanga e toru nga patai i kitea e maua me ata whakaaro, rapurapu marire. 1. I ata hoatu ranei etahi tohutohu whakahau ki te Komihana (Meiha Paraone) i runga i te whakarite Rahui i te Mania i mua ranei o te ruritanga a i te wa ranei e ruri ana ? 2. I whakaritea ranei etahi Rahui a ki te mea i whakaritea, nonawhea a i peheatia ? 3. Ki te mea he tika kahore rawa i whakaritea i mua o te ruritanga i te wa ranei e nui ana, tera ranei etahi take mo te whakapono ki te mea i whakaritea kua kore te pana i nga kairuri a kua kore e puta nga raruraru o muri ? 1. E. korero mai ana a Meiha Paraone o ki ana, kahore rawa he whakahau tika i tae ki a ia (kahore he pukapuka tuhituhi) mo te rahi, mo te wa, mo te ahua o nga Rahui. Engari i tae ki aia nga kupu whakatau i tuhia ki nga kupu whakatau a Ta Tanara Makarini kia Te Parete ki a ia ano i te tau, 1872, me 1876 : kua mohio aia ki nga kupu a Te Hiana i nga wa kua kiia ki mua nei; ahe tika ano kua kiia kia whakaritea etahi Rahui nui mo nga tangata Maori; engari no muri i te pananga o nga kai ruri i ki ai a Te Hiana ki a ia " Kia ata mahara a ia kua tau hoki te whakaaro o te Kawanatanga ki te hoatu i nga eka 20,000, tae ki te 25,000 eka, ki nga tangata Maori i te Mania timata i Waingongoro haere a tae ki te awaawa o Wahamoko a tae atu ki te Maunga" (Mount Egmont.) I runga i taua whaikorero i te Whare o Raro i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana e marama ana kia hoatu Rahui e Meiha Paraone ki nga tangata Maori tae atu ki te 25,000 eka. Kahore a Meiha Paraone i mohio ki tenei, nga tangata Maori hoki i te wa e ruritia ana te Mania a ko nga whakatau i tae ki a ia ko era kua tuhia nei e maua. Era pea e tikateki he marama he nui nga tikanga ote whakatau aTa Tanara Makarini a waiho ana ki a ia (ara kia Meiha Paraone) te tikanga : a era a ia e ahei ki te mahi i tana i pai ai Otira i runga i te whakamana o te Kawanatanga, ko tona tu tena a tae ki te 15, o Hanuere, 1879, i te wa kua maha nga tekihana kua ruritia. I taua wa tae atu te waea aTe Hiana he tuku atu i tetahi a Ta Hori Kerei, a ko nga kupu enei, "I mua i te whakaputa o tetahi tikanga mo nga Rahui Maori i te Mania a i mua o te kupu whakaputa atu a Meiha Paraone ki tetahi tangata Maori mo tenei mea e mea ana ahau ko te mea tika kia tae katoa nga kupu ki te aroaro o te Kawanatanga kia whakaarohia iho. — G. Grey " Ko tenei whakakore whakaputa kupu a Meiha Paraone ki nga tangata Maori i whakaarohia iho e ia he whakakore i tona korerorero atu kia ratou mo taua mea : a kore ana e puta he mahi mana ki aua Rahui mo nga marama e rua, me te haere tonu nga run tekihana. I tona haerenga ki Parihaka i Maehe, 1879, a i haere tahi nei a Te Hiana l a ia a i hoatu kupu pouri a Meiha Paraone ki a ia mo te whakanuitinga o tona mahi e te waea o Ta Hori Kerei, ki ana a Te Hiana kia mahi a ia i tana i pai ai aka whakamanaia taua mahi. Otira kahore i tau te aha noa o Meiha Paraone kua panaia nga kairuri e nga Maori. Ata ki marire ana a Meiha Paraone i runga i tona korero ki to maua aroaro, ana "korero kaiwhaki," na enei kupu whakaatu a Ta Hori Kerei i whakamutu taua mea katoa i runga i te taha ki nga Maori. Otira i a raua ko Ta Hori Kerei e korero ana i Taranaki ki muri mai ikiaia "Ko te mea tika kia whakina mai tena aka puta pea te kupu kia whakarere ke te mahi." Kahore i ata utua atu e Meiha Paraone taua kupu. Ki ta maua whakaaro tika tonu aTa Hori Kerei e tika ana kia whakaputaia he kupu ki te Kawanatanga mo nga Rahui, a e tika ana anohoki taua whakaaro, ki te mea kei te whakakore taua waea i te mana mahi ko te mea tika kia puta tona kupu whakahoki a kia tukua tetahi kupu whakaatu a kaua a ia e ata noho kupu kore no te mea, e ahua aro ana te waea a Ta Hori Kerei ki te whakaaro e kore pea e tika tana mahi. E marama ana, ko te mea tika i runga i tenei mea nunui te mahi i nga Rahui (i runga i te mana whakaaro, era e kitea,ko te take tenei o nga mahi i puta ki muri), kua ata mahia i runga i te whakaaro nui ote Kawanatanga tenei mea, a kua tukua atu ki te Komihana Hiwari nga whakatau tuturu. Ki te tangata kua kite i taua wahi a e mohio ana ki te tu o nga kainga o nga hapu o reira, era e marama kotahi anake te ara tika hei mahi a kotahi ara ko te whakarite i tetahi Rahui nui i waho tata o te ngaherehere, me te hui i nga kainga katoa ki roto me nga mahinga kai me nga mahi whakapapai: me etahi Rahui iti i te wahi marama, kia rite ki era ia Hone Pihama me Manaia me nga tanumanga tupapaku me nga mahinga ika, me nga pa tawhito. Ki te mea kau ata tuturu nga tohutohu kia Meiha Paraone kia ruritia kia makatia aua Rahui i mua o te timata o nga ruri tekihana, e kore e puta mai te raruraru, kua marama hoki i tenei tona ara mahi a kua marama ki nga tangata Maori. He mea hei korerotanga tenei, ko te tino tika o tenei mea kia mahia i mua o te ruri i nga tikihana, kahore tenei i whakaarohia kia ata mahia e te Komihana e tetahi ranei o nga Minita o te Kawanatanga, a ahakoa puta mai i etahi wahi etahi tangata te tohe kaha mo te penei. 2. I whakaritea ranei etahi Rahui, kahore i ata mea kia korerotia tenei mea me i kore a Te Hiana i ki i te Whare o Raro ; " e ahei ana ahau te whakaatu i tetahi mapi a e kitea i runga era e tata ki te 4,000 eka o roto o te 16,000 eka i meatia kia Rahuitia ma nga tangata Maori; a haunga tenei anake otira ko nga tanumanga tupapuku nga pa me te ngutu o nga awaawa katoa e puta haere ana i runga i o ratou whenua i meatia katoatia nga mea i tika kia meatia. I whakaarohia kia hoatu Rahui e tae ki te 25,00 eka o roto o te 95,000 eka a ka waiho enei tangata hei tangata e pahika ake ana i etahi atu tangata Maori o reira. Ai te kianga nei i haere aua ruri i runga ite patai kore ai te whakarite kore i nga Rahui e korerotia ana te mea kahore i tika.' I tetahi waea kia Te Make (Mackay) kua kiia atu tenei ki i runga i nga kupu ata korero, ki ana a Te Hiana "ko etahi o nga tohutohu mai e whakaaetia ana e

G.—l.

15

ahau ana kua kiia atu e ahau kia whakamahia, ara, era mo te tohutohu mo te whakaoti i te korero mo nga Rahui. Ahakoa ngawari e kore e oti a taea noatia te wa e ata tohutohungia mai e nga Tangata Maori nga Rahui i tino hiahiatia e ratou. Tae noa ki tenei ra kohore ratou i whakaae ki te tohutotu. A inaianei kua tohutohungia e matou. Kua oti nga mahinga ika, ite ngutu oia awaawa, i nga tanumanga katoa, me a ratou mahinga kai me etahi tekihana maha. Kotiwhatiwha ana te mapi ite Rahui. Ki te tirohia te tuhituhi aTe Hiana ote 14 o Aperira tera pea e kiia i whakaaro aiaki te whakamana ite mahi aTe Retimana i te tau 1867 me ta Ta Tanara Makarini ite tau 1872. Kia kotahi te Rahui o te whenua katoa o waenganui o Waingongoro a tae ki te awa o Inaha. Otira e ata ki ana a Meiha Paraone, kahore a ia i whakarite Rahui i mua, i te wa ranei e ruritia ana nga tekihana a ko tona mea i whakaritea ai ko te whakarite Rahui; a taea noatia te wa i panaia ai nga kairuri, kahore he Rahui i makatia ki te whenua i makatia ranei ki nga mapi, a kahore a ia i korero atu ki nga Tangata Maori hei whea ranei nga Rahui, ki mai hoki a ia kia maua ko te mapi e kiia nei e Te Hiana kua tuhia nga Rahui e tae ana ki te 4,000 eka, i peneitia te hanga : I muri o te pananga o nga kairuri e nga tangata Maori a kua whakamutua te ruri ka tae mai a Meiha Paraone ki Poneke. Ite 2 o Aperira i haere aiaki te Tari Ruri Whenua i kona, a makatia ana ki te mapi tekihana o Waimate Mania nga Rahui i whakaarohia e ia he tika, whiriwhiria ana nga eka e tata ana ki te 3,000 o nga tekihana i ruritia, a pania iho, a waiho ana hei Rahui Maori. Heoi ano pea nga tangata i mohio ki tenei mapi i pania nei, ko nga tangata o te Tari Ruri Whenua, ko Meiha Paraone me te Kawanatanga Ko te Hamapere (Humphries) te Tino Tumuaki ruri whenua i Nu Paremata a ko ia te kaitohutohu i nga ruri o Waimate, me Te Witikoma (Whitcombe) te Komihana o nga whenua o te Karauna kahore i mohio ki taua mapi a na maua i whakaatu. E ata ki marire ana a Meiha Paraone kahore enei Rahui i peneitia a taea noatia amuri o te panuitanga mo te hoko. A i reira ko te ahua whika nei i tuhituhia a oraiti i kahititta hei " whenua pupuru kia kaua e hokona." Kahore nga tangata Maori i mohio ki te whakaritenga o enei Rahui a tae noa ki tenei ra. A kaaore rawa i ia nga tangata, a kahore i whakataua ki nga wahi tika i runga i nga whakaaetanga a Ta Tanara Makarini raua ko Te Hiana ki nga Tangata Maori; kahore rawa i tau ki roto te eka kotahi o nga kainga tata ki te Ngaherehere, i te wahi e noho nei te nuinga o nga tangata a te wahi i whakaarohia e Meiha Paraone hei wahi mo nga Rahui nunui hei whakaea i nga hapu. Kotahi tonu te taunga o enei korero, e tika ana, kahore he Rahui i whakaritea i mua, ai te wa ranei o te ruritanga kahore rawa etahi i makatia ki te whenua, a kahore ki te mapi engari kite mea kotahi anake kua kiia i mua ake nei: a kahore era i makatia ki te mapi i whakaaturia ki nga tangata Maori. 3. Otira me rapurapu hoki maua ki te mea he tika kahore rawa i whakaritea i mua o te ruritanga i te wa ranei e ruri ana, tera ranei etahi take mo te whakapono, ki te mea i whakaritea kua kore te pana i nga kairuri, a kua kore e puta nga raruraru o muri. Kei te ata marama kei te kaha nga whakaaro o Meiha Paraone me ona hoa kaimahi a Kapene Wirihana me Te Pereki i runga i tenei mea; a i runga i nga kupu a etahi o nga tino tangata o nga Maori hui kia Te Whiti kia Titokowaru a me o ratou mahi ite wa e ruritia ana te whenua i nga marama e whitu, e waru i ata tatari marire nei ratou kia kitea te makatanga o nga Rahui; ko taua mea ano. I pataia atu tena kupu kia Meiha Paraone e maua "Me mohio maua e whakapono ana a koe, ki te mea kua waiho mau e whakariterite nga Rahui ma Titokowaru era e whakamutua e ia tana whakakore ite kairuri ? " " Ae.' " E tino marama ana ranei maua ki to kupu ki te kore whakarite Rahui te take i panaia ai te kairuri ?" " Ae, e whakaaro ana ahau koia na." "Aki te mea i ata korero atu ki. nga Maori mo nga Rahui, a ki te whakaritea he Rahui e ea ai ratou, kahore pea nga kairuri i panaia ? " " E pono ana." "A me mohio maua i runga i to tu Apiha mo nga mahi Maori i reira i runga i to whakaaro, kahore i tika te mahi nui i mua o te whakariteritenga i te korero mo nga Rahui?" "Ae." Ki ana a Te Pereki i tetahi tuhituhi o te 21 o Hepetema, 1869, a kua ono nga marama o te pananga o nga kairuri, " Ko te ahua o te mahinga a Te Kawanatanga, a i runga hoki i nga korero maha i rongo ai ratou, ka marama i nga Tangata Maori tera e wawahia katoatia nga whenua o waenganui o Waingongoro me Hangatahua awa, a me te kore whakaaro ki a ratou; a ka marama o ratou ngakau i runga i tenei ruri koia na te tika, ka tahuri ratou, nga hoa noho pai me etahi atu ki te whakamutu ite ruri. He maha nga ki mai a nga tangata Maori o waenganui o Waingongoro o Urenui ki to ratou whakaaro era te Kawanatanga e wawahi, e tango i nga whenua katoa o waenganui o Waingongoro o Hangatahua awa me to ratou timata ki te pena i Waimate. Haere tonu te ruri i Waimate, e makatia ana ki nga tekihana iti, kahore he Rahui i whakaaturia a ko nga mapi i tuhituhia a taia iho kahore i whakaatu Rahui, ara nga mapi mo te hoko. ' No te rongo o Meiha Paraone kua whakakorea te ruri ka haere tere aia ki Poneke ka timata te maka i nga tekihana ki te mapi mo nga Rahui Maori. Ko te mea tika mo te timatanga ko te ruri i tetahi Poraka ma nga Maori; ara me ruri nga Poraka o ia hapu, hei kona ka whakariterite ki nga tangata na ratou te kainga, ki nga wahi, ki nga rohe mo nga Rahui a amuri ka korero ite utu mo te toenga. I tuhituhi aTe Tamihana (Thompson) (hoa mahi a Meiha Paraone) ki a ia i te 23 o Pepuere, 1869, i ki " He tono atu ki a Te Hiana me ata whakarite tonu inaianei tetahi tikanga mo nga Rahui a ki te ahei me haere mai a ia ki waenganui o nga Maori inaianei tonu." Ko te tino korero mo taua mea na Te Whiti i runga i tona korero kia Te Make, i to raua tononga ko Te Pereki, e Te Kawanatanga ki taua Rangatira i Parihaka, i muri o te pananga o nga kairuri. Kua roa te korero mo te whenua riro i te rau o te patu, a te korero o Te Whiti mo te nui o te whenua mana ratou ko ona tangata ite taha ki Te Hauraro o Waingongoro. Ka puta te kupu aTe Whiti mo nga Rahui. Ka ki a ia "E he ana ta koutou ruri kahore hoki i whakaaetia e ahau. Ita korua haerenga mai e Pereki i whakaaturia e koe te raina i tapahia ma waenga i nga ngakinga i te tatau o te whare a Titokowaru." Whakahokia e Te Pereki "ae i kite maua i tena " ka ki ano a Te Whiti " kei hea te wahi e puritia ana ma nga Maori ? Kei whea nga kupu aTe Makarini aTe Parete, eki nei e kore nga whenua e nohoia ana e nga Maori e tangohia ? Ki te mea kahore i panaia nga kairuri kahore rawa te Kawanatanga e whai whakaaro mai kia matou. Rere ke ana nga tikanga a Makarini a Parete me te Kawanatangata tawhito ki nga tikanga aTe Hiana, a Paraone me te Kawanatanga hou. Ko te tikanga a Parete, ka atua haere mai ki te korero, hei muri ka tahuri ki te mahi." Ka haere tonu taua korero,

G—l

16

"kahore e tika kia ata noho nga tangata me te ruri haere ite whenua i raro i o ratou waewae. E ki ana korua " Me noho tahi maua ko Te Kawana ki runga ki te Paraikete, kahore Te Kawana e pena ; kei te kumea atu mana anake." Ka korero ano " Kua whakamanaia ranei korua ete Kawanatanga hei homai whenua maku a kia whakaae atu ahau kia tangohia tetahi wahi ? Ki taku titiro i runga i te mahi o nga ruri e mahia ana koutou kia riro katoa te paraikete ma koutou a kia noho tahanga ahau." I runga i nga kupu i puta i te aonga o te ra ka kitea era e oti tenei tautohe ki te mea ka hoatu e te Kawanatanga nga Rahui eea ai ratou. Kei. te whakatika a Te Make a Te Pereki i Parihaka kei te haere ki Taranaki, puta ake a Te Whiti ki te whare i noho ai raua me te tono kia haere raua ki tona whare. Haere ana raua ka patai aia " E haere ana korua ki Taranaki kia kite i a Parete mo ana kupu homai whenua e kiia nei i puta i a ia, a ki te korero atu hoki ki te Kawanatanga ? " Ka ki a ia " E tika ana,"kahore ahau eki kia haere korua, (otira) ki te puta mai he pai, e pai ana." Ka whakahokia eTe Make "Me haere maua aki te puta tetahi kupu nui, ka hoki mai maua kia kite i a koe." I tana waea ano kia Te Hiana (i te 4 o Aperira, 1879) i honoa atu enei kupu e Te Make " I maro raua te kanohi a Te Whiti i tona patai mai kua whakamanaia ranei koe e te Kawanatanga hei homai whenua maku." I runga i to maua whakaaro ko nga kupu i puta ia Te Whiti ia Te Make he ata mea marire na taua Rangatira, Id te Kawanatanga kia whakaputaia atu e te Kawanatanga tetahi tikanga e oti ai enei raruraru ; a e Id ana maua i whakaatu mai a ia i tona mohio kia kite i te whakaritenga o aua raruraru i runga i te wehewehenga o te whenua ara te (wehewehenga o te paraikete) otia kaua te Kawana " e kukume atu, mana anake." Kahore i whakaritea i taua wa ete Kawanatanga. Engari i whakahoki kupu a Te Hiana ki a Te Make ite aonga ake otera o muri ote taenga ote waea ki a ia. Ikia ia " E whakaaro ana ahau i runga i nga kupu o Te Whiti e mahia ana a ia ki te korerorero i te raruraru nei aki te whakarite. E mau tonu ana ahau ki aku kupu o mua; a era ahau e tono kia hoatu kia 25 eka ote 100 kia nui atu ranei ote whenua katoa. Ka hoatu ano he moni, otira me ata mahi te moni kia waiho hei utu mo te taiepatanga ite whenua me te whakapai ote whenua. Era e ata whakaarohia nga Rangatira." Otira kahore he aha i. mahia. Heoi ano te mea i mahia hei whokahoki mo te aro mai a Te Whiti : Otira i tenei wa kua panuitia e te Kawanatanga tenei whenua mo te hoko, a no te 24 o Aperira, i puta ai to ratou whakaaro rne tuku te ra o te hoko ki muri mai, he nui nga mea hei ako i nga maori era e hokona te whenua me te kore whakarite Rahui ma ratou. Ite hokinga mai i Taranaki ki Poneke aTe Make, ite timatanga o Mei, ki muri mai i haere a ia kia kite i nga Rangatira katoa ara a Motu, a Hone Pihama, a Titokowaru, a Taurua me etahi atu, kahore i tae ki Parihaka, a kahore a ia i kite ia Te Whiti. VII.. —Te whakaeite mo te hoko i te Mania. Heoi ano nga korero e toe ana kia maua, ko te ara mahi a te Kawanatanga mo te hoko i te 16,000 eka kua ruritia nei, a panaia nei nga kairuri. A kua marama rawa i runga i nga korero o te Komihana mo nga whenua o te Karauna, o Nu Paremata, a, heoi ano ta maua, ko te korero poto atu. I runga i nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1877," ko nga whenua katoa kua riro ite rau o te patu, kua tau ki te Karauna; a, kua tukua ma nga Runanga whenua o ia kainga nga tikanga. A, ko to mea tika, me mahi tahi te Kawanatanga me te Runanga Whenua o Taranaki, i nga tikanga mo te hoko 6te Mania o Waimate. Ite2s o Maehe, 1869, i tae atu te waea a Te Paranihi (Colonial Treasurer), ki te Komihana o nga whenua o te Karauna " E ki ana Te Kawanatanga kia karangatia kia huihui tonu i tenei ra to Runanga Whenua, kia whakariterite mo te hoko ote Mania, i roto i nga wiki tomtom e haere ake nei. Ka waeatia atu ki a koe aianei te ahua ote panui. Inaianei, karangatia kia tu te Runanga." I te mutunga tina o taua ra, ka tu taua Runanga Whenua. I mua o te tuanga, e rua nga waea a Te Paranihi me te Heketari, kotahi o aua waea i ki, me tu te hoko ki Patea ; ko tetahi, ko te ahua o te Panui hei whakaaetanga ma te Runanga, a hei tukunga ki te nupepa i te aonga o te ra,a ki nga nupepa hoki o Atereria, he panui mo te hoko i te 16,000 eka ki Patea ia Mei e haere ake ana. I whakaae te Runanga ki taua panui, a ka whakariterite i nga whenua ; e mea ana hoki te ture, me whakariterite nga whenua mo te Taone, mo waho tata hoki o te Taone, a mo waho atu ano o te Taone. Ko tenei, i oti katoa ite aonga otera o muri iho otera i panaia ai te kairuri ite Mania. I mohio te Runanga ki taua pananga, a, i whakaaro ko te mahi i kiia nei e te Kawanatanga kia meatia e ratou, he mahi i tetahi o aua tikanga; a heoi ano ta ratou, ko te whakaputa kupu whakatika i te, panui. I korerorero ano ratou, a, whakaputa ana tetahi i tetahi korero " I rite ki te whakahe i te Kawanatanga." A whakaaro ana te nuinga o ratou era pea e puta he he o roto i taua wa ote raruraru, a whakahokia ana te hupu. I tukua e taua Runanga a ratou korero ki te aroaro ote Komihana, ako a ratou korero e apiti ana ki nga korero whaki. Ite aonga ote ra, ka panuitia taua hoko iNu Paremata, a i tae te kupu o Poneke kua tukua e te Minita kia panuitia ki Atereria, he Apiti mo te panui i Nui Tireni. I puta ki muri tonu mai nga pukapuka a te Komihana o nga Whenua o te Karauna, me te Kawangatanga i Poneke. I tukua e te Komihana tetahi waea tere i te 2 o Aperira, he patai " kua tonoa mai ranei he kaute mo nga Rahui Maori, te tikanga hoki o nga whenua utu haere me nga utu, kia tere." Ko etahi anake o enei kupu i whakahokia te utu, kahore he kupu mo nga Rahui Maori. I taua ra ano, ka tukua ano tetahi waea tere : ki ana, " ka tu ohorere te Runanga i te 3 o nga haora o tenei ra: me pehea nga Rahui?" Utua ana tenei, "ko nga Rahui ko ena i kiia ite waea ote Kairuri Tumuaki ara, me pupuru nga tekihana kaua e hokona." Ka pataia atu e maua ki te Komihana o nga whenua ote Karauna " a kahore te Runanga whenua i mohio ki nga Rahui.?" Whakahokia mai ana e ia, " I te taenga mai o tenei, i kite ahau i te Tumuaki kai-ruri, a whakina mai ana e ia nga tekihana ipa nei nga tanumanga tupapaku, nga mahinga ika, me nga ngakinga kai." Otira i taua wa kahore rawa i whakaritea nga Rahui; a no te 2 o Aperira i tukua atu ai e Meiha Paraone tona whakaaro kia whakaritea he Rahui; a kahore te Kawanatanga i whakaatu whakaaro ki te Runanga Whenua o tenei mea, e whakaarohia nuitia nei ete ngakau o te maori; a ko te tino take tenei nana i whakamutu te ruri, i te wa i puta mai ki o ratou kainga ara. me pehea o ratou kainga, me o ratou ngakinga kai nunui i roto o te whenua kua ruritia. I te 4 o Aperira ka tae atu te waea o Poneke, ki te Komihaua o nga Whenua o te Karauna

17

g.—i

" Puritia te Panui hoko whenua, a, kia kiia atu ra ano." A puritia tonutia iho e ia. A kahore he kupu tae noa ki te 24 o Aperira, a i taua ra ka tae atu te waea a te Heketari mo nga Whenua " E kiia ana ete Minita mo nga Whenua ote Karauna kia panuitia te panui o raro nei. I runga ite panui ote 25 o Maehe kua hori nei, kua tukua te hoko o te Mania o Waimate ki tetahi ra o muri nei kiia mai e whakaae ana ranei koe ki te panui mo te Mania o Waimate, a ka tuku atu ki te nupepa i Taranaki?" Ka whakahokia atu e Te Komihana " kua tukua atu ki nga nupepa o Taranaki, tukua mai te panui, kei te tonotono tonu nga tangata kua tukua ranei te hoko mo taihoa." Ko te mahi whakamutunga tenei i runga ite tikanga hoko ote Mania. Na te Kawanatanga ake ano i whakarite nga tekihana tuku ki te hoko, " nga whenua utu nui," e rima pauna mo te eka, a mo "te whenua utu ki muri," a, i nga tekihana, " I puritia kaua e hokona." Ko nga mea o muri nei ko nga tekihana i makatia hei Rahui e Meiha Paraone i te mapi i Poneke, kua kiia i mua ake nei, a i kiia eia i reira " kia puritia ite hoko mo aianei." Kua ata waiho marire e te Runanga Whenua ma te Kawanatanga e hoatu ngawhika o nga tekihana o ia wehewehenga, a kahore i mohio koia ranei e whakaae ki to maua whakaaturanga i te panui kua tuhituhia mo te kahiti. VIII. Te Paeautanga o te whenua o te Kai-noho. Kua whakatakotoria ki to aroaro e To Kawana, i runga i nga korero o mua ake nei te take o to maua whakapono; ko te take pono o te whakakorenga o te ruri, ko te kore o te mahi ite mea ko te tikanga kia mahia i mua o te timatanga o te ruri o te Mania, ara, to whakarite i nga Rahui mo nga tangata Maori, me te maka ano Id te whenua. Na, me korero atu maua inaianei ite mahi aTe Whiti hei tono kia whakaarohia tenei mea, a tahuri. nei a ia ki te parau i te whenua o nga kai-noho. I ki a Te Make ki a Te Whiti i te 2 i te 3 o Aperira, kua kitea nei hoki e tatou, mana e tuhituhi ki te Kawanatanga, a ki te puta mai he utu mo tana tuhituhi mana e whakaatu ; kahore he aha i puta. E whakaaro ana maua, he kitenga na To Whiti kahore he whakahoki ki tona hiahia, a te Kawanatanga, na kona ka whakaputa ia ite kaha. kia puta ai tetahi whakaritenga. Ite2s o Mei ka mahi aia i runga i tetahi tikanga hou, ki ana a ia, ko ia te Rangatira o nga whenua katoa i Nui Tireni. A, i runga i tona mana hou, tonoa ana. e ia etahi o ana tangata ki te parau i nga whenua o nga kai-noho o te whenua, a ko o ratou take ki taua whenua he karauna karaati, a kua hokona ki te Kawanatanga, ehara i te mea ko nga whenua anake i riro i te rau o te patu, engari ko etahi i hokona e nga tangata maori ki te Kawanatanga i mua o nga tau e wha tekau kua pahure. Ko te kupu o aua tangata i haere ki te parau i ki, i parautia "Kia puta tetahi whakariterite, a heoi ano te hiahia o Te Whiti kia puta mai a Te Kawana ki te whakarite i nga raruraru." Tera ano pea he tikanga nana i akiaki ia Te Whiti kia mahi penei; he whakapehapeha kua whakamamaetia ete kore whai kupu ote Kawanatanga ki a ia; he mohio pea nona ki tona ake nui haere, i runga i tona kaha ki te pei atu i nga kairuri, te peinga kahore nei i whakakorea; a i rapua ranei ete Kawanatanga he utu, a kua nui haere te whakapono ona tangata ki tona mana ehara ite whenua ; ko tona aroha ki te mana. A hei whakamutunga, te aro titiro ona ki te whakahokinga mai o tona whenua ; era e kitea i enei te nui ote tono aTe Whiti. Aki te tika tenei, he mea nui i runga ite mahi whakariterite hei mahinga mo a muri ake nei. Inaianei ka nui atu te mahi whakangawari ia Te Whiti i te wa i korerorero ai raua ko Te Make, a i mua i te mahi parau, a ki te mahi i nga mahi nunui kahore i mahia e ia i mua. Me te mea i haerere a Te Make i Poneke tae ki Nu Paremata timata mai i te timatanga o Aperira a tae kia Hurae. Ite2o o Hune i waea mai aia i Okato ■' kahore aia i tae noa ki aTe Whiti," ai te 22, i waea aia kua " tonoa aTe Whiti kia haere mai ki te korero puku, a kahore i utua mai." Timata i tenei wa ko te mahi a Te Make, he Komihana a ia, hei ata rapu i nga kereme o nga tangata kahore i whakaritea " I runga i nga Poraka kua oti i te Takutai ki te Hauauru." A me te mea i huia mai te Mania o Waimate, otira kahore pea i whakaarohia ko tetahi tena. I kahititia tona whakaturanga ite 20 o Hepetema , 1879, ako te utu mana ite tau, e 650 pauna moni, timata ito 1 o Hurae, 1879; "Me tango enei moni i roto i nga moni ote Poti mo te hoko whenua Maori." A kua riro atu iaia i mua nga moni, e 638 pauna hei utu mo tona haerenga kia kite i a Te Whiti, a huia ki ona moni i pau i runga i taua haere, mo nga marama e toru, ia Aperira tae ki Hurae. Kahore maua i kite i etahi mahi ke i runga i tenei mahi kia Te Whiti. Timata mai i Mei a taea te timatanga o Akuhata, haere ana te mahi o te parau i te nuinga o nga wahi ote Porowini o Taranaki; timata ite whenua tata ki Te Hawera, Id te Tonga o Waingongoro, ki te taha ki te Hauraro o Waitara. I parautia nga whenua i raro o nga mana katoa ; i runga ite whenua riro i te rau o te patu, i te whenua kua hokona e nga tangata Maori ki nga Pakeha, a i riro nga whenua i runga i te hoatu a te Karauna ki nga Maori i runga i te tikanga whakarite, a i runga i te whenua i hokona e nga tangata Maori ki te Karauna i nga tau e toru tekau ma rima, a kua Karaunatia noatia atu ki nga Pakeha. Ikia Te Whiti ratou ko ona tangata, i peneitia kia kitea te mana o te whenua riro i te rau o te patu ; a tenei ano, kia tahuri ai te Kawanatanga ki te whawhai ki a ia, a ko te otinga ko tona atuatanga, a ka panaia nga Pakeha, a ka whakahokia katoatia nga whenua e nohoia ana e nga Pakeha ki nga tangata Maori nona ake. I whakaarohia ete Kawanatanga tenei mea, me te mea ko tenei parautanga hei wkakamana i te tika o ta ratou take mo te whenua kua " hokona, ehara i te whenua riro i te rau o te patu, otira kahore i hoatu nga utu, a takoto noa mo nga tau tekau ma toru ;" ka honoa atu ano tenei kupu "Me te mea ko ta ratou hiahia ko te ata whakariterite." I puta ano tenei tikanga i roto i tetahi waea a Te Tumuaki o nga Minita i tukuna atu ma roto i a Meiha Paraone ki nga tangata oTe Hawera. Ikia Ta Hori Kerei "E ki ana nga tangata Maori, ara, etahi o ratou, ko ta ratou e mahi nei nei hei whakaatu i nga mahi he kua pa mai ki a ratou mo nga tau maha kua puta i runga i nga kupu hoatu utu mo te whenua; ko etahi e mahi ana i runga i te tohutohu o tetahi Porangi, a kahore e mohiotia te otinga ote mahi porangi. Ehara tenei ite mea hou. I puta tetahi mahi ahua rite ki tenei i taku tamarikifanga i te Kaute o Keneti (i Ingarani), a he maha nga tangata i mate. Me whakaatu koe ki a ratou (ki nga kainoho iTe Hawera), kahore he korero whakarite whenua ki a Te Whiti inaianei, a kei a matou te tikanga mo te mahi, me pehea ranei, me pehea ranei." Tae noa ki tenei wa, kua whakakorea e te Kawanatanga te tono a nga kainoho i te whenua kia kaha te mahi ki nga kaiparau o te whenua, a kua tono atu ki nga kainoho i te whenua kia kaua ratou q 3-Gl,

G.—l

18

tahuri ki te mahi pokanoa. Ite waea kua kiia nei, i whakatika aTa Hori Kerei ito ratou " pana atu i te hunga parau i runga ite tutu kore." Otira kahore ratou i whanga ki tona whakaae, engari no te ra ano i tuhituhia ai te waea (te 22 o Hune, 1879) kua panaia atu te hunga parau, me o ratou mea mahi i te whare o Te Riwingitona e tata ana ki Te Hawera, a e parau ana i te karaihe i mua tonu o tona whare. I tetahi waea i tuhia e Kanara Whitimoa i te ra o tua atu i tenei, i whakaputaia e ia tana hiahia kia " Kaua (ratou) e pena, engari me waiho kia puta atu ki te Kawanatanga nga kupu a ona Apiha mo taua mahi." Ite 23, ite utunga atu o tetahi waea a Meiha Paraone, ka ki aTa Hori Kerei ko taua waea a Meiha Paraone, he whaki i te mahi parau, ka ki a Ta Hori Kerei, " E tika ana te mahi a nga kainoho o te whenua ki te pana i nga tangata Maori, me te awhina i o ratou hoa ; engari me hopu ki te Warati e nga pirihimana, e nga katipa mau pu ranei." E rua nga ra o muri, ka waea a Ta Hori Kerei kia Meiha Tiuku (Major Tuke), ka ki " Ki te mea ka hokihoki nga tangata Maori ki te parau, a ka puta tetahi tuhi i runga o te hokihoki, ko te mahi tika mau kia kiia kia hopukia aua tangata Maori, a ka tonoa kia whakawakia mo taua tutu i taua wa ano." Timata mai i kona ka whaia e nga Pirihimana, ka hopukia te hunga parau, tae ki te tata ki te 200, a ka mauria ki Patea, ki Poneke, kia whakawakia. Maumau korero i konei te roanga ake o tenei mea ite taha ki te mahi parau. I mutu rawa taua mahi ite mutunga o nga ra o Akuhata. Kahore tenei mahi, te mau pupuru tonu ote hunga parau, ate whakaroa i te whakawa ia ratou i runga i te mana o tetahi ture o te Whare o Raro, e tika i runga inga mahi Komihana i whakaturia ai maua, e tika hei whakawa ma maua. Engari me hono atu tenei kupu, i ata hopukia mariretia ratou, kahore a ratou riri mai, i whakarongo ratou ki nga tohutohu a Te Whiti, a i kiia atu hoki kia noho ratou i runga i te mau herehere, a taea noatia te kitenga o tona kaha e poropiti nei a ia hei whakarere ke i nga tikanga e ai tana. IX. —Nga mea i puta iiei whakaeoa i te mahi a Te Kawanatanga. I roto i nga mea whakaroa i te mahi o te whakariterite, kahore e tika kia kaua e whakaarohia te kupu a Meiha Paraone, kua puta i a ia, a nui atu ite kotahi te putanga. Ko ta maua e mea nei, ko nga whakararuraru i whakatakotoria ki te aroaro o te Komihana e nga tangata e kiia nei he hoa mahi nona, a e kai ana ratou i nga moni nui ate Kawanatanga, mo te mea e kiia nei he mahi. He Pakeha, he hawhe-kaihe, kahore i ata kitea to ratou peheatanga e noho ana i tahaki atu o nga tangata noho tika, e noho moe ana i nga wahine Maori, a kua utua e te Kawanatanga, a kua hoatu tetahi mahi nunui ma ratou, i runga i te whakaaro era ratou e whakatahuri mai i te ngakau o te tangata Maori ki te Kawanatanga. Ko etahi o enei tangata, i etahi mahinga, Trunga ito ratou tu mahi, tu ahua tonu, kahore c tika kia waiho ratou hei Kai-mahi ma te Kawanatanga engari kaua rawa e tukua kia mahi ratou i runga i nga mahi o nga Minita i waenga o nga tangata, era pea e tere te whakariterite i te Kawanatanga ki enei tangata mahi ma ratou. Ko te tu o enei tangata, ako to ratou piringa ki nga tangata Maori me te Kawanatanga, era e whakaarohia he tutei ratou, a era ano hoki ratou e mahi tinihanga pea ki tetahi taha ki tetahi taha, itewa ka kitea e ratou era ratou e nui haere. Heoi ano te mahi e oti ia ratou ko nga mahi ate tutei: a, ahakoa puta mai etahi korero tika i etahi wa, e kore e ahei kia whakaponohia ina puta mai i ena tu tangata. I to maua patainga atu ki a Meiha Paraone, e puta mai ana ranei te pai i ena tu tangata, ki mai ana ia ite nuinga o nga mahi kahore, otira i korerotia mai kotahi te whakinga mai o tetahi o ratou i puta mai he pai o roto ki te katoa : a ahakoa kahore maua i kite ite mea hei whakakore ite putanga mai o taua inea i tetahi ara ke. E mea ana maua ma te tere o te Kawanatanga ki te whakakore i te mahi o enei tu tangata, a te whakarongo ki o ratou kupu, ka tere hoki te whakapai o nga tangata Maori i a ratou, aka tere te haere o nga mahi. Tera tetahi whakaaro kua kaha te pihi ake, a e mea ana, me whakamahi ano enei tu tangata, no te mea ki te kore e puta ta ratou mana mo te taha Kawanatanga, era ratou e tahuri ki te whakahe i te Kawanatanga ko te utu tenei, kahore i tau mai te pai o to ratou mana ki te mahi i tetahi pai kia tatou, engari kua maha nga mahinga o te kino kia tatou : ako te wahi mana i tau Ida ratou he utu no te moni mo ta ratou mahi. Me whakamutu tenei tikanga, a ko te mana o enei tu tangata mo te kino era e rite ki tona manakore, i runga i to maua whakaaro, mo to pai. I runga ite whakaaro ote Rangatira penei me Te Whiti, te tangata kua hono tonu te whakaputa kaha i tona whakaaro (ahakoa tika ahakoa he, ehara tena i te korero mo ainanei), a kua kaha tona mahi ki te whakanui i ona tangata, i o ratou tikanga, a kua kaha ki te pupuri i a ratou kei pa ki nga hara o nga tangata kahore i rata; ka ata titiro ia ki te Kawanatanga e whakamahi ana i nga tutei, a eki ana kia puta mai he aha noai runga i o ratou mahi pehea noa. Ko enei mea hei whakaiti ia tatou, a hei whakatika i tona whakakino ki to tatou mana. Na, itewa e korerotia ana tenei mea, e kore te tangata e whakaaro ana ki tenei tikanga ki tenei iwi atawhai, e whakamoe i ona kanohi ki te he e puta mai ana kia ratou i runga i to ratou aro nui ki te kai waipiro, a kahore nga Kawanatanga i whakaaro, ko te mahi tika mana ko te whakaora i a ratou i tenei mea. E tono ana maua ki a koe, ete Kawana, Ida korerotia e koe tetahi reta a Meiha Paraone ka tata ki te toru tau i tuhia ai, no te 20 o Akuhata, 1877, a i roto o taua reta whakaatu ana ia ki te Kawanatanga, marama tonu. A e kaha ana te mahi e kitea ana e ia he mahi ma ratou ki te whakakorea, ki te taea, te whakatu Paparakauhe i te kainga i waenganui o Waingongoro me Hangatahua awa. He pono ko tetahi o nga take i whakakino ai aTe Whiti ki te noho o te Pakeha ki Parihaka, ho mataku nona kei kite a ia i ona tangata e whakakinongia ana ete Paparakauhe. I ana korero ki nga hui i Parihaka, kua maha ana kupu ki ana tangata mo te kino kua tau mai kia ratou, ko te waipiro i whiwhi ai ratou ki nga kainga pakeha. A, eai ta Meiha Paraone kua puta i a ia te mahi kahore i taea e te Paramete o te koroni, e nga Kawanatanga o etahi wahi, kua whakakorea te hoko (a he nui tana whakakore ite kai), ite waipiro ite takiwa ki a ia. Era ranei tetahi Ture mo te hoko waipiro e whakakore i te mea e hiahiatia ana mo te kainga e noho tahi ana ate Maori me te Pakeha ? e kore pea. Ki te whakaarohia i runga ite mana kore e hoatu ana ete Ture o 1878, ki nga kainga ko nga Maori i nui ake era e tika te ki e kore. Ko te ritenga kotahi eea hei whakakore i te tohe ki te mau haere i tenei mea ki nga wahi ngaro o uta, ki nga wahi e nohoia nei ete Maori anake, ko te whakakore rawa i enei kainga i te hoko o te waipiro. Era e tika kia whakakorea e te Kawanatanga i runga i te ture, te hoko o taua mea i nga wahi kahore ona take ; a kahore tetahi mea e pahika ake hei whakangawari mai ia Te Whiti me nga tangata pai o te Iwi Maori i tona taha, mo te whakanoho tangata ki te whenua, ara, ko te mohio ona era e kore e puta inai i runga i te

19

G.—l.

nui haere ote tangata te mea kino nei, te mea whakamate i nga kainoho tuturu o nga whenua. Inaianei kei te whakanuia rawatia taua mea i runga ite hoatu paitini ki roto ki nga waipiro mo te Maori. Otira, me i kore e peneitia, ko nga waipiro o nga " parani pai rawa " e kaha ana ki te whakamate i te Iwi ina whakawaia a kahore nei ratou e ahei te whakakore. Kahore he mea kino atu e kitea e tatou ite kite i nga Maori, i nga tane i nga wahine e whakaki ana i nga Paparakauhe i runga i te haurangi kino, a kahore he mea nui atu hei whakama ma tatou. Ko nga wa e tino nui ai to tatou kite i tenei tu mea (a i waenga ano o nga taone nui a te Pakeha), a i te aroaro ano o nga kaimahi o te Kawanatanga, ko nga wa ote hoatu moni hoko whenua, me nga wa etu ai te kooti. A ahakoa puta tenei kino ite aroaro tonu o te Kai Whakawa, o nga Ateha, a me nga pirihi maha, e kore e nui te whakakore, a ko nga tangata hoko waipiro kua takahi nei ite Ture kahore rawa ratou i whakamamaetia. Kahore o maua kitenga nui i tenei he, notemea i tahuri maua ki te whakahe, ki te whakawehi i nga tangata Maori me nga Pupurikana. Kotahi ta ma maua tuku atu ita maua whakawa ki tetahi wa ke, i Patea, a whakaae mai ana nga Maori kua kai nui ratou i te waipiro; a i runga ite whakahoa mai a te Kai Whakawa Tuturu ki te pehi me te whakawehiwehi i nga Pupurikana, kahore i tuaruatia tenei kiue. X.—Whakataunga a Te Kooti Whakaeite utu. Ka tahuri maua inaianei ki nga tikanga o te whakarite utu : a e mea ana maua kahore pea e taea te whakarite te whakawhiwhiwhiwhi o tenei mea ngawari. Ko te tikanga o " Te Ture Tango Whenua o 1863," ko nga whenua o nga tangata ata noho i tangohia, me whakarite ki te moni anake : a whakaturia ana te kooti hei rapurapu ite mea hei utunga. I te tau 1864, i whakamanaia Te Kawana hei whakanui i nga whakarite o te Kooti, a ki te kore e hoatu ete Kooti, mana e hoatu. Ite tau 1865, i whakahoua ano te Ture, a i kiia kia utua ki te whenua anake, a ki te whenua, ki te moni tahi ranei, a ma te Kawanatanga te tikanga i mua o te whakataunga. I te tau ki muri mai i whakakorea tenei here, a i waiho ma te Kawanatanga te tikanga, i mua i muri ranei o te whakataunga ki te hoatu moni, whenua ranei, me apiti ranei raua. I te tunga tuatahi o te Kooti i Nu Paremata, i Hune, 1866, e toru nga tikanga i whakaritea ete Kooti. Tuatahi: Ko te 14 o Hanuere, 1840 (te ra o te panuitanga ote iringa ote Mana o te Kuini), te wa hei whakaaronga e marama ana te mana o te tangata Maori, ki te whenua i reira. Tuarua: " I runga ite kitenga e kore rawa e ahei te rahi ma te Rangatira ahakoa rangatira whakahoa mai, ahakoa rangatira hoa-riri;" e ki ana te Kooti "me whakariterite te wahi ma te rangatira whakahoa mai ki te wahi mo te rangatira hoa-riri, me rite tahi." Tuatoru: Ko nga tangata katoa e tono whenua ana, a kahore i noho i runga i te whenua ki muri mai o te tau 1840, ka whakakorea rawatia, otira e tika ana kia hoatu ete Kawanatanga. A i runga i tenei tikanga e 908 nga tangata whakahoa mai i panaia atu mo te kore noho i te whenua, a kahore ranei i ata noho. Iki te Kai-whakarite ote Karauna " E kore e mau te Kawanatanga i nga kupu i whakaputaia i nga Kawanatanga o mua." Whakakorea ana tenei ete Kooti. Ite tuanga ote Kooti i Whanganui i Tihema ki muri mai, i whakarereaketia tenei ture pana, otira he mea ano ka tukua mai etahi tangata kahore i noho ite whenua i runga i nga tikanga noa. I puta tekupu ate Kooti iki " Ko te hea o te tangata whakahoa mai e ngaro atu ana, e rite ki te hea o te tangata kotahi whakahoa mai e noho ana ite kainga, me te hea o nga tangata hoariri e noho atu ana ite kainga." Kahore e ata kitea te paanga o tenei mea i raro i te ture, he aha i whakaritea ai te mana o te tangata whakahoa mai ki te maha o nga hoariri. Ko te putanga tenei o tenei mahi rereke :e 40 nga tangata whakahoa mai e noho ana ite kainga, e 957 te hoariri. Ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ana ite kainga o 400, ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ke ana, 16 eka. Ehara ite mea miharo, kahore tenei i whakaaetia e nga Rangatira. Kahore he mea hei whakakata rawa atu ite tangata i tenei ata whakatau marire o te kupu o te Kooti, a i runga i taua whakataunga puta ana kia 16 eka ma to toa whawhai o Whanganui, ara, te Rangatira nei, a Mete Kingi Paetahi, i haere nei i to tatou taha ki te whawhai ki te hoariri, ako enei eka hei utu i tona mana Hapu. A tenei ano i ata kiia (kei kore pea e ahei a ia te whakaaro ki tenei aroha nui ki a ia), kia 5 anake nga eka i te wahi marama, a kia 11 eka ki whea noa i te koraha. Hui katoa e 518 whakataunga a te Kooti i roto i nga wehewehenga tekau ma rua, a kahore i tino tae ki te 80,000 eka. Ko nga tino tikanga o te mahinga tenei te apiti nei ki enei korero, me te ara i mahia ai ratou. Na, ko te tino tikanga ote ture, ko te whenua i whakataua ete Kooti me ruri me karauna karaati. I ki " Te Ture Whakatikatika i te Ture Whakanoho Tangata, o 1865 " " Me tapiri ki te whakataunga ki te mapi me ona korero e whakaritea ana nga tikanga." A whakaritea ana nga tikanga i Hune, 1866, ete Runanga o nga Minita, aiki me tuhi ki tua, me tapiri ranei te mapi ote whenua ki te whakataunga. A i tuaruatia tenei kupu ate Runanga Minita ite tau ki muri. Otira i whakakorea te ara ote mahi o aua mea e te kaihanga : e rua nga tikanga i whakaritea kia mahia, a whakahe ana raua tetahi i tetahi, ara, i penei (a) me whakaatu te whakatau ote whenua kua whakaritea a kua ruritia; ae ki ana a (b) kaua e whakaritea te whenua, a kia rite ra ano tetahi wa o muri ite whakataunga. I whakaritea kia mahi te Kooti i tetahi mea e kore e taea, a kahore hoki i mahia. I puta nga whakatau mo nga eka rahi ake ite 60,000, a kahore i tainatia a taka noa nga tau e toru o muri iho o te whakataunga. A, i te tainatanga, ko nga kupu (i runga i te ota o te Runanga Minita e kiia nei,) i tuhia ki te pukapuka ta hei whakaatu ite whenua i haehaea A, i runga ite tikanga ote ata mahi i runga ite Ture, e marama ana kahore aua whakataunga o te Kooti i mahia ki nga ritenga o te ture, a i runga i tenei e whakaitia ana i te tu whakaritenga ki te tu o te kupu o te whakaaro o te karauna kia mahia. He maha no nga kupu, no nga tikanga taimaha, i mua o te whakaritenga i enei whakatau e kore e ahei ia maua te whakaatu katoa. Ka whakaaturia e maua etahi o nga mea nunui, kia kitea ai te nui o te whlwhiwhiwhi o tenei mea. I. O roto o nga whakatau ke te Hauraro o Waitara, i whakataua nga mea o muri nei ki nga Kaitono 251; —

G.—l.

20

Eka. Wehewehenga I. Kareme A. Waipingo ki Titoki 3,458 Wehewehenga 11. Kareme B. Titoki ki Urenui 6,450 Wehewehenga 111. Kareme C. Urenui ki Rau ote Huia 3,450 Wehewehenga V Kareme E. Titirangi ki Waitara 1,485 14,843 I Oketopa, 1866, i whakaae nga tangata whai tikanga ki aua whakataunga, ki te Kawanatanga kia riro atu etahi whenua ke hei whakarite i a ratou whenua. A, i Nowema, 1867, i tukua eTa E. Tapata tetahi panui ite Kahiti hei whakaatu. A, ahakoa penei, i tukua atu ete Kooti nga whakatau ki nga kaitono i te tau 1869, a i nga tau e toru o muri iho i te whakaritenga, ko nga eka 1,485 o waenganui o Titirangi, o Waitara i wehewehea, a i whakakotahitia te mana ; otira kahore i ahatia te toenga, ara, te 13,358 eka. He maha nga kaitono i uru ki te hoko i etahi Poraka ki te Karauna ;ako te mea tika, kia whakaritea etahi o aua wahi ma ratou, a kahore i mohiotia ma taua hoko nei e whakakore pea te whakataunga ki a ratou. I whakarohia tenei korero i runga ite kupu aTe Hiana, ite tau 1879, a i rapurapu ano maua, i mohio ranei nga Maori i riro a ratou whenua whakatau ki roto ki te hoko, a i pataia atu ranei kia tukua nga whakataunga ki roto ki te whenua hoko. I whakaaro aTe Parete itewa ote hoko, i riro ana whakatau i te hoko, otira kahore i pataia atu ki nga tangata Maori, a he tokomaha o ratou kahore i uru ki to hoko. Era e taimaha tenei mea te rapurapui te ara tika hei mahinga, a c kore e tau tikanga kotahi mo te katoa. A, hei hono atu ki enei o runga ake nei, tera tetahi whakataunga mo nga eka 2,000 (i te wehewehenga VI., Waitara ki Manganui), i whakataua e te Kooti ma Pukerangiora, a kahore noa tenei, me etahi atu, i whakaritea ; a hui katoa 15,358 eka o te whakataunga o te Kooti, c toe nei kia whakariteritea i te taha ki te Hauraro o Waitara. 11. Tonga o Hangatahua awa.—Ko nga whakataunga o te Kooti kahore ano i whakaritea i taua wehewehenga, ko enei i raro nei: — Eka. Wehewehenga VIII. Hangatahua awa ki Waiweranui 1,675 Wehewehenga IX. Waiweranui pi te Hoe ... 1,250 Wehewehenga X, Te Hoe ki Omuturangi 8,275 Wehewehenga XL Omuturanga ki Kaupukunui 800 12,000 I ahua rite tenei ki ta maua i whakaaro ai ita maua korero o waenganui: Otira, e rahi ake ana nga raruraru o konei i nga raruraru i te taha ki te Hauraro o Waitara, mo nga whakataunga. Ko te nuinga o enei whakataunga i te Tonga, e tau ana ki nga Poraka i whakahokia i 1866, ki a Ngamahanga me Ngatihaumiti o te Iwi o Taranaki, a ka korerotia e maua tenei aianei. Tenei tetahi kupu taimaha, koia tenei, kua uru ranei nga whakatau o ia tangata Maori ki roto ki nga Poraka ote Iwi kua whakahokia. I whakaaro te Komihana Hiwari i uru. E whakaaro ana aTe Penetana, Tumuaki Tiaki, kahore i uru. E rite ana ta maua whakaaro ki ta Te Penctana. Era e ahei, i runga i te whakohoki a te Runanga o nga Minita o te Kawanatanga, o tetahi Poraka whenua ki tetahi iwi, te whakakore ite mana kua tau i runga i nga whakahau o mua atu ? Ki to mea kahore i uru nga whakatau, e whakamana ana ranei te Karauna ki te whakahoki ? Ki te whakakorea etc iwi i runga i te tikanga i whakahokia katoatia te Poraka, a i runga i te noho hapu, e kore e tika kia noho wehewehe te tangata, ma te Karauna ranei e whakarite e nei whakataunga ki te wahi ke. Ki te mea i noho " whakahoa mai " te tangata i te tau 1866, i te rironga atu o te whakatau i a ia, a i uru ki roto ki te whawhai ite tau 1868, me kore taua whakatau ? Ki te tukua atu te Poraka katoa ma te iwi, a i muri ka hoatu whenua ma te tangata, he utu tuarua tenei: ki te mea ka korero atu ki te tangata Maori kua whakahoa mai mo nga tau tekau ma rima kua hoki tona mana ake ki roto ki te mana hapu, a me haere a ia ki te hapu ki ta te ture i whakarite ai, he whakahoki tenei i taua tangata o etahi ra hei utu mo tona whakahoa mai. I runga i ta maua i korero ai ki a koe, Te Kawana, e whakaaro ana maua, era koe e kite e kore rawa e ahei maua ki te tohutohu i tetahi tikanga kotahi hei whakarite i nga whakatau mo te katoa. E mea ana maua, era to nuinga o nga kaipupuru o nga whakatau e hiahia kia whakahanumia o ratou kereme ki roto ki te whenua ma te iwi: a, he tokomaha nga tangata e tono kia whakaritea ki ia tangata. Ite whakaritenga o enei raruraru, me hoatu he mana nui ki te Kaiwhakarite, a kia whakamutua tenei tawhai taunu kua roa nei ana tau i runga i tenei mea. Ki te huihuia nga whakatau, kahore i rite i te taha ki te Hauraro o Waitara, ki era ki te Tonga o Hangatahua awa; ka kitea ko te whenua hei whakariteritenga e rahi ake ana ito 27,000 eka. Ki te mea ka tonoa e koe, eTe Kawana, ma maua e whakariterite, e mohio ana maua era e oti i nga eka e kore e tae ki ena. He wahi nui pea e waiho, i runga i te whakaae o nga tangata Maori, kia puritia i runga i te pupuru hapu : Otira me puta tetahi whakaritenga e ahei ai nga kupu hoatu a te Karauna te whakarite, i puta atu nei ki nga tangata Maori whakahoa mai te whakaaro, era te tangata e noho i runga i tona ake whenua i runga i te mana e te karauna karaati. XL Nga whakatau a Te Kawanatanga. I te rongo o nga tangata Maori kahore nei i noho ki te whenua, kua whakakorea ratou e te Kooti, iki ratou kia hoki tonu ratou ki Taranaki ki te pupuri i to ratou whenua. I puta tetahi raruraru whakawehi i tenei, a tahuri ana tE Kawanatanga ki te mahi. I Hepetema, 1867, itu tetahi Hui a nga tangata kahore i noho i te whenua, i Poneke, a i reira ka rapua e Te Retimana, i te wa e tu ana a Ta Eruera Tapata hei Tumuaki, tetahi tikanga hei tuku mai ia ratou kia whiwhi tahi i runga i te tikanga o te whakatau i Whanganui. Ko tenei tikanga, hui ki tetahi kupu tuhituhi a Kawana Ta Hori Kerei, era e kitea e apiti ana ki tenei. I puta te kupu a Ta Hori Kerei ki ona Minita, i ki, kua puta tona kupu hoatu ki " nga tangata Maori i whakarongo ki tona tono, a kahore i haere ki Taranaki, a, ina puta tetahi whakariteritenga era

G—l.

21

e whakaritea kia kaua a ratou karemi i hoki iho i ta nga tangata haere ki Taranaki; a puta nui ana nga raruraru me nga mahi ate Kawanatanga i runga ito ratou haere." Ka whakaae aia ki nga whakarite a nga Minita " Ki te mea ka whakaae ratou kua ata whakaarohia, a kua ata whakaritea tona kupu mo te hoatu," katahi aia ka whakaae. Kahore nga Minita i whakaae ki te tuarua ote korero : a ko te otinga, a i runga i tetahi tatau o nga whenua hei whakarite mo nga kareme a nga tangata kahore i noho i to whenua, i kitea e 755 nga Kareme, a i runga i te hoatu o nga eka 16, mo ia kareme, i tae ki te 12,200 eka, a hoatu ana ete Kawanatanga ki nga hapu e rima. Ai te kianga atu ki te Tino Roia o te Kuini kia tuhituhia etahi kupu mo te ota o te Runanga Minita hei whakamana i tenei tikanga, kahore i marama he mana ranei ta te Kawana hei whakapumau, kahore hoki te ture i whai whakaaro ki nga Iwi, ki nga hupu. Puta ana ki muri tata, ai te tau 1867, te Ture mo te whenua riro i te rau ote patu. A, i taua wa, kua whakataua ete Kawanatanga etahi whenua ma etahi Rangatira, a kei raro iho nei taua whakataunga : —2OO eka ki a Te Puni " hei whakarite mo to roa o tona whakahoa mai i runga ite mahi tika'" 100 eka ki a Wi Tako mo " nga mahi tutata, whakahoa mai." 100 eka kia Mohi Ngaponga, i puta te kupu a te Kooti nana te kareme tika o nga tangata katoa kahore i noho i te whenua ; me te 100 eka ki a Hemi Parai mo tona noho i Poneke i runga i te kupu a te Kawanatanga, a ki te pai a ia kua haere a ia ki Taranaki. Kahore rawa te eka kotahi o enei whakatau a te Kawanatanga te whakaritea, a tae noa ki tenei ra. I puta te kupu ite tau 1866. Ite tau o muri iki nga Rangatira kia whakaritea a ratou whenua. Ite tau 1869 i tono ano ratou. A, ito ratou tono ano ite tau 1870, iki te Tari Maori kua whakahokia te whenua i Taranaki ki te iwi, a kua ea nga kupu hoatu ate Kawanatanga ki nga Rangatira. I te tau 1871, i puta ano ta ratou inoi me te ki "kua hamupakatia ratou ete Kawanatanga." Ki ana ano te Tari Maori, kahore taua whenua i kiia atu nei kia hoatu i te ringa o te Kawanatanga, a kahore he take hei hoatu kia ratou. Ite tau 1873, ka puta mai ano ta ratou tono, akaki aTa Tanara Makarini mana e tirotiro. A kahore he aha i puta a tae ki te tau 1878, ka tono aWi Tako kia rapua nga pukapuka aTe Retimana, kia kitea nga kupu homai aTe Retimana. I kona ka puta te whakaaro rapu i tetahi wahi whenua ma Wi Tako. Kore noaiho mo nga marama e ono, aka tahuri aTe Hiana ki te mahi. I kona ka hoatu e Meiha Paraone he tekihana ma Wi Tako ite Ngaire, kotahi pea te maero te mainao atu i Stratford; kahore aWi Tako i pai ki taua wahi, a whaongia atu ana nga pakapuka, ana maua i hahu i aonga ake nei. Pouri ana te titiro atu ki enei Rangatira c rima e tohe noa nei mo nga tau 13, kia riro atu ia ratou tenei whenua iti, kua kiia atu nei kia hoatu he whakarite ito ratou mahi whakahoa mai; a ina maharatia ko tetahi o enei e tono nei ko Te Puni, te hoa tino tawhito, tino piri mai ki nga Pakeha, me whakama rawa tatou. Kahore maua i ahei te whakapono ki te tika o tenei, ana te tohe tonu ki te Tari Maori, ki te Tari Whenua, katahi ka kitea e maua tepono. Tera tetahi mea era e taimaha rawa atu te whakarite i enei kua korerotia nei, a ko tenei ko te taha ki nga tangata Maori " o Wharekauri." I mua o te patu, haere a Waikato i nga tau nui atu ite rima tekau i noho enei tangata i Waitara. Rere haere ana i mua o nga toa o Waikato ka mahue o ratou kainga, haere noa iho, ka tau ki Wharekauri, me te whakataurekareka ite Maoriori. Rongo rawa ratou kua whakakorea ratou ete Kooti. Ka puta ta ratou whakaaro mo te hoki ki o ratou kainga tawhito. Mea noa te Kawanatanga ki te whakakore, kahore i kaha, a u ana to ratou ope tuatahi (e tata ana ki te 120), ki Tarauaki ite tau 1868, i Hanuere, ko te toenga (e tata ana ki te 150), i Nowema. Iki atu te Kawanatanga ki a Te Parete Ida rapua e ia he tikanga mo te whakanoho i a ratou " ki te whenua kua whakaritea mo nga tangata ngaro atu." Otira kahore he whenua i whakaritea ma te tangata. Whakanohoia ana eTe Parete ki Te Mimi, ki Urenui, a tera te noho tonu mai na. Ko ratou nga tino hoa kaha aTe Whiti, ako wai e miharo atu ? E kore a ratou kareme e oti ngawari, tera hoki tetahi kareme o mua atu i ta ratou, mo nga eka e tata ana ki te 10,000, o nga whakataunga a te Kooti kia whakaritea i waenganui o Parininihi o Urenui: a, e ki aua a Te Parete, i runga i tona tu Kaiwhaki, ina huilmia tena ki te whenua ma Wharekauri, me tae nga eka ki te 20,000. Na, notemea ko te mamao atu o te ngaherehere i te moana, he maero me te hawhe pea i te Takutai o waenganui o Urenui me Parininihi, he iti te whenua marama o reira hei whakarite; a ko te tangata mana e whakarite te wehewehenga o tenei 30,000 eka, era e taimaha tona mahi. XII. —Te Whakaeeeenga o nga whenua eieo i te Rau o te Patu 1. Kotahi tonu te whakarerenga i ea, ako te whenua o waenganui o Whanganui o Waitotara. I runga i te panui i te Kahiti o te 15 o Maehe, 1867, i puta te kupu a te Kaimahi a te Karauna, kua whakarerea e te Kawanatanga to ratou mana ki taua wahi o te whenua riro i te rau o te patu, a kua mutu i reira nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni. Otira meake ka kitea kahore i ata tika te whakarerenga. E rua atu hoki nga whakahoki o te tau 1866 ki nga tangata Maori kahore i marama : ko tetahi, ko te Poraka o waenganui a Hangatahua awa me Waiweranui, e tata ana ki te 18,000 eka kia Ngamahauga, i hoki mai nei ratou ki a tatou i te tau 1865, a i uru mai ki raro ki te Panuitanga Rongomau a Te Kawana: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui o Moutoti o Taungatara, e tata ana ki te 44,000 eka kia Ngatihaumiti, ako Wi Kingi Matakatea raua o Arama Karaka nga tino rangatira. Kua piri tonu ratou ki ate Kuini itewa ote whawhai. I runga ite kupu aTe Parete raua ko Matakatea, ikia ia kahore rawa tena tangata i pa ki te whawhai, engari he tangata i korerotia nuitia mo tona atawhai ki te Pakeha. I tetahi waea i kiia ete Tumuaki ote Kawanatanga kia tukua ki tetahi Apiha ote Tari Whenua i te tau kua hori nei, i marama te take, i Ta Hori Kerei tukunga, o te whakahokinga o taua whenua ki aua rangatira, " Kua piri tonu mai ratou kia tatou i te wa o te whawhai, a no konei kahore a ratou whenua i riro ite rau o te patu, i runga ite panuitanga: engari kua hoatu e Ta Hori Kerei kia Matakatea me Arama Karaka, a nana ake i ki atu ; a i runga i te tono a ona Minita, tetahi ata ki marire atu e kore rawa a raua whenua e tangohia; te whenua kahore i tangohia e te Kawanatanga i runga ite rau ote patu ;a,i ki marire atu e kore rawa e tangohia i runga ite rau ote patu." Era e kitea a muri ake nei i pa ranei tenei rangatira e mau nei i te whareherehere i runga i te ki parau, ki taua mahi.

G.—l.

22

Otira, i te wa i whakahokia ai nga Waitotara-Whanganui, me te Opunake me Hangatahua awa Poraka, kahore he mana hei whakarere pera i runga ite ture whenua riro ite rau o te patu. Kotahi anake te ara o te mana hei penei, a kei te tekihana 6 o "Te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni o 1865," a i ki " I runga i nga kareme mo te utu whakarite whenua e tika ana i runga i te panui ki te kaitono, a te Heketari o te Koroni i runga i tona mahi mo te Karauna ki te whakarere i te mana ote Kararuna ki te whenua e tonoa nei te utu whakarite." E marama ana te whakaatu atu Id te Tino Roia oTo Karauna te tikanga i mahia ki te hunga ngaro atu, kua kiia nei e maua: kahore te ture o 1863, i whakaaro me hoatu te whenua ki nga Iwi, ki nga hapu ranei: a, ko' te tikanga ote hanga ote Ture mo te whenua riro i te rau a te patu o 1867, he whakamana i te Kawana, a i hoatu mana ki a ia mo te whakarite " Rahui" mo nga tangata o nga hapu, o nga Iwi ranei. A, i ki, me panui tenei tikanga kahore i tau taua ture kia Matakatea, no te mea kahore i Panuitia te whakarerenga o taua whenua. Ki te mea e tika ana ta maua titiro i te ture i te wa e ki nei maua, kahore tetahi o aua whakarerenga i kiia nei, i whakarerea i mana ki te tango i te mana o te Karauna, a, ki te whakatau atu ki te tangata Maori: a, no te mea i whakakorea ite tau 1878. Te Ture Whakanohonolo Tangata o Niu Tireni, timata i 1863, a tae ki 1866, me te Ture mo te whenua riro i te rau o te patu, te mana hoatu kaha ki te Kawana kua kore noa i mua, a ko nga mea kahore i oti te mahi i 1877 e kore e oti te mahi inaianei kua hono tonu te ki mai a nga tangata Maori, ko te mana o te whenua i whakahokia ki a Matakatea, kahore ano i whakamanaia. I puta ano taua kupu ki aTe Hiana, a i korerotia ano eTe Make i runga i ona korero, a ko te korero tuatahi tenei i whakaaturia mai ki a matou i te tuanga o to matou Kooti i Oeo ; i mataku ratou, no te mea ko Matakatea tetahi o nga herehere mo te parautanga whenua, era pea e whakakorea tona mana ki te whenua, i huna te ki tonu atu ki nga tangata Maori, a ahakoa tau te he ki te whakawakanga o nga herehere mo te parautanga, e kore taua hara e ea i runga i ta matou ture, e kore e ea hei tango i te whenua i whakahokia ki a ia ratou ko tona hapu, e Ta Hori Kerei, e Ta Eruera Tapata i nga tau tekau ma wha kua pahure ake nei. I runga i te tono a Ta Hori Kerei, i nui ta maua rapurapu i nga tikanga mo te Taone i Opunake Ko nga kupu tohutohu a Te Retimana i te timatanga, i te tau 1866, koia enei " E hiahia ana te Kawanatanga ko te whenua katoa a Wiremu Kingi Matakatea, Arama Karaka, ratou ko a ratou hapu, me waiho ki a ratou, engari me waiho kau te wahi mo te Taone i Opunake, a kua mohiotia e whakaae ana ratou ki te tuku mai i tena." A, ite timatanga o te tau 1867, itu te hui aTe Parete ki Te Umuroa, a " timata ana nga tangata Maori te patai me pehea e te Kawanatanga a Opunake, ka tukua ranei he ope marihia pera me ta ratou i tuku ki Warea? " I kiia atu, eki ana aTe Parete "Kua puritia e te Kawanatanga te wahi mo te taone i Opunake, a, meake ka tukua e ia he Pakeha ki reira noho ai; a kei a ratou te tikanga mo te whakatu marihia ki reira. Ki te mea ka pa atu ratou ki nga tangata Maori kua whakanohoia, era pea te Kawanatanga e tuku atu i te marihia hei noho mo reira : ki te noho pai ratou, e kore pea e tukua atu. Ki ana ratou ka tahutahuna e ratou, ka tango i nga pu i nga kariri kua tukua atu ki nga Maori: I kona ka ki atu ahau, ko te whenua kua whakaritea ma Matakatea ratou ko ona tangata ka tangohia hei utu, ki te ngaro etahi o nga pu." Ka mutu to ratou tautohetohe i reira. I Nowema 1867, ka whakina eTe Parete kua oti nga rohe o waho o Opunake te ruri, ko nga eka 1,394 : a no muri iho, tukuna ana te mapi kia Ta Tanara Makarini, a whakaaetia ana e ia. Kahore he pukapuka o te tuku mai i homai e nga tangata Maori. Iki mai aTe Parete kia maua " I ata whakainaramatia atu ki nga tangata Maori i te whakarerenga i te Taungatara Moutoti Poraka i puritia e te Kawanatanga te 1,400 oka, a i ruritia i reira me te tautohe kore." I puta te kupu a Ta Hori Kerei kia maua (i taua reta Id a maua), mo nga Karaati i hoatu ki etahi tangata o roto ote whenua kua whakaritea mo to taone o Opunake : a notemea kua tukua taua mea Id te aroaro ote Paremete era pea e kore e hiahia aTe Kawana kia mohio ki nga korero. Koia enei kei muri nei: I tuku pitihana a Meiha Paraone, tetahi o nga tangata, i tukua nei he karaati ki a ia, Id te Paremete ite tau 1866, kia whakaritea te whenua mona i runga i tona tu Apiha ote Marihia; kahore te Kawanatanga i whakaae ki taua pitihana. Ka huri te tau, ka puta kupu whakaae o tetahi Komiti whiriwhiri o te Whare, a i te 2 o Oketopa, 1867, i ki te Whare " E tika ana kia tukua he mea i runga ite pitihana a Meiha Paraone, i runga i tona tu Apiha Marihia." I ki aTa E. Tapata, kahore a ia e kite i te ara whakamana a te Runanga Minita i taua mea. Ka huri te tau 1868, ka puta ano taua korero ki te Whare, a ki ana te kupu o te Whare, " Ko te mea tika me hoatu he whenua kia Meiha Paraone i runga i tona tu Apiha o te Marihia, a me te whakaaro ano kahore te Kawanatanga inaianei e ahei te hoatu ite whenua e rite ana tona utu ote whenua e riro iaia i tona tono tuatahi." Iki aTa Eruera Tapata, he tika ano kia hoatu te whenua i runga i tona mahi Marihia : a, i ki " ki taku whakaaro me tino whakarite rawa te kupu hoatu ote Whare kia mana rawa." Ite kianga a Meiha Paraone me whiriwhiri he whenua maua i Opunake, i ki aTe Retimana (Minita Maori) ekore e pai kia tukua nuitia atu ma te tangata te Rahui i Opunake , engari me mahi taua whenua kia puta nui he tangata noho tutata ki te kainga o te iwi oWi Kingi Matakatea; a i muri mai ka ki aia " E kore pea e rite nga kupu i kiia atu ki a Wi Kingi Matakatea me Arama Karaka kua mate nei, me a raua tangata, ki te mea ka hoatu te 400 eka hei whakarite ite kareme kotahi. Ko te mea i whakaarohia he hoko i nga tekihana ote taone, i nga tekihana o waho tata ote taone, ame ata tiaki taua poraka iti. Era e oti noa te tuku whenua ma Meiha Paraone i te taha ki te Hauraro, ahu ki te Auru o te tahataha o te awa o Waingongoro i tetahi, ki te Takutai ki te koraha ranei. Ko taku e whakaaro ai ko te whenua tutata ki Mawhitiwhiti." Era e pai rawa a Meiha Paraone ki te tango ite whenua i reira; a kahore nei i ahei i muri mai, whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini tona whiriwhiri i Opunake. I kona ka tono a Kapene Hametona (Hamerton) i runga i tona tu kapene i mua o te Marihia, mo te 300 eka, a whakaaetia ana eTa Tanara Makarini ki Opunake. Ite patai ote Heketari o nga Whenua ote Karauna, ki te Heketari me tuku taua whenua i runga i tehea tikanga ? Ka whakahokia e te Heketari, i runga i nga tikanga o 1863 kahore he kareme i runga ite Ture. Otira kua whakaaetia ete Wa Minita te whenua ma Kapene Hametona, he apiha hoki a ia no te Marihia, " I rite tahi hoki tenei ki ta Meiha Paraone." Ka patai a Te Tomete, ki te mea ka hoatu ture kore, i nga eka 300 ma Kapene Hametona, a kia hia hoki ma tetahi apiha ke. Whakarerea ana taua mea mo taua wa, kahore

23

G.-l

hoki a te Tomete i whakaae ki te tuhituhi i te Karauna karaati, a, kia whakakitea ra ano "te tikanga, te ture ranei ote Paremete i tika ai kia hoatu he whenua ma te kaitono." Otira ite tau ki muri iho, ka tuhia " Ahakoa kahore i tika te mana o te Ture ki te whenua ma Kapene Hametona e tika ana tona tono, a kua whakaaetia c nga Minita kua hinga, a i nga Minita e tu ana. Tuhia ana taua karaati; otira i te tukunga atu, i puta te kupu aTe Tomete ki te Tino Roia o te Kuini, a i mea " Kahore ahau i kite i tetahi mana o te ture mo tenei: na Ta Tanara Makarini i ki kia tuhia; era pea e tukua ki roto ki nga tikanga o tetahi Ture Whakamana ina hanga." I puta te kupu ki te Tino Roia o Te Kuini kia tuhituhia eia tetahi Pire hei whakamana. A kahore nei he Pire whakamana o te Karaati kia Meiha Paraone, kia Kapene Hametona ranei. Tera ano etahi karaati iti i Opunake ki nga Kai-Haro Muka, me nga tangata noho o riera i te wa i kaha te mahi haro muka, i runga ite whakaaro era e puta nui te moni hei utu. Otira ehara enei ite mea nui hei korerotanga ki konei. Ko nga hoko katoa i whakaritea a i puta he kupu ate Runanga Minita, mo runga. XIIL—Te Tikanga "Takoha." Kua ki ke atu maua ki a koe, e Te Kawana, kahore te tangata Maori i mamingatia ki tenei mea ki te Takoha, i runga i te whakaaro ko tenei hei whakarite i o ratou kareme, a e utua ana te moni i runga i tetahi ingoa hou. He nukarau kau. Ka kitea ta ratou kata mo runga ite whakaaro i rere ke i nga kupu a Te Make i tana tuhituhi ki a Te Hiana, koia enei " Ahakoa e mohiotia ana tenei mea te takoha, he kuare te tangata e whakaaro ana, kahore ratou i mohio he utu ano tenei takoha mo ta ratou whenua." Ko te mahi whakakore i nga tuku tonu ote whenua ate hoaturanga Takoha i rite tonu; otira ko te tikanga ote ara i mahia ai te mea hou, ki ta maua whakaaro, he he rawa. I runga i nga kupu ate Komihana Hiwari i tona tu Kaiwhaki, ko tenei mea he hoko puku ite whenua. Eki ana aia " I hoatu e ahau te Takoha i runga i nga ara e rua. Ko tetahi hei utu mo te mana o mua ote Iwi, a i utua ite aroaro o te katoa ki nga tangata maori nana te whenua : a, ko tetahi hei utu i te mana o nga Rangatira, a i utua pukutia tenei, he Pakeha anake i kite. Ko te tikanga tenei i peneitia ai me te mahi o muri nei. Iki nga Rangatira me whakakore ratou i taku mahi ki te mea ka utua katoatia nga moni ki te aroaro o te katoa, inahoki ki te peneitia me hoatu ka.toa nga moni e ratou ki te iwi, a ka riro noa a ratou whenua me te kore utu mo ratou." Otira he mahi poauau kia whakaarohia e kore tenei mahi puku e mohiotia. Ki tonu ana nga pukapuka ite kupu, i mohio te iwi kei te hoatu puku he moni ma nga Rangatira: Otira kahore ratou i mohio ki te nui o taua moni, a kahore hoki o whakina atu. Ko tetahi o nga take i noho roa atu ai a Titokowaru i Parihaka ko tona mohio e kore a ia e ahei te haere atu i runga ite taunu kore a nga tangata mo tona tango puku ite moni ate Kawanatanga. A, i tetahi o matou hui, i kiia atu tenei e maua ite aroaro ote iwi, me te kata ratou, me te whakama ko ia. E toru nga he nui o tenei tikanga: I whakakino i nga Maori: I hoatu mana nui ki te Komihana :A, i Waimate Mania, ko tona otinga he maumau. Kahore rawa he tikanga iti mo te ara hoatu i nga mom. Waiho ana ki te Komihana te whakaaro ma wai, ma wai ranei te moni: Mana te tikanga wehewehe i waenga ote iwi, a manae pupuri, ka hoatu ki nga Rangatira anake. Kahore rawa i kitea e maua tetahi tikanga hei whakatika i tona ara hoatu, tetahi mea ranei hei whakaoraora i a ia mo te whakahe a te iwi, a kahore rawa he whakaaro iti me mohio te Kawanatanga ki tona tu mahi. Kua kitea te hua o tenei tu mahi i nga mea i puta i te Mania. I whakaaro a Meiha Paraone ko nga moni ma te iwi mo te whenua o waenganui a Waingongoro me Kaupukunui kia 4,000 pauna, a mo te whenua o waenganui o Kaupukunui ki te otinga o te ruri e tutata ana ki Oeo e 2,000 pauna moni; me penei hoki te moni mo te mana o nga Rangatira : A kaua e pahika ake ite 15,000 pauna moni, hui katoa. Ko etahi o aua moni i pau i tetahi ara ke. I ta maua tirohanga i te kaute o nga moni i pau mo te hoko o te Mania, miharo ana maua ki te nui o nga moni i pau i runga ite mahi ote hoatu moni ki nga Maori. O nga moni 8924 pauna i kiia (tae noa ki te mutunga o te tau utu moni, ara te 31 o Maehe kua hori nei), e 4,357 pauna moni kua pau i runga ite ara ote utu, a e 4,567 pauna moni i utua ki nga tangata Maori mo Waimate. O roto o tenei moni o muri nei i kitea e maua e 900 pauna moni i riro ia Titokowaru : Otira kahore i riro i a ia i runga i tana ingoa. I tona tuhinga i tona ingoa ki te pukapuka tuatahi ote whakaae ote rironga atu o te moni ia ia, i whakahokia e te Kawanatanga me te ki, ki te utua te moni a te Kawanatanga ki a ia, e kore e whakamanaia : a tuhituhia ana e te Heketari te kupu " Engari me tuhi te ingoa o tetahi tangata ke ki te pukapuka whakaae ote rironga ote moni." A peneitia ana, a e toru nga ingoa ke i tuhia ite rironga atu o te moni ki a Titokowaru, Tirotiro tonu maua ki nga kaute utu, a i runga i te patai, ko nga moni nei i utua ki nga Rangatira (hui katoa nui atu i te 2,500 pauna), i runga ranei i te Takoha, i to ratou mana Rangatira ranei, oho ana maua ina rongo i te kupu kahore rawa tetahi wahi o tenei moni i tae ki te iwi, e 900 pauna kahore i utua mo te aha ranei i Waimate Mania, engari "mo te hui i Waitara i 1878, a ko tetahi atu moni 1,000 pauna i kiia i utua ki te Rangatira nei, kia Te Teira, o Waitara me etahi atu, a " ehara i te utu mo ta ratou mana i Waimate, otira mo te kai, me etahi atu mea i taua hui i Waitara;" a, i hiahia aTe Teira kia puta "he tikanga " kia penetia aua moni. Ka patai atu maua kia Meiha Paraone "He aha i kiia ai eia he takoha tenei moni, a i pau katoa ite hui i Waitara?" Ko tona kupu whakahoki mai tenei "I whakaaro a Te Hiana me whakatau ki nga moni i pau i te Takutai, a me whakaaro ko tetahi o nga mea e tau ana ki te Takoha, a i runga i te utu mo te whenua; I whakaaro aia era e tau te pai; a tau iho ano mo taua wa, a kitea iho e nga Maori i nga marama ki muri mai kua kore noa iho nga tikanga i puta mai (i taua hui)." Rongo miharo ana maua ki teuei mea, ka patai atu maua kia Meiha Paraone, " He aha te mea i riro mai i runga ite utu o tenei moni katoa ki nga rangatira? Kua tau ranei tetahi pai ki aia i runga i taua utu ?" Ka whakahokia mai eia " Kahore; na kona i tohutohu atu ai ahau me mutu tenei tikanga Takoha." A, "Ka tae koe ki te whakarite ite tikanga mo te mania ka maumau noa iho to moni?" "Ae." I hiahia maua ki te mutu i konei. Otira na tetahi mea puta ohorere mai, ka haere tonu ta maua mahi i runga i tetahi ara ke rawa atu. I runga i ta maua kimi ite take ote rironga atu ia Te Teira, he rangatira no te Ngatiawa i Waitara, te hoatu o nga moni i whakahokia hei Takoha mo Waimate Mania. Ka miharo maua na te aha ranei i puta ai tona mana ki te whenua a Ngatiruanui, a

G.—l

24

i ahei ai ia ki te hoatu i te 1,000 pauna moni mo te hui i Waitara, a ko nga tangata penei me Hone Pihama, me Ruakere he rua rau pauna kau. Na kitea te pono i konei, kahore te moni i utua ki a ia hei takoha mo tona mana i Waimate, otira kahore rawa te moni i riro i tona ringa ; a ko tetahi 1,000 pauna moni ano kahore i tae ki te ringa o nga Rangatira i taina ingoa. Ko te taunga o taua moni kei te huna. Itu te Apiha ote Tari Hoko Whenua ki ta maua aroaro, ai ki atu kia homai nga pukapuka kaute i puta i te Kawanatanga, ko enei pukapuka kaute, me nga tuhituhi whika o nga moni i pau, a i kiia hei whakangaro, ka tukua atu e maua ki a koe, eTe Kawana. Me whakaatu maua, a ka kitea te mahi makamaka puku o te moni ki nga tangata Maori i tenei hui i Waitara, i te wa e whakaritea ana i runga i te tikanga taki (taxation), a e utu nui ana nga kainoho katoa o te whenua. A hei tapiri atu mo nga kai kahore i kore nga kai papai nga hua rakau i roto ite kene, he tiamu, he pihikete papai, he ika, ho Hamona (he ika ano) he koura, me te nui o te waina, o te parani; kahore hoki i ngaro atu nga mea e hiahiatia ana e te wahine, he kakahu, he hiini, he panekoti, he aikiha hiraka, he aikiha kaki, he kakahu whakapaipai, he maha nga horo, nga kawhe nga ripene,, he huruhuru mana, he kakahu no Wiwi, he wai whakakara (mea hongi nei), he whakakai, he tera wahine, he kakahu eke hoiho mo te wahine, he pouaka kiri kau hei komotanga mo a ratou mea papai. A, i whakaarohia hok inga whakaahuareka mo te ngakau "nga nohoanga papai i te Whare Takaro," me te whakaahua o te Tiata, na te Minita mo te taha Maori i whakarite;" me nga " kaari purei " hei mea mo te wa kore mahi me te " whakaahua o te pa hoia i Waimate," hei whakamohio mo te ngakau ki enei tu mea. I whakakorea "te Tamana mo [A.B.] i muri iho o tona panui i tona Paneka rapu." I whakahokia nga mea ki te Reriwe mo nga " Taonga i tahaetia e nga Maori," a i utua he Roia "mo Makarita ina tukua a ia ki te Hupirimi Kooti mo te tahu whare." I te putanga mai o tetahi a kaute mo te "Mahi Roia" ki a •'Wiremu Manaia" a i te kiinga kotahi tonu te tangata o taua ingoa a e noho ana ia i Waimate. Ka ki te tangata mana nga moni "Ko taua Wi Manaia kahore aia i kite i a ia." Kahore i whakaarohia tenei tu mea utua tonutia iho. I runga ite ata whakaaro ki tenei Rangatira nui, a hei whakanui i a ia tenei hakari, i tuhia e tetahi wahine e mohiotia nuitia ana tona ingoa e nga tangata katoa o te Tari Maori, tona ingoa ki te pukapuka tuku atu i nga moni, a kahore a ia i tuhi " me utu kia Mihi Rei i Waitara nga moni e 20 pauna, ma Rewi te moni, otira e kore e ahei te tono atu ki a ia kia tuhia tona ingoa mo to rironga atu o nga moni." A, huia katoatia enei moni ki nga moni mo Waimate Mania. I marama kia maua era e peheatia aua a kaute, i runga i te korero a te Heketari o te Tari Hoko Whenua, ki te mea i puta ki te aroaro ote Tari Moni. I patai atu maua " I runga inga mea kua puta nei, he pehea te ahua o nga akaute i tukua atu e te tangata i riro mai nei i a ia nga moni i te Kawanatanga hei whakarite mo tenei 2,000 pauna moni ?;' Utua mai ana, e whakaaro ana ahau kahore i whakaaturia katoatia mai taua mahinga ; ki te mea i whakaaturia katoatia " E kore e puta i te Tumuaki o te Tari Moni." Ka ki atu ano maua, " Era e kitea tenei putanga moni ki te mea kahore a koe i patapataia e tenei Komihana ?" Ka utua mai e ia, " E mea ana ahau kahore rawa i kitea teneiputanga moni ki te mea kahore i pataia mai ki au." "A, me mohio oti maua ko tenei 2,ooopauna moni i whakaritea hei utu mo Waimate Mania, a e kiia nei kua utua ki etahi maori, kua kitea ohoreretia nei i runga i te patapatai kahore i penatia te utu : a i riro te nuinga o tenei moni ki te ringa o etahi tangata, haunga era i tuhi nei i o ratou ingoa ki nga pukapuka mo te rironga o nga moni. A i utua ki nga mea kahore i whakina ki te Tari Moni ?" " E pouri ana taku ki atu, ae." "He take ranei tau i mohio ai koe kahore enei pukapuka akaute apiti kua whakaaturina mai nei e koe, i kitea e Te Hiana i mua o te utunga ete Komihana Hiwari ?" I roto i nga waea tenei tetahi no te 10 o Hune, 1878, i tukua ki a Te Hiana e Meiha Paraone. " E mea ana ahau me waiho ma nga tangata maori o Waitara e karanga te Hui ki Waitara, ako ratou te kaiwhangai; ako nga utu me utu e ahau ki nga moni mo te riro ite rau ote patu, me waiho i roto i nga moni kei au mo te utu." Ka utua ete Minita Maori ite 10 o Hune, "Ko to kupu mo te hui i Waitara e whakaaetia ana." Me te mea i mohio te Kawanatanga kua puta te whakaaro kia hoatu he moni mo taua hui i Waitara, a me te whakaaro no nga moni o te rironga ote whenua ote rau ote patu, a kahore mo taua hui ? " E whakaaro ana ahau i runga i enei waea i mohio ano te Minita mo te taha Maori." Kahore i puta he kupu, ko aua akaute i hunaia ite Tari Moni i kitea ete Kawanatanga. Otira ko nga pukapuka mo te 2,000 i tainatia nei e nga Rangatira i tukua atu kia " ata whakaaetia" e nga Minita, a whakaaetia iho ko nga kupu ata whakaatu a Meiha Paraone e apiti ana ki enei korero. I mutu i konei ta maua mahi. I taua ki a maua i runga i te Komihana i tukua mai e koe, eTe Kawana, te ara i kiia ai kia utu enei akaute hianga, me nga mea i tinihangatia i utua e nga moni mo Waimate Mania. 1 mutu i konei nga mahi i whakaritea ma maua. Ma etahi atu eki me tapae atu ranei i roto i nga akaute o te Kawanatanga. XIV Whakamutunga. Kua tahuri maua i nga korero o mua ake nei ki te take mai i tenei raruraru, a ko tetahi o nga ara i whakaaetia mai e Te Kawana, kia tukua atu ki a koe i ta maua korero o waenganui i Maehe kua hori ake nei. I hiahia maua ki te korero atu ki a koe, eTe Kawana,te tikanga i mea ai maua ko taua raruraru ko te putanga mai o nga tikanga i whakamatauria e nga Minita, tuku iho, a he iho mo nga tau maha: ako taua kupu ano hei kupu whakamutunga, a ka ki maua era tenei raruraru ote hauraro o Waingongoro mo enei tau maha e oti pono pu, e memeha ki te mea kua tahuri te Minita ki te mahi i te mea tika. A kua whakarere te korero kau kia mahia te mea tika. E puta ana nga tikanga o tenei korero ia ia ake ano. E mea ana maua ko te putake o a tatou raru katoa kotahi tonu, koia tenei kua akiaki tatou i nga iwi kia hoki ki Waimate Mania, me te kore ratou e mohio ite whenua ma ratou ake; aki te mea ka whakawaia tetahi o tatou ki te rapu i tetahi ara e kore ai e tau tenei taunu kia tatou, a ka ki na Te Whiti te he ; kaua e wareware ki te marama o a tatou pukapuka tuhituhi e ki nei, kahore rawa a ia i mau patu mo tatou, engari kaha ana a ia ki te mea kahore tenei i marama ki a koe, e Te Kawana, i runga i ta maua korero, maumau korero atu maua. Otira e toe tonu ana tenei, ta maua korero atu i ta maua i whakaaro ai, me mahi i runga i te apiti fttu ki nga tikanga kua tohutohungia i ta maua korero tuatahi, kia ea i te Karauna te whakarite ona

25

G—l

kupu mo te hoatu, a hei whakaaro i nga mea pouri ote Takutai. Kotahi te mea i tumau, e kore rawa tetahi mea e taea ki te kore he ture hou, inahoki ko te mana o mua kua whakakorea. I runga i tenei korero, ahakoa he roa, heoi ano ta maua e korero ai ko nga mea kua pahure : a e tono atu ana maua ki a koe, e Te Kawana, kia whakaae mai koe kia tukua atu ki a koe, amuri tata nei a maua whakaaro e pehea ranei te putanga mai i runga i aua ture amuri ake nei. E awangawanga ana maua mo te putanga mai ote maramatanga. I Hanuere i whakawhiti nga katipa mau pu i Waingongoro ki te hanga haere, ma roto o Parihaka, i te ara kua kore nei e puta i runga i te whakakore o nga tangata torutoru noa e whakahoa riri mai ana (me te whakama o a tatou tangata). I taua wa ano, ka rapurapu maua ki nga kupu hoatu hei whakaritenga, a nga pouritanga hei whakaaro, kua oti nei taua rapurapu ; kua puta te ara i tetahi pito ki tetahi pito. Ko te tino Rahui kua makatia ki te whenua kua kitea i runga i te raina tapahi atu i roto i te ngaherehere, timata i Stratford tae ki Opunake, tetahi mania momona e pai ana hei nohoanga. Kua tapahia nga raina hei hono atu i tenei raina ki Waimate Mania. E ruritia houtia ana te Mania kia puare te whenua mo te nohoiinga tangata ate koanga e haere ake nei. A tae noa ki tenei wra oti haere te mahi, a kahore i nui te whakakore : a ahakoa me mahi haere i runga i te ata mahi marire, me te tupato, e ki atu ana maua ki a koe, e Te Kawana, katahi ano ka kitea o muri mai ano o te whawhai tuatahi, e nga tangata Maori, tenei te Kawanatanga mana e ata whakarite a ratou kareme i runga i te atawhai atu, otira kua puta tona kupu ko ia tonu te upoko. E tukua atu ana enei mea katoa i runga i te whakamoemiti ki a koe, e Te Kawana. William Eox. (Te Pokiha). Eeancis Dillon Bell. (Te Peee) Whare o Te Paremete, Poneke, 14 o Hurae, 1880.

TUATOEU O TE KOEEBO. I tukua ki nga Whare e rua o te Paremete i runga i te tono a Te Kawana. Kia His Excellency Kawana Sir Hercules George Robert Robinson, G.C.M G., &C. Kia pai mai e Te Kawana, — I te Tuarua o a maua korero, i whakamatau maua ki te taki haere i nga mea nana i whakaputa te raruraru kua roa nei te haere i te Takutai ki te Hauauru, a ki te whakakite i tona tikanga i tona nui. Heoi ano te mea o toe ana kia maua, e Te Kawana, ko te ki atu i ta maua e whakaaro ai me mahi. A kia ata marama ta maua mahi, ko te kupu tuatahi, ko te ki atu, he aha nga mea e kiia ana kia taea. E whakaaro ana maua kia rua. Ko te mahi i runga i te tika ki nga Tangata Maori; otira me haere tonu te noho o nga Pakeha ite koroni nei. Kahore e whakaarohia te tikanga e kore e whakaae ki enei mea. I. H.E AHA TE TIKANGA 0 TENEI KUPU " Te TIKA KI NGA TANGATA MaOBI." Ko te mahi a etahi tangata ko te rere atu i tetahi tikanga ki tetahi, rere ke rawa atu a era pea etahi iki i tera tau me haere tonu ki Parihaka inaianei; ite mutunga ota ratou korero i o maua kupu tuarua era ratou e ki, ko te mea tika ko te whakahoki i te whenua katoa. Kahore rawa maua i whakaputa kupu penei, kupu whakahe mo te taunga mai o te Rongomau a i runga i te whakaaro era pea a koe, e Te Kawana, e hoha rawa me ki atu maua me whakaae koe kia tukua atu e maua to maua whakaaro mo te tikanga o tenei mea " Te Tika ki nga Tangata Maori." (1.) Nga Panuitanga o te 2 o Hepetema, 1865. Ko te mea hei timatanga ko te rapu i te ahua pehea ranei o nga Iwi o te Takutai ki te Hauauru i raro o te tikanga riro i te rau o to patu. I penei te ahua o te riro i te rau o te patu, a he nui te rereke i enei tu mea o mua atu " Tenei te mea nei te Kawana i runga i te mana kua whakataua ki a ia i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, i runga i te whakaae i te whakahau a te Runanga Minita, ka whakarite hei kainga pai mo te noho o nga tangata haere mai, nga whenua (i te Takutai ki te Hauauru) a e ki ana, ko aua whenua e matea ana mo nga tikanga o taua ture, a i runga i ona tikanga, ka pupuru ka tango i taua whenua mo taua mea ; a tenei ano te ki nei, ko te whenua o nga tangata katoa o taua wahi e whakahoa mai ana, ahakoa e mau ana i runga i te tikangaMaori i te karauua karaati ranei, e kore e tangohia, engari ko nga wahi anake e tau ai te pai mo te kainga katoa, a ka hoatu he utu mo te whenua e tangohia nei. A tenei ano ko nga hoariri katoa o aua kainga e tere te haere mai, te whakauru ki raro ki te Mana o Te Kuini, era e ea ratou ki te whenua ka karauna karaatitia ma ratou. I whakaputaia mai tenei Panuitanga i runga i tetahi Panuitanga i kiia ko te " Panuitanga o te Rongomau" i tukua i taua ra ano, a ko nga kupu enei: — O roto o nga whenua i Taranaki kua riro i te rau o te patu, a i Ngatiruanui hoki era e whakahokia e Te Kawana inaianei nga wahi e ea ai nga tangata Maori, ki era e whakaae ana ki te noho ki runga ki te whenua, a me tuku atu i raro i te Karauna karaati, a me noho ratou i raro i te tiakanga o te Ture. Ko enei Panuitanga e rua he whakaae ki nga kupu o te Panuitanga o te 17 o Tihema, 1864. " Ko nga whenua o nga tangata i piri kia Te Kuini ka whakamana kia ratou : a ko era tangata kua tahuri mai hei hoariri, a e whakaae nei kia riro ratou ki raro o te maru o Te Kuini, ka whakahokia he whenua ma ratou ko o ratou whanau. a ki era katoa kua noho, a ka mau tonu ki te rongomau me te whakahoa mai; e whakaae ana Te Kawana, ka whakamanaia to ratou noho pai ki o ratou whenua." Ko te tikanga o enei Panuitanga ko ia tenei: ko te whenua ote hoariri kua riro ite rau ote patu, ko te whenua o nga tangata Maori whakahoa mai e tiakina tonutia kia ratou. _—G. 1.

G.—l.

26

Kahore i ata marama te kupu o te Panuitanga, tera ano tona whakahe i a ia ano ; e ki ana tetahi kupu ko nga whenua katoa i roto i etahi rohe kua tangohia katoatia, a ko tetahi kupu e ki ana, ko tetahi wahi e kore e tangohia. Otira kahore tetahi whakamaoritanga i pono atu i tenei, e kore e tika kia riro mai te mea i te mea e whakaaetia ana, aki te whakarere i runga ite mea e whakakahoretia ana. Kahore te tangata Maori e ahei te whakakore i te Panuitanga i runga i tefrau o te patu, a e whakatika ranei mo nga mea e homai ana. E kore te Karauna e ahei, e whakamana i runga ite ki kua riro ite rau ote patu aki te whakakore, notemea e tiaki ana ite wahi ote tangata iti rawa e whakahoa mai ana. Me whakamaori ano te Panuitanga, i runga i ona korero ake. A kahore tenei i whakakorea, notemea tena tetahi kupu kahore i marama te whakamaori o nga kupu mo te riro i te rau o te patu, a te ata whakamaori ranei i nga kupu mo te tiaki. I te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, e whakamanaia ana a Te Kawana ki te whakarite Takiwa, a ki te " pupuri ki te tango ranei," i te whenua, i tetahi wahi ranei i taua takiwa: a i ki ano, i te wa e ki ai a ia kua tangohia te whenua, "ko taua whenua e matea ana mo te tikanga o te Ture, a ka whakamana ki nga tikanga o taua Ture;" hei kona tonu ka tau tonu hei " whenua ma te Karauna, a ko nga mana katoa o runga ahakoa na wai ranei na wai ranei, kua kore." A, i runga i tenei, ma nga kupu riro i te rau o te patu e whakakore te mana Maori o te whenua katoa, a whakataua atu ki a Te Kuini. A pehea ranei te mana o nga kupu riro i te rau o te patu, penei ano hoki te mana o nga kupu o te pono ote mahi ate Karauna. Ki te mea e mana ana te Panuitanga ki te tango ite whenua, e mana ana anohoki i runga i tona kupu kei kore e tango, e pupuru i te whenua o te tangata maori whakahoa mai; ara, ite whakarite ite kupu kua puta i runga ite aro o nga mea. Ko te mahi taimaha tenei me pehea te whakarite. I kite aTe Penetana i runga i tona kupu whakatau ite Kooti, i Hune, 1866, i tenei. Ikiaia " I runga ite kupu whenua ate tangata whakahoa mai," e kore e ahei te ki he whenua na tetahi tangata kotahi e whakahoa ana, he whakahe tenei i te tikanga mana maori; era e tika te ki te whenua a te tangata kotahi ena mate nga tangata katoa, a kotahi tonu i toe ; kahore he whakaoraora i tenei mea taimaha ara, te rapu mo nga wahi i riro i te rau o te patu, a nga wahi kahore i tangohia. Me whakarere ranei te Panuitanga notemea he he, me rapu ranei he whakamaoritanga e rite ana ki ona tikanga me te Ture anohoki. Ko te hapu i runga i tona tu hapu he hoariri; ko te mana ote hapu kua riro ite rau ote patu. Ko etahi wehenga ote hapu i whakahoa mai; ame waiho ratou kia ata noho marire i runga ito ratou wahi ote whenua ote hapu. Ko te whakamaoritanga o tona panuitanga i panuitia e Kawana Ta Hori Kerei, inahoki i muri tonu iho o te rironga o te whenua 0 te hoariri ka whakahokia ki a Ngarongomate, ki a Matakatea, me Hone Pihama me nga wehewehenga whakahoa mai o Taranaki me Ngatiruanui o ratou. Na, e kore tetahi whakamaoritanga ke e tika ana ki te whakaaro ote tangata whakaaro, e rere ke. Era e kore e tika, ki te mea ka tangohia te whenua ote tangata whakahoa mai, engari ma te ora o te kainga katahi ano ka tango. He tikanga ngoikore te tikanga whakahoki i nga whenua o nga tangata whakahoa mai hei whakarite i to ratou whakahoa mai, a me kore te riro o te rau o te patu ki nga tangata hoariri mai, a i whakakore i o tatou kainga hei whakakore i to ratou hara. A, e kore anohoki e ahei te whakakore te mana o te riro i te rau o te patu, notemea kahore i tangohia katoatia e tatou te whenua kua riro ite rau ote patu, ko te mea tika kia tangohia. I puta tetahi kupu marama aTe Hiana ite tau kua hori nei: Iki a ia, " E kore rawa e whakaaetia e ahau ki te mea ka kore e nohoia te whenua kua pena teriro mai i nga maori, era nga maori e ahei te tango atu. Tera nga tangata e ki ana he he ano te riro i te rau o te patu, notemea kahore i nohoia e tatou te whenua. Kahore rawa i tika. E mana ana te Panuitanga ki te tango ite whenua." I mohio ano maua i te timatanga ra ano era e whawhaitia mai te tika o te riro i te rau o te patu e nga hoa a Te Whiti, a ata whakaaro tonu maua i te timatanga o ta maua mahi i te ara hei mahinga ma maua. Ehara ite mea ko te whakahe mai a nga Maori hei mahi ma maua. Kua kaha te whakaatu ki nga tangata Maori kahore i tika te riro i te rau o te patu, a era e whakakorea ete Kooti. E puta mai ana te moni i runga i te puru atu i tenei mea tekateka noa iho ki roto ki o ratou ngakau : e puta mai ana te moni i runga i te mahi whakawa e puta mai hoki te moni i runga ite mahi hokohoko, rihi, i nga whenua i taua wa. A tera ano nga tangata e korerorero tonu ana i te Takutai mo etahi tau; tangata kino, a ko ta ratou mahi ko te whakakino mai i nga whakaaro o nga tangata Maori ki te Kawanatanga, aka whakakore i nga tikanga e puta ai te rongomau. I hohoro tonu ta maua kite, maumau noa ta maua whakawa ki te mea ka tukua e maua nga korero ki nga mea ke. Kahore maua i whakaae kia tu he roia, ko to ratou hiahia ko te whakakore i te tikanga riro i te rau o te patu, a i ki tonu atu maua ki nga tangata Maori, kahore maua i haere ki kona mo taua tu mahi, engari ki te whakarongo ki nga mea e kiia nei e ratou kua he ratou, kia ahei ai Te Kawana te " whakatika " (na Te Hiana enei kupu), i te tikanga mahi a te Koroni i runga i te hoatu ki a ratou nga mea i kiia kia hoatu eia Kawanatanga." Kua whakaaro maua ko te mea tino nui, kia kite ratou ko te mahi i nga tikanga o te taha ki te Maori, kia kotahi tonu, ahakoa no tehea taha ranei nga Minita o te Kawanatanga : a hono tonu maua te whakaatu i tenei hei whakaoraora i a ratou, i a maua hoki. Ko te tino kupu inaianei tenei, ki te mea ka whakaritea nga kupu mo te hoatu kia ratou, era e tau te tika kia ratou. Ka ki tonu atu maua ki a koe, eTe Kawana, era e tika. (2.) Ko nga mea e puta mai i runga i te ivhakarite i nga kupu, hoatu Ki te mea ko nga kupu o te korero tuarua, he mahi aha noa iho, a he mahi whakamataku, a kahore e tau te pai o aua tu mahi kia tatou i runga i to tatou mahi whakanoho tangata ki te whenua, i runga 1 nga kupu e whakaputaia nei era e puta te pouri, notemea kahore tetahi tangata i mohio ki nga mea e puta mai i runga i te whakaritenga a nga kupu hoatu ahanoa, ahanoa, ki nga tangata Maori. E rua nga korero ka tukua atu ki a koe, eTe Kawana. Ko tetahi, he whakaatu ite nui o te whenua kua kiia i runga i etahi ara kia hoatu; ko tetahi, he whakaatu i te utu o naianei mo te whenua i kiia nei kia hoatu. Kei nga tepara e apiti nei te whakaaturanga a ia Kawanatanga, mo nga Rahui i whakataua, i whakaaetia ranei kia hoatu. Kia huia enei korero o runga ake nei, te kiia ko nga whenua katoa i rahuitia i whakataua, i kiia ranei kia hoatu "he Rahui," tenei nga whika kei muri; —

27

G.—l.

A. E. P. 1. Rahui i nga kainga atanoho tutata ki Nu Paremata . 15,832 3 17 2. Rahui ite Tonga o Waingongoro ite Kotinga ki Patea .. .. .. 44,403 012 3. Rahui i nga Poraka i riro hoatu, Takoha ranei .. 3,381 8 3 4. Poraka whenua i whakahokia ki nga Hapu .. 66,460 0 0 130,077 2 32 5. Whakataunga o te Kooti kua whakaritea — a. 1. Ngatirahiri Poraka . .. 15,000 2. Titirangi ki Waitara .. 1,487 3. Ngarongomate, me etahi atu 8,700 4. Ki te Tonga o Waingongoro (e kiia ana kei nga Maori tonu) .. 3,500 28,685 0 0 5. Whakataunga o te Kooti kahore i whakaritea— 1. Wakataunga a te Kooti (ki te puta etahi tikanga) 27,358 2. Whakataunga a te Kawanatanga... ... 12,700 40,058 E whakaitia ana ki te mo te Rahui i Waimate 800 39,258 0 0 7 Nga whakaaetanga ate Kawanatanga kahore ano i whakaritea— 1. Mo nga tangata o Wharekauri (e whakaarohia ana) ... 10,000 2. Ma Hone Pihama raua ko Manaia .. 3,000 3. Ma nga tangata a Hone Pihama i Ouri .. 15,000 145,000 0 0 145,000 0 0 Hei whakarite i nga kupu o nga Kawanatanga o mua .. 512,520 2 32 8. Waimate Mania— 1. Te nui pea o nga ngakinga, tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika .. .. 300 2. Rahui i uta (na te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i whakarite, me ta mana whakaae 25,300 25,300 0 0 Hui katoa, kahore te whenua ma Te Whiti me nga tangata o Parihaka ... 237,820 2 32 A me te hono atu te wahi i ki mana i Maehe kia hoatu ki nga tangata o Parihaka .■ 25,000 0 0 Hui katoa nga mea i Rahuitia 262,820 2 23 Era e koe e kite, e Te Kawana, tera nga mea ka tangohia hei whakarite mo nga whenua kahore ano i whakaritea: — I. I te Hauraro o Waitara— A. A. 1. Whakataunga, Wehewehenga I. Parininihi ki Titoki 3,458 11. Titoki ki Urenui 6,450 111. Urenui ki Rau-o-te-Huia 3,450 IV Pukerangiora Hapu .. 2,000 15,358 2. Whakatau a te Kawantanga— a. Ma Wharekauri .. 10,000 A. Ma te Hunga ngaro atu—Ma Ngatitama .. 1,300 Ngatimutunga 3,000 Ngatiawa 2,700 Puketapu 2,100 9,100 19,100 Te nui o nga mea ki te Hauraro o Waitara i runga ite whakaritenga .. 34,458 11. Ki te Tonga o Hangatahua awa — 1. Whakataunga, Wehewehenga VIII. Hangatahua awa ki Wai- a. weranui 1,675 IX. Waiweranui ki Te Hoe 1,250 X. Te Hoe ki Omuturangi 8,275 XL Omuturangi ki Kaupukunui .. 80 12,000 2. Whakatau a te Kawanatanga— Ki te hunga Ngaro atu —Mo Taranaki .. 3,100 Mo nga Rangatira e 4 500 3,600 Te nui o nga mea ki te Tonga o Hangatahua awa i runga ite whakataunga .. 15,600 Te nui o nga mea hei whakarite ma te Kawanatanga i runga i nga whakataunga ate Kooti me te Kawanatanga .. 50,058

G.— l.

28

Era enei Rahui e tata ana ki te 263,000 eka, e whakaarohia e koe, eTe Kawana, he nui rawa. Ki te tirohia te utu mo enei eka era i whakahokia, ki te mea i pono i rite nga ki hoatu ki te tangata Maori, katahi ano ka kitea. Iki atu maua ki te Komihana Hiwari, te Komihana o nga Whenua ote Karauna, te Tumuaki Kai-ruri me te Apiha mahi Whenua i Patea, kia huihui, a kia ata kimihia e ratou te utu o ia Rahui. Kua mahia tenei (a i runga ito maua titiro, mohio), whakaae ana maua ki ta ratou mahi. Koia tenei ka tukua atu nei e maua ki a koe, e Te Kawana. £ £ 1. Tuhituhinga 1 o nga Tuhituhinga e Apiti nei B. Nama 8 11,452 2 pena .. 20,800 3 pena 67,100 4 pena .. .. 84,600 5 pena .. 35,340 6 pena 32,010 7 pena 6,253 8 pena ... .. 3,500 261,055 2. Whakataunga kia whakaritea : — Ngatirahiri Poraka 30,000 Onaero Poraka .. ~ ... .. .. 12,000 0 Otaraoa. ... . 1,500 Patua Maunga 2,200 45,700 3. Nga whakataunga a te Kooti a te Kawanatanga kahore ano i whakaritea 50,000 47,000 4. Poraka whakahoki ki te hapu Hangatahua awa Poraka (Ngamahanga) 35,500 Opunake Poraka (Matakatea) 70,000 105,500 5. Rahui i nga Poraka i tukua takoha ranei 3,780 6. Rahui kia whakaritea i runga i te kupu hoatu Rahui a Hone Pihama i Oeo . 9,000 Mo tana hapu i waenga o Oeo me Ouri 9,000 Rahui a Manaia ite Mania .. . 12,000 30,000 7 Waimate Mania, — 0 4 Ngakinga ite Takutai ote Mania me nga Rahui 115,000 £601,035 Me hui mai ki te mea ka whakaaetia ta maua i mea ai mo nga tangata o Parihaka 37,500 Utu o nga Rahui i ata rapua £638,535 Ki te mea ka tirohia ko nga tangata ma ratou tenei whenua nui, utu nui, kahore i pahika atu ite 3,000, ae ki ana te Komihana Hiwari kua iti haere inaianei; ki te mea i whakaritea ete Karauna timata mai i 1865, ona kupu mo te hoatu, era i tau tetahi taonga nui mo nga Hapu, a e kore hoki e iti inaianei ki te mea ka whakaae te Paremete kia whakaritea inaianei. E tika ana te kupu ate Minita Maori i tona ki i te tau kua hori ake nei, era e waiho nga tangata o Taranaki i runga i enei Rahui hei tino tangata whai taonga o te koroni. (3.) Te Rahui o Waimate Mania. I to maua korero tuatahi, i ki maua era mana e whakatakoto ki to aroaro, e Te Kawana, o maua whakaaro, ko te 25,000 eka i kiia e te Kawanatanga o Ta Hori Kerei te mea tika. Ko te nui ote whenua i riro i te rau o te patu i te taha ki te Tonga o Waingongoro i kiia i 1873 (e tetahi whakaatu) a Kanara Hone (St. John), e tata ana ki te 295,000 eka : a o roto o tenei e tata ana ki te 44,000 eka kua rahuitia, kotahi te Poraka he Rahui e tata ana ki te 27,000 eka. Ko te whenua katoa i riro i te rau ote patu i Waikato, i kiia e taua whakaatu 1,193,000 eka: a o roto o enei 181,516 eka i whakahokia ki nga tangata whakahoa mai a, 119,705 eka i rahuitia mo etahi atu, a hui katoa te whenua i rahuitia i tata ki te 301,000 eka. I Tauranga, ko te whenua i riro ite rau o te patu e 50,000 eka i kiia, o roto i tena, 8,000 eka i riro ite rahui i te whakatau. I. te Pei o Pereti (Bay of Plenty), ko nga whenua katoa i riro i te rau. o te patu e 440,000 eka, o roto o tenei 96,261 eka i hoatu hei utu ki nga tangata whakahoa mai, 104,952 eka i whakaritea ma te hoariri hoki mai, 87,000 ma te Arawa, a e 40,000 i whakarerea. Ko nga whenua katoa i riro ite rau ate patu, eaita te pukapuka e tirohia nei e maua e 2,828,000 eka, a o roto o tenei, 793,738 i whakahokia ki nga tangata Maori. Ko nga Poraka e rua i whakahokia ki a Matakatea, ki a Ngamahanga, i tae ki te 62,000 eka. I Waitara, e rua nga Poraka tino utu nui, hui katoa, i tata ki te 28,000 eka, kua whakahokia ki etahi Hapu ouou. A, i runga ita maua ki, kia rahuitia te 25,000 eka o roto o te 146,000 eka (a ko te whenua katoa tenei o waenganui o nga awa o Waingongoro me Oeo, a o taua whenua i ki maua i ta maua korero tuatahi 120,000 eka pai), kahore te Kawanatanga a Ta Hori Herei i te whakanui rawa i te Rahui ma nga tangata ote Mania. Aka tukua atu e maua ki a koe, eTe Kawana, tetahi mapi iti, a i runga i tona whakaatu i te maha, i te wa o nga kainga Maori o waho o te Ngaherehere mo nga maero pahika atu i te rua tekau, i ko atu o te awa o Waingongoro, e marama ana, kahore e tika kia nui te whakaiti ake, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu o nga Kawanatanga tuku iho. Heoi ano te mea i rere ke o ta maua kupu whakarite, ko to Te Hiana, ko tana, me whakahoki te whenua o tua, timata i Waingongoro haere ki Wahamoko, a tae ki te Maunga, na ko ta maua raina o uta e whakarite ana i te Rahui Id nga eka 25,000, me te mahue atu o tetahi whenua nui, whenua pai i tua hei nohoanga tangata.

29

G.—l.

(4.) Te Rahui o Tirotiromoana {Mountain Road) Tera ano tetahi take i kore ai e tika kia wakaiti te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i te Rahui kia iti iho i te Mania ki Waimate tutata, i te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro kua whakanuia e Meiha Paraone i te Rahui i whakaritea i te tau 1873, a Ta Tanara Makarini i te 3,500 eka ki te 10,000 eka, a ko te tikanga pu tenei " Kei ki nga tangata Maori era e whakariteritea mo ratou (ki muri mai,) i runga ite tikanga kikini." I mua, kua whakarite aTa Tanara Makarini ite Rahui ma Pepe Heke 1,000 eka, ma te rangatira nei, ma Toi Whakataka 1,000 a 1,000, eka ma Ngatiruanui. I whakaputa kupu mai a Te Pereki ki te Minita Maori mo te 10,000 eka, i Tihema 1878, a i muri mai ma runga ia Te Make i Hepetema 1879. Itewa i ruritia taua rahui i kitea (i runga ite tohutohu o nga Maori i nga rohe,) i taka mai ki nga rohe nga eka 16,000, a tonoa ana enei 16,000 eka kia mana. Tohe ana a Meiha Paraone me whakahoki enei eka ki te 10,000. Ka patai atu maua "Ki te whakaaetia to kupu 0 te 10,000 eka, a kaua to 16,000 e tonoa ana i Te Hawera, a ka hui atu ki te 10,500 eka i Taiporohenui, me te hui ano te 6,000 eka i Mokoia, me Otoia (i te Tonga ki Waingongoro,) hui katoa kahore e pahika atu ite 30,000 oka ite Poraka kotahi nei ?" "E ki ana ahau e kore pea e pahika atu ite 27,000 eka." " Era e puta te pai ki nga tangata Maori i runga i te takoto haere o nga ara ki waenga i a ratou, e toru nga painga e puta kia ratou, ara, ki te ara ki tetahi taha ki tetahi taha o te ara kua hangaia, a ki te ara hou hoki ina oti; a era e puta tata mai ki o ratou whenua te Reriwe, ehara oti tena ite tika ?" " Ae." Ko tenei 10,000 eka, hei whakarite mo nga kupu maha mo te hoatu i kiia kua puta, a" Ka oti te tikanga ote rohe e kore hoki he kupu rahui mo te taha ki to Tonga o Waiongongro." Kahore i pai kia hereherea te wahi nui o te whenua i tenei takiwa, i runga hoki i te nui o te utu o te rori i te taha o te maunga, a meake ka puta te Reriwe i kona, he wahi pai rawa tena hei whakanoho tangata. Otira, i runga i te whakaae kia whakaritea he Rahui pena a i te taha pu ki te Tonga o Waiongongoro, e kore a Te Hiana e whakaaro era e oti a Waimate te whakarite, ki te whakaitia ite 25.000 eka ki reira. A hei whakamutunga, me mahara ki te ture kua whakaritea i mua e ki ana, " Kaua te whenua e rahuitia ana hei oranga ma nga Maori, a me nga whenua hei whakaputa moni mai, e whakaarohia e nui ana mo taua mea ki te kore aua Rahui e tae ki te 50 eka mo ia tangata Maori, wahine, tamaiti, e noho ana i taua takiwa." (5.) Te Rahui o Parihaka. He tono atu tenei na maua, e Te Kawana, mo te Rahui i kiia e ta maua korero tuatahi ma Te Whiti, me nga tangata o Parihaka. Ito maua wkakaputanga i taua kupu tohutohu i whakaaro maua era te tau nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, me nga hiahia me ta te Kawanatanga a Ta Hori Kerei whakaaro mo Parihaka me te Mania. I runga i nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, kiia ana kahore i puta. Otiia e kore rawa e whakaaetia tenei e maua. Me ki he mea tapu te Panuitanga mo te hoatu ki nga tangata kahore rawa i mau patu mai mo tatou, o nga tangata i hoki mai ki te whakahoa. He tokomaha nga tangata i Parihaka kahore rawa i mau patu mai mo tatou. I te hokinga ki muri o Titokowaru ki te kainga o Ngatimaru, i muri iho o te whawhai tuarua, kahore a Ngatitupaea i whakahoa ki aia ; otira haere ana ratou ki Parihaka, a tera te noho tonu mai. Kei teki tonu ta maua korero tuarua i nga kupu e kore e tangohia nga whenua a nga tangata noho i runga i te Rongomau. Kahore tetahi kupu hoatu e nui atu te marama ite whai korero aTa Tanara Makarini i te huihui o nga iwi ite tau 1873. Ki ana, " Kei to hiahia te Kawanatanga ki te ngawari kia koutou, ko te hiahia ate Kawanatanga Ida whakanohoia paitia koutou ki runga. Ko taku kupu ki a koutou, kia kaha ki te mahi kai. Ko ta koutou whawhai a muri ake nei hei te whenua. Hoki mai ki te whenua, kaua e hoki mai i runga ite tu tangata ke, engari me te tamariki ote whenua." Ko te kupu tenei i whakaputaina e Te Make i tona tuhituhi i tukua atu nei ki te Paremete i te tau kua hori ake nei, i ki nei a ia " I kaha te tono a Te Whiti me etahi atu, i runga i to ratou noho roa i runga ite whenua kua riro i te rau o te patu, a kahore he whakakore a te Kawanatanga, a i kiia kaua e pa te tangata ki te whakahe ia ratou i runga i nga whenua kua taiepatia e ratou, a i runga i taua kupu, kua taiepa ratou i nga whenua maha." E mea ana maua, kua marama rawa i runga i nga kupu, te whakaaro pono o te Karauna ki nga tangata o Parihaka i runga ite Kawanatanga oTa Hori Kerei. I tonoa atu aTe Make raua ko Te Pereki kia Te Whiti, e te Minita Maori i muri i nga ra e ono o te pananga o nga kairuri i te Mania. 1 pataia e Te Whiti te tikanga o tona haere ; ka whakahokia e ia, " Kua haere mai ahau ki te tono ki a koe kia ata whakarite pai korua ko te Kawanatanga." Ka ki atu a Te Whiti " Whakamutua te korero ngaro, ata korerotia tau e hiahia nei." Ka utua eTe Make ; " E hiahia ana ahau kia ata whakariterite pai korua ko te Kawanatanga mo nga whenua riro ite rau ote patu. Me whakariterite taua i enei whenua, me pera me ta Parete whakariterite i era atu. Me waiho ma te Kawanatanga tetahi wahi mau tetahi. E whakaae ana te Kawanatanga ki te whakahoki i tetahi wahi hei nohoanga, hei mahi ma nga Maori. Kahore te Kawanatanga ite ki kia riro katoa te whenua i a ia." Ka pataia e Te Whiti, " Kua whakamanaia koe e te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi wahi o te whenua maku, aki te whakaae kia tangohia atu te toenga ? A, ahakoa ki atu aTe Make kahore aia i whakamanaia ki te whakaoti, kahore e ahei te ki. Kahore aTe Whiti i mohio i runga i nga kupu i puta, he ki tenei mo te hoatu rahui e ea ai ratou ko ona tangata a ma nga tangata o Waimate Mania ki te whakaae mai a ia ki te whakariterite ; a ki te mea ehara tenei i te tika ka waiho te haerenga atu me nga kupu a Te Make hei rore hei whakaw-ai i a ia. A e kore e ahei te korero ite waea i tukua atu eTe Hiana i muri tata iho ki a Te Make hei utu mo tana, me te ki mo nga tangata o Waimate Mania anake, a me pana atu nga tangata o Parihaka ki waho o taua tikanga; ko te kupu tenei i tukua atu, era e whakaritea " nga Rahui" kia rite ki te 25 ite 100, a kia nui atu ranei i runga ite whenua katoa; a tera ano tetahi tikanga ke mo nga rangatira i runga ito ratou tu. A tenei ano hoki i runga i tona kupu ki te Paremete i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana " Kua kiia kahore i whakina atu ta matou whakaaro mo te ata whakaaro ki nga tangata Maori. Ka ata whakina atu tenei e ahau ki te Whare; iki tonu atu ahau kia Te Whiti, me Titokowaru, ite tau 1877, meake ka ruritia ete Kawanatanga." A e nui ana nga pukapuka tuhituhi, i puta tonu te whakaaro ki te whakarite Rahui eea ai nga tangata. E kore rawa e tika te whakaaro kia kiia, ahakoa puta enei kupu kia Te Whiti, me whakaaro ia i puta ke ki etahi atu me te kore a ia; e kore rawa e ahei te ki, kahore aTe Whiti i ata whakapono era aia e whakaritea"; peratia me nga tangata o Waimate Mania, ki te mea ka noho pai a ia. Ko te kupu hoatu i whakaaetia mo tetahi hapu me tau tahi hoki ki tetahi.

G.—l.

30

Kahore maua i waiho kia rapurapu tekateka noaiho i runga i tenei mea. Iki a Meiha Paraone i runga i tona tu Kaiwhaki " I ki mai a Te Hiana ki au kua whakaaro a ia mo te hoatu i te wahi i te Takutai i waenga o nga Poraka e rua i whakahokia nei kia Ngamahanga me Wi Kingi Matakatea ; otira i whakaaro ano a ia, he utu nui rawa tenei mo te ata noho a Te Whiti. I muri ote pananga o nga kairuri, i ki mai a Ta Hori Kerei i tona taenga tahi mai ko te Kawana ki Nu Paremata " E mohio ana pea koe, kua whakaae matou ki te whakahoki i te wahi o te Takutai, a kei roto nei a Parihaka? " Ki atu ana ahau, "Kahore ahau i te mohio engari i mohio ahau ki nga kupu aTe Hiana e kore e whakahokia katoatia." Ka kiia mai ano eTa Hori Korei " Ae, kua ata tatu to matou whakaaro, a e hua ana ahau kua mohio koe." I runga i tenei kupu anake, e tika ta maua tono ki a koe, e Te Kawana, mo Parihaka, a i ki nei kia whakamanaia e koe nga whakaaro ote Minita i 1879. Ito maua tukunga i nga kupu a Meiha Paraone kia Ta Hori Kerei, ka tae mai kia maua tenei whakahoki a te, Minita Tumuaki o mua ake nei " Kahore a Meiha Paraone i marama ki aku kupu. Kua patai atu ahau ki aku hoa Minita i konei, a e rite tahi ana ta ratou kupu ki taku, kahore rawa matou i whakaae ki te whakahoki i tehea i tehea whenua ranei ki nga Maori. I whakaae ano nga Minita o mua ia matou ki te hoatu whenua. A i mau matou i runga i aua kupu hoatu." Ite taenga mai o tenei kupu whakahoki, i whakaaro maua e raruraru tonu ana tenei tikanga i runga i enei tu korero whakahe tetahi i tetahi; aka tono atu maua kia Te Hiana kia korerotia mai ona whakaaro ake i te wa e tu ana a ia hei Minita Maori mo te whakariterite ki nga tangata o Parihaka. Ka whakaae tonu mai a ia, aka korerotia katoatia mai ona korero, kua apititia nei e maua ki a maua korero Tuarua. A, ko te tikanga o ana korero ka korerotia i konei hei whakaarohanga mau, eTe Kawana. Eki ana a Te Hiana " I te wa roa o mua ote pananga ote kai-ruri, he maha aku korerorero kia Meiha Paraone ki te tikanga mo te whenua riro i te rau o te patu i te taha ki te rohe o te Hauraro o Waimate Mania, a tae ki te rohe ki te Tonga o Hangatahua Poraka. E kore rawa ahau e mahara ki nga korero i korerorero ai maua i reira, otira koia nei pea: — " (a.) Ki te mea ka waiho a Waimate Mania te mahia i runga i te kore whakararu mai, era e whakaritea nga Rahui e ea ai nga tangata nona ake i mua. •' (b.) Me penei anohoki te Poraka iti i te taha ki te Hauraro o te Waimate Mania Poraka, a tae ki te rohe o Opunake Poraka. " (c.) I whakaarohia ko te Opunake Poraka kua whakahokia ki a Wi Kingi Matakatea ratou ko ona tangata. " (d.) I penei ano te whakaaro mo te Hangatahua Poraka i te taha ki te Hauraro o Parihaka. " A, mo te Parihaka Poraka, i whakaputaia e ahau taku whakaaro kua puta te mahi pai a Te Whiti i runga i tona mahi rongomau, a e whakaae ahau ki te penei tonu tona mahi mo mua ake. Ka ki atu ahau ki aku hoa Minita kia whakahokia katoatia a Parihaka Poraka ki nga tangata nana i mua; ara, te whenua katoa e mohiotia nei ko te Parihaka Poraka, a tae noa ki te moana. Ko tenei whakahoki ma te rongomau anake e hoki ai. " 4. He maha nga korerotanga i Poneke, me pehea ranei nga whenua riro i te rau o te patu o waho 0 Waimate Mania, i te aroaro o te Runanga Minita, i mua atu a i muri mai o te pananga o te kairuri. I whakina ano e ahau aku tikanga, a i pena ano me taku i whakaputa ai ki oku hoa Minita. 1 taku hokinga i te Takutai ki te Hauauru i muri iho i te whakararuraru i te kairuri, a i taku tukunga atu i aku korero tuhituhi ki oku hoa Minita (o 14 Aperira, 1879), mo te tikanga ki te Takutai ki te Hauauru. I whakaputaia atu e ahau i reira taku whakaaro ki te mea kahore aTe Whiti i tu tonu ki te whakakore i te kairuri, a ki te kore i te rongomau era ahau e tono kia whakahokia a Parihaka Poraka ki nga tangata nona i mua. I rite tahi ta maua whakaaro ko Ta Hori Kerei mo tenei mea : otira kahore taua mea i puta ki te aroaro ote Runanga Minita kia whakaotia. I whakaarohia i reira ko te mea pai kia waiho taua korero kia mau tonu, kia waiho ai hei hua whakaoioi i taua mea, kia oti pai ai te tikanga mo te Takutai kia oti pai. Kotahi te mea i rite te whakaaro ote Kawanatanga ; ko nga mea e whakangawaritia kia Te Whiti me era atu tangata na ratou a Parihaka; me mahi i runga i to ratou noho pai. "4. Ko taku whakaaro tenei, ki te mea ka noho pai, a i runga i te aro mai a Te Whiti ratou ko ona tangata, ka tono ahau kia whakahokia a Parihaka Poraka, a ka whakakaha ai i taku tono ki oku hoa Minita. Ahakoa whakahokia te whenua, era e puritia e ahau nga Rahui Raitihaute, mo nga ara me etahi atu mea ma te katoa kahore tenei whakaaro i whakaaturina ki nga tangata Maori, a kahore i rite ki te kupu hoatu, a e ahu ai ratou te tono kia whakahokia to rato u whenua. Ko tenei whakaaro oku i panuitia i te Whare i te Runanga tuatahi o 1879. Ka rua ka toru nga marama ki muri mai, ka hinga matou ko oku hoa Minita, a tau iho te whakaaro mo tenei mea ki o muri ia matou, ki nga Minita e tu nei." E whakaaro ana maua era a koe e kite, e Te Kawana, e rite ana tenei korero ki ta maua i whakaputa nei i ta maua Korero Tuatahi. Heoi ano te mea i rere ke o ta maua, i whakaatu ai i tera i kiia kia puta i te Kawanatanga a Ta Hori Kerei, koia tenei i ki ratou me hoatu kia Te Whiti te Poraka katoa tae noa ki te moana, i ki maua ko te wahi o waenganui o te rori hou me te Takutai kua kitea inaianei e 15,000 eka, me pupuri e te Karauna hei whakanoho tangata, (me kape ki waho nga ngakinga o nga Maori, nga tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika) A kahore he mea hei whakarereke ita maua whakaatu. A, ahakoa tiakina nei a Hiroki eTe Whiti, era e maharatia, ite pukapuka whakaatu a Meiha Paraone o 2 Aperira, 1879, i whakatakotoria nei ki te aroaro o te Paremete te tuhituhinga a Te Hiana o te 14 Aperira, i whakaatu taua Apiha (a Meiha Paraone) " I ki a Te Whiti, aki marama mai ki au ki te mea i whakamatea a Hiroki i te ara, kahore aku kupu; kua tae mai nei ki au, ka whakarongo ahau ki ta te Minita korero mai i runga i tenei mea. E penei ana te titiro o te tangata Maori, ki te kore to Kawanatanga o ahei te aha kia Hiroki, e kore hoki e ahei te aha ki te whenua riro ite rau oto patu." Ki te mea kahore i whakakorea te tika ote whakatau whenua ma Te Whiti i reira, kahore e tika kia whakakorea inaianei i runga i tona awhina ia Hiroki. I tae atu aTe Hiana kia kite ia Te Whiti i te wa e tiaki ana aia i a Hiroki: a kua unga atu ate Kawanatanga etu nei aTe Parete kia kite ia Te Whiti mo te tikanga o nga Rahui. E kore e tika ki to maua whakaaro kia waiho hei whakanui i te mana o te Kawanatanga, hei whakamana ranei ite Ture, te noho o Hiroki i Parihaka, hei whakakore inaianei me te mea kahore i reira. Kua tae nga

6.-1

31

Minita tuku iho, ki nga huihui nui a kua whakaae ki te aroha mai a Tawhiao, a Rewi Maniapoto, a Manuhiri, a Te Ngakau me etahi atu o nga Rangatira whai tikanga o te whenua o te Kingi, ahakoa e tiakina ana e ratou nga kaikohuru, e tae ana ki te tekau ma rua, a me nga hara kino i nui atu i ta Hiroki. E mohio ana aTe Whiti, e mohio ana hoki te Kingi Maori kahore i whakakorea enei hara, a era e rapua he utu ina mau ratou i te Ture a ahakoa taka nga tau. A, i runga i era atu mahi aTe Whiti, timata mai i Hurae 1879, a tae ki te ra o te taiepatanga o te rori, kahore i ahei te ki no runga i te tikanga whawhai ena. Ko te whakariterite mo Parihaka te take ote raruraru, aki te mea ka oti tena, me oti ano i runga ite mahi ki aTe Whiti. E rite tonu ana te raruraru ki te raruraru i Maehe kua hori nei. A, ito maua kianga ki a koe, eTe Kawana, i reira " Kei kona nga tangata, ame whiwhi ratou ki te whenua hei oranga; a tenei ano, kei kona ratou, a e kore e haere atu." He tika tenei kupu, me whakarite hohoro te ra hoi whakaae hei whakakore ranei i nga whakaae o te hoatu ote Karauna. Kahore te tangata e ki, me mahi tonu aTe Whiti i tona mahi whakararuraru haere i nga kainga i runga i te whakamataku, a me whakarite e te Kawanatanga ona whakaae katoa i te wa e pai ai aTe Whiti. Amuri ake nei ka kite koe, eTe Kawana, ina tae maua ki te korero ote ture, me hanga. Ko a maua whakarite o naianei e rite ana ki tera i Maehe, a koia tenei, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu Id nga tangata maori, me puta ano he tikanga kia mutu tenei mahi tohenga roa, a ka ahei te noho pai nga pakeha ki runga ki o ratou whenua. (5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau. I ta maua korero mo te tikanga Takoha i ta maua korero Tuarua, i ki maua he mahi hanga noaihc e whakakino ana i nga tangata Maori, a i Waimate he maumau noa. E mea ana maua kua puta te wa hei whakamutu i taua tikanga. Ite korero i runga ite whaki o Meiha Paraone ikia ia i runga i tona titiro, ko nga moni hei utu mana mo Waimate e 15,000 pauna moni; otira i tona waea o te 27 o Mei, i whakaatu mai a ia kua kiia atu ki a ia " E pai ana kia hoatu nga moni tae ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka, era e rite tenei i te Mania o Waimate anake ki te 35,000 pauna moni, a e rahi ake ki te huia katoatia mai te Tukutai ki Waitara." A, ita maua patai atu ki aia, e puta mai ana ranei he pai ki te Kawanatanga i runga i nga moni kua utua mo te mana o nga Rangatira i ko atu o Waingongoro, ka ki mai, " kahore ; a ko te take tena i tuhituhi atu ai ahau kia whakamutua tenei mea te Takoha." E nui ana te rere ke o te tikanga hoatu takoha i te tikanga whakarite Rahui e ea ai te tangata. I tetahi ka nui te tika, a e puta ana hoki he whenua hei nohoanga ma te tangata. I tetahi, kahore rawa he tikanga mo te whakamatau hoatu moni kua maha nei te whakakore i runga ite kata. A ko te mea pohehe rawa pea o tenei mahi, kua mahia i te Takutai, ko tenei he nui te takoha kua utua a kua waiho hei hoko kai mo te hui i Parihaka. Otira kua whakaputaia te kupu o te Karauna, ame mana i tetahi wahi. E rua nga ata ki marire aTe Hiana, hei apiti mo nga Rahui, ko nga rangatira " Me whiwhi ratou ki te moni Takoha hei taiepa i nga rahui, a hei utu mo nga mea e pai ai to ratou noho." A, i runga ite tangata nei i a Manaia, kahore nei i whiwhi ki tetahi, kua marama tonu te kupu mo te hoatu ki a ia. I ki mai a Meiha Paraone : "I ui mai a Manaia ki au i tetahi ra, era ranei ahau e hoatu moni mana. Ka ki atu ahau, " Ae," aki te pai a ia,ka hoatu e ahau ki aiai te kotahi rau pauna ki te pai a ia. I arahi atu ahau i aia ki te Peeke i Te Hawera, a ka hoatu i te pukapuka hei tuhi i tona ingoa mo te rironga atu, hoatu tahi nga noti. Ite aroaro tenei o te Kaitiaki ote Peeke. Kahore aia i tango, ki ana, kua makona aiai te kite kau. I etahi marama ki muri mai, ka ui mai a ia, ' kei te takoto tonu ranei te moni.' Ka ki atu ahau, "ae." Ka uia mai e ia, ' era ranei e whakanuia.' Ka ki atu ahau, ' Ae, me riro atu i a koe te 1,000 pauna ki te pai koe, me mau ne ? " Whakakore ana, ki ana a ia kati, kua mohio a ia era e riro ki te pai a ia." Ka patai maua "E marama ana ranei koa kei te whakaaro aia tenei nga moni nui mana." Ka ki mai ia " kahore." Era e kino ki te wkakakorea te utu ki tenei Rangatira: Otira, kahore maua ite ki, me whakakore rawa ki te katoa tenei hoatu moni. Engari ko te tikanga, ako te rahinga i kiia eTa Tanara Makarini i 1876, me mutu. I runga ite tikanga hoatu itesmo te rau i runga i te utu moni mo ia whenua tutata ki te taone, me nga Poraka o ko atu, ma nga tangata Maori e noho ana i te takiwa i te 30 o Hurae 1867, a kua noho tonu i runga i te whakahoa mai, a i kiia nei i hoatu i runga i te Ota o te Runanga Minita te 26 o Nowema, 1867, te 13 o Aperira, 1870, me 11 o Mei, 1871, kua kore noa, Kotahi anake te Ota i ata whakaritea: Otira ko tona mahinga i Waimate kua rahi noa atu. Kua rahi rawa atu ite"s ite rau utu moni " o nga whenua katoa e tutata ana ki te Taone, me nga whenua o ko atu kua hokona, a e ahei ranei te hoko, era e rite ina oti nga Rahui kua kiia nei e maua te ata whakarite. E kore rawa e tika kia puta tenei tikanga ki nga whenua e tau ki te whakanoho tangata amuri ake nei. Otira me whakakore marire nga Ota o nga Runanga Minita. (6.) Nga mea puta ohorere, me era i puta pouri. Kahore i maha enei: e kitea ana i nga kupu whaki, kotahi tonu te ara korero o nga tangata katoa i puta mai ki to maua aroaro, ko ta ratou i mohio he whenua ta ratou, a kei whea ranei. Era e roa rawa atu a maua korero nei ki te mea ka korerotia taketahitia ia korero. E toru anake nga mea e korerotia e maua. Ko te mahi o Ngatirahiri he whakahoa tonu mai, a whawhai tahi i to tatou taha. Ko ta ratou whenua i takoto i te ara haere mai ki te whawhai o nga tangata ki te Hauraro, e ahu mai ana ki te Tonga, tapahi mai ana te tira whawhai i tatahi, ka ahu ki uta i runga i te haere ki Pukerangiora. I kiia atu a Te Parete kia tonoa e ia a Ngatirahiri kia nuku atu i to ratou kainga noho, a ka hanga i tetahi kainga hou ma ratou ite Takutai i waenga o Titirangi me Rau-o-te-Huia. Whakarerea atu ana ta ratou kainga, nga Kari Pititi me a ratou aha katoa, i runga i te hiahia o te Kawanatanga, a ka nuku atu ki te Takutai. E rima nga tau ki muri, ka tangohia te whenua i mahue nei i a ratou hei kainga mo nga Marihia i Tikorangi. Ka nui ta ratou riri, ki ana kia mate ra ano ratou te patu, katahi ka riro ta ratou whenua. I tono tonu ratou kia whakahokia : utua mai ana "kua rite te nui ote Pakeha ki te toka nui, kua hohonu ki te whenua, a e kore rawa e taea te whakanuku." I te korero a Ta Tanara Makarini i to ratou he i tetahi hui nui i Waitara, i whakaae a ia kahore i tika te rnahi kia ratou, a mana te tikanga kia hoatu "he moni nui rawa." Otira kahore ratou i whakaae ki te

G.-l.

32

tango. Ka patai atu maua kia Te Parete "A,i te hoaturanga i nga Marihia noho whenua ki runga ki taua Poraka, a na o tatou hoa te whenua, a i penei, i tangohia e tatou te whenua o a tatou hoa, me te kore hoatu?" Ka utua e ia, "Ko ia tena, a i muri i to ratou whakarerenga i runga ite tono ote Kawanatanga." Kahore i tatu noa ta maua rapurapu mo to tika o tenei whakanoho i te Marihia, e tika ana ranei i runga ite Ture: otira iki atu maua, era e hoatu he whakaritenga kia ratou. I riro ite hoko ate Kawanatanga tetahi whenua ko Waipuku-Patea te ingoa. Ko nga eka e tata ana ki te 20,000. I purutia tetahi Rahui e ratou, ako ona eka 700, ako te wahi i whakaritea ko uta ote awa o Patea. Kahore ho takoha i utua atu ki nga tangata Maori mo tenei 700 eka, i puritia atu hoki ena eka i nga eka i hokona. Meake ka hiahia te Rana Poati (Land Board), ki te whakatakoto i te taone o Stratford. I mohio ratou kei runga taua taone ite Rahui ai ta ratou aroaro tonu te mapi. 1 hiahia nga tangata Maori ki te reti atu i taua whenua. Iki atu a Meiha Paraone kei te hiahiatia taua wahi hei Taone, ame tuku atu aia i tetahi 700 eka i tetahi wahi ke, kahore i whakaaetia. A kahore a Meiha Paraone i whakaae ki te reti. Tera tetahi tiaki (cheque) ate hunga e hiahia ana kia retia mai taua whenua, e whanga ana kia tuaruatia te tuhi ote ingoa ki runga kia mana ai. Ki ana a Meiha Paraone kahore aia e tuhi ki te kore ratou e whakaae. Eki ana a Pepe Heke "No kona ka mohio matou kua riro te whenua, a ka ki atu 'e pai ana, me whakarongo matou ki to tono.' " Ko etahi o nga tangata Maori i whakaae. Engari i whakaae i runga ito pakeke mai. Eki ana a Meiha Paraone, " I whakaaturina atu e ahau ki nga tangata Maori, kahore te Kawanatanga e whakaae ki te Rahui, a e hiahia ana kia nukuhia ketia he wahi ke ; he whenua riro i te rau o te patu, a e tika ana kia penatia." E mea ana maua, kahore tenei i tika i runga ite Ture. I Oketopa 1875, i Panuitia te WaipukuPatea Poraka " me te kape i nga eka 700, hei Rahui mo nga tangata Maori i kiia kua riro i runga i nga tikanga ote Ture mo nga Mahi Nunui ote Koroni." I utua ki tetahi wahi ote 750,000 pauna moni ote Pooti ote Paremete. Ko te panuitanga anake te take ipa ai to Rana Poati ki te whenua, a i taua mea ma te panuitanga i runga i tetahi Ture e tuku te tikanga ki a ratou mahi ai. Kahore he mana hei tango ite Rahui kua whakaaetia nei e te pukapuka hoko, e te Karauna. Tera e puta te rapurapu i runga i te Ture mo tetahi wahi o te whenua e tu nei te Taone o Stratford. Ko ta maua korero whakamutunga i enei tu korero, ko te korero mo te Rangatira nei mo Taurua. 1 ki a ia kua whakamamaetia a ia, a i ki kia whakaarohia mai a ia i runga i te kupu a Te Retimana i te tau 1867, ko nga kupu enei "ka ata ki marire atu ahau ki a koe mo te whenua i waenganui o nga awa o Patea o Whenuakura, engari ko te wahi whenua mo te taone o Patea kahore, ko tera atu mau." Ka patai maua kit; Taurua " I puta to tono ki aTe Hiana itewaitu ai aia hei Minita Maori ? " Ka ki mai " Ae, iki atu ahau ki aTe Hiana, kia Meiha Paraone. Ka puta he Komihana ka puta taku tono, a mau tonu taku tono, aka tono ano a mutu noa nga Komihana." Iki atu maua "Me mohio koe ko nga kupu a Te Retimana, a ko nga whakariteritenga o mua o te whawhai tuarua i whakakorea e taua whawhai." Otira, iki atu maua me whai whakaaro ano ki a ia, notemea kua whakamamaetia a ia, a kua noho pai ki muri iho; otira ko te tino take ko te iti ote whenua kua rahuitia mana, a nui atu ma nga Rangatira kua uru tahi nei me ia ki te whawhai mai, otira kahore rawa ratou i whakamamaetia Kua kitea e maua i puta ano te kupu hoatu a Te Hiana ma Taurua, otira ko tana i whakaaro ai ko te hoatu karauna karaati. Ite tukunga ete mapi ote whenua i waenganui o Patea me Whenuakura awa, i ki te apiha mahi whenua ko te tikanga o taua mapi " Kia ahei ai a Te Hiana to tirotiro mo tetahi karaati whenua ki te Rangatira o Pakakohi, a Taurua, hei whakarite i tona mahi i mahia mai e ia i muri o to ratou hoki tahi mai ko tona Hapu i Otakou. Tera ano etahi mea hei whakaaro iho ma maua i runga i nga takoha i hoatu kia Taurua, i mua o ta maua tino whakaputa kupu atu ki a koe, e Te Kawana. 11. Te Whakaeiteeitenga i te Whenua. (1.) Te Whenua i toe ki a Maua hei Mahinga. Ko te mahi tuatahi ma maua ko te kimi i nga whenua atea o muri iho o te whakariterite i nga whenua me whakarite. Ka tukua atu e maua ki a koe, e Te Kawana, tetahi mapi i unga e maua kia hangaia, a e whakaatu ana i runga i te kara nga mea nui hei maharatanga i runga i te whenua riro i te rau o te patu. Me ki tonu maua inaianei, ko te whenua pai e toe ana ki a maua inaianei e rahi ake ana i te 20,000 eka, ita maua i whakaaro ai ita maua pukapuka tuarua; kua haerea te whenua, a kua kitea e pai ake ite mea i whakaarohia i mua. Ki te wehewehea te whenua ite taha ki te Tonga ote whenua takoto pai o Nu Paremata, ki nga wehewehenga nui kia rua, i ki maua i taua korero, ko te whenua pai i te wehewehenga ki Waimate Mania (kei waenganui o nga awa o Waingongoro me Oeo), e tae ki te 120,000 eka. A, ite wehewehenga ki Parihaka (i waenganui o Oeo me Hangatahua awa), e tae ki te 125,000 eka. Ko te mea pai kia ata tirohia te nui ote whenua o waenga o Parininihi me Waitotara. 1. Whenua ki te Hauraro o Waitara, a ki te Raivhiti o te ara ki te Maunga, Me ata ki marire, ko te whenua pai i toe ki waho o te whenua noho pai i te taha ki te Hauraro o Waitara, me waiho ena hei whakarite i nga kupu hoatu a te Kooti raua ko te Kawanatanga, a me nga kupu hoatu i waenganui o 1866, me 1868. I pataia e maua te Kairuri whenua Tumuaki mo te utu o nga Poraka kua oti te hoko i tenei takiwa. Ka kiia mai eiako te ahua ote whenua nui ite taha ki te Hauraro o te Onaero-Urenui Poraka (he mea ma i runga i te mapi), he ngaherehere, a he pukepuke katoa, engari e 2,000 e 3,000 eka ranei o waenganui o te awa o Urenui o Mimi me te awaawa o te Mimi he pai. He whenua papai kei te Rimutauteka Poraka 17,000 eka, ite awa o Waitara, e toru e wha pea maero ki te Hauraro, ahu ki to Rawhiti o Inglewood. Otira kahore i ahatia i raro i nga tikanga o muri ake nei, na Te Parete i korero mai " Tera tetahi tikanga i puta kia Mere Poka, wahine rangatira o Pukerangiora. I whakaaetia ko te whenua katoa ite taha ki te Tonga ote awa o Waitara me waiho marire kia rite te tikanga, a ma nga Maori kia riro ia tatou. Ko taua whenua na Pukerangiora, Otaraoa, Ngatirahiri me Manukorihi. Ko to mea tika, me whakarite ano ratou, a whakaae ana ahau e kore ahau e pa ki taua Poraka, otira me waiho ki te Kawanatanga te whakahoki ki nga Maori, te kore ranei." Ko te whakatau ote 2,008 eka ki nga tangata o Pukerangiora, me whakarite

33

G—l

ki te Rimutauteka Poraka: a tenei te piri nei, i te tahataha ki te Hauraro o Waitara, tera tetahi Poraka iti ake, 2,000 eka, i kiia kia whakahokia ki nga tangata o Otaraoa. Hoki iho ki etahi atu Poraka i hokona i te taha ki te maunga me te Reriwe, tera pea 15,000 eka, a ko tona utu kotahi pea pauna mo te eka, o waho ote rohe, e toru pea maero te mamao atu ite rori nui; ko tera o roto ote rohe e rahi ake ana te utu. He whenua iti te whenua pai i toe mai i te wehewehenga o te whenua riro i te rau o te patu o roto i tetahi raina, timata i Okato Taone tata ki te moana, a piki haere i Hangatahua awa, a tae ki tona kauru, a heke iho ite awa o Patea ki te Taone o Stratford. A, ahakoa penei, tera nga whenua kua riro i te hoko, a me te apiti mai o nga eka 100,000 o roto o te whenua riro i te rau o te patu; engari he iti te mohio ki taua whenua, he whenua pukepuke, kapi i te ngaherehere, a kahore ona tikanga, inahoki kahore he ara. Ina whakamutua te whakariterite ote whenua, e mea ana maua kia nui te whenua o roto ote whenua kua tuhia i runga ake nei, to muri i tuhia ai ma Wiremu Kingi Te Rangttake me te toenga o ona tangata e noho ana i reira. I a maua i Waitara, i puta mai a Enoka, tona teina (tuakana ranei,) ki te tono i tetahi rahui iti ma raua ko te tamahine o Wiremu, o Oriana. Ki ana ki te hoatu ka haere raua ki runga noho ai. Ka rongo a Oriana, a Eruera tona tuakana (teina ranei,) ka haere mai kia kite ia maua, a ka whakakore rawa i te tono a to raua matua; me te korero mai (a ko to ratou whakaaro katoa tenei,) era e riro ia Te Whiti te kaha, a hei reira ka whakatikaia nga mea katoa. a era e hoki katoa o ratou whenua, a i runga i te kore haere mai ki a maua kia hoatu tetahi. Aki te hoatu tetahi mea iti rawa nei, kahore ratou o mau atu ki te kore e hono tonu te ki ehara rawa i te Kawanatnaga. 2. Te whenua o Parihaka timata i Hangatahua awa a haere ki Oeo. E mea ana maua me whai haere tonu maua i runga i nga wehewehenga i tuhia e maua i ta maua korero o waenganui; i te tuatahi ko te rahi o te whenua timata i te moana, haere ki te te tihi o Taranaki Maunga, a hei reira ka korero ite nui ote toenga kua waiho hei whakariterite ma maua. Ko nga Poraka enei:—■ Eka. 1. Hangatahua awa Poraka .. 18,000 2. Parihaka Poraka (kahore i 58,000, engari) . 56,000 3. Opunake Poraka .. 44,000 4. Oeo Poraka .. .. .. 26,000 Te nui, hui katoa 444,000 A tangohia ake nga wahi teitei o te maunga, a awhio haere mo nga maero e ono kua whakaaturia i te mapi 20,000 Toe iho te whenua pai e tae ana pea ki te £124,000 Kua whakahokia te Hangatahua awa Poraka, me Opunake Poraka ki nga tangata maori, a kahore he toenga o reira. A tua, ko te Parihaka Poraka e 56,000 eka, me tango 7,000 eka mo te maunga, a me tango mai anohoki te Rahui i kiia e maua ma Te Whiti ratou ko ona tangata. Toe iho e 24,000 eka. A o roto o tenei, e 6,000 eka he ngaherehere kei tua i te Rahui whakarite mo Parihaka, a e kore pea e mahi mo nga tau maha e haere ake nei. Ko te toenga 15,000 eka, ko te toenga ko te whenua o waenganui o te moana me te ara hou e hangaia nei e nga katipa mau pu, a ko te nuinga ki te pai mai koe, e Te Kawana, ki te whakaae ki ta maua whakaatu tono o Maehe, ka tau inaianei hei whakanoho tangata i te Parihaka Poraka. Tera ano etahi tikanga hei whakaatu ma maua ki a koe e Te Kawana. Ita maua tuhinga ita maua korero o waenganui, 1 whakaaro kau maua ki nga wahi mo te ara, a kahore maua i whakaaro era e 10,000 eka ki te taha ki tai o taua ara. Ko te rere haere o te ngaherehere i whakatatangia ki te moana i nga mapi tawhito, a kua whakatikaia te ara, kahore maua i whakaaro era e pena. Te putanga iho, kua tapahi haere te raina ma waenga o nga ngakinga kai o nga maori; a kua kitea nei kua 15,000 eka, kua waiho hei whakariterite, a kahore te 10,000 eka ; e ki ana maua ko enei ngakinga kai a nga tangata maori (i runga i nga kupu mo nga whenua taiepa mahinga kai), me ata whakarite, me nga pa tawhito, me nga tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika e tika ana kia waiho kia ratou i nga ngutu o nga awaawa. He tono atu tenei na maua ki a koe, e Te Kawana, kia whakahokia te kupu i whakaputaia i ta maua korero Tuatahi mo te whakakore mo te noho ote taha ki tai o Parihaka Poraka. Kua nui atu ta maua mohio inaianei i taua wa, a i runga i o maua mahi, kua rereke o maua whakaaro inaianei. I te tuatahi, me hanga te Raitthauta o Cape Egmont ki reira ; a kei kiia e haere ake ana ta maua kupu i to mea i whakaritea hei mahi ma maua, e kaha ana ta maua ki me timata tonu inaianei te hanga. Era pea e mahara koe, e Te Kawana, i te wa o te timatanga ruri o Waimate Mania, i whakaaetia i Parihaka, kia kaua e whakakorea te Raitthauta ahakoa kahore i pahika ake i te ono maero te mamao atu ite kainga aTe Whiti. Era e puta tetahi tikanga nui ki te whakaaro o nga tangata maori ote Takutai, ki te mea ka kitea e ratou nga mea e toru kua tohea roatia nei e te Kawanatanga, e mahia katoatia ; ko te hanga rori, ko te waea me te Raitibauta. Ko te whenua i te Parihaka Poraka, ki te taha ki tai o te rori, e timata ana i roto o nga awa e ono o te kainga noho pai i Hangatahua awa, a era e hiahiatia e nga kainoho kahore nei e pai ki te haere ki tawhiti o nga taone kua oti te hanga. A tenei ano, ki te whakanohoia etahi kainoho ki reira ka waiho ratou hei arataki i nga kainoho ki roto ki te Hangatahua awa Poraka, a na Ngamahanga tena, me te Poraka nui atu a Matakatea i Opunake. Ko te whakamutunga, ko te kupu taimaha, ko te otinga ote raruraru i te Takutai, me te noho a te tangata, a me rite ano ta te Mania me oti ano i te tatau o Parihaka ; me whakanoho nga paamu o nga pakeha, a me taiepa, me ngaki a ma enei te puta ai te rongomau. Whakawhiti atu i te Rahui a Matakatea i waenga o nga awa o Moutoti o Taungatara, ka tae ki te Oeo Poraka e 26,000 eka. O tenei, 0,000 eka whenua puare, a 16,0(l0 ngaherehere i roto ite raina awhio haere o nga maero e ono. I ta maua, korero o waenganui, i whakaaro maua kati te haere ki uta, ina tae ki te iwa maero awhio haere: otira, meake kitea i runga ite mahinga ote Waimate Mania, i runga 5—G. 1.

G.—l

34

i te ata titiro i te whenua e pai ana kia tae ki te ono maero awhio haere, mo te whenua pai, a era e tika te whakaaro tenei nga 22,000 te toe nei. Kua whakaaturia atu ita maua Korero Tuarua, e kore e ahei te tatau te nui o nga mea hei hoatu i runga i nga whakatau o te Kooti i te Oeo Poraka, ina oti tetahi .tikanga whakarereke te whakaoti. Ko te mea i toe, ko te 1,500 eka i runga ite kupu hoatu a Te Retimana ite tau 1868, ma te Hapu a Hone Pihama; a era e toe ake pea 20,500 eka, a o enei e 4,500 eka whenua marama 16,000 eka ngaherehere. 3. Wehewehenga o Waimate Mania. Ko te nui o te whenua e whakaarohia i to maua korero o waenganui o tenei wehewehenga e 120,000 eka, e 30,000 whenua marama. A e hari ana maua ito ki atu me hono mai te 20,000 eka ki taua whakaaro. Ko te whenua katoa o waenganui o Waingongoro me Oeo e 146,000 eka, a e 31,000 whenua marama, e 78,000 eka (ngaherehere), a tae ki te iwa maero awhio haere e 21,000 eka, o waenga o te iwa o te ono maero awhio, a e 16,000 tae ki te maunga. I Maehe kua hori, iki te Kawanatanga kia tirotirohia te whenua o tua, ahe pai rawa te putanga mai. E penei ana te korero a Hatihaute, te Tumuaki Kai-ruri, mo te raina i waenganui o Stratford me Opunake, tekau ma whitu pea maero te roa " E pai ana mo te hanga rori, kahore he pukepuke, he maunga hei mahinga; e pai ana te whakawhitiwhiti o nga awaawa, ko Waingongoro me etahi awaawa e toru, e wha me ata tirotiro mo te haere o te raina ote ara, a kahore enei i kino. Ko te maha o nga awa kahore i ikeiko ake nga tahataha ite 20 putu. A e rite ana ki te waikeri nui e keria nei, he kirikiri maro, he kowhatu kei raro. Ko tetahi wahi e rite ki te kotahi tekau ote roanga ote ara he repo, aki te waikeritia era e maroke. Era e tika tonu te haere ote raina, engari me whakahipa ke i nga whakawhitikanga i nga awaawa. Ko te ahua ote whenua he pai, otira he ururua rawa te ngaherehere. I etahi wahi he nui te momona, ote whenua, ahe hohonu : a era e puare i taua rori te whenua pai hei mahi pamu koraha." Ko tenei " Hatihaute raina " e honoa ana ki te rori nui o te Takutai e nga raina tapahi e wha, i kiia e maua kia hangaia, tapahi haere i te ngaherehere i te Mania, a era e puta he kai mo te whakanoho i nga paamu iti i taua kainga. A inaianei eki ana maua kia whakanuia to maua whakaaro mo te whenua pai ite wehewehenga ki te Waimate Mania, ki te wahi katoa o te iwa maero awhio ki te ono maero, awhio haere, a ko te hononga o tenei ki to maua whakaaro o te Maehe kua hori ake nei koia tenei kei muri nei: — Ko te nui ote Waimate Mania wehewehenga, koia tenei ~. 146,000 Me te whakakore i te whenua o roto o te ono maero awahio, he kino hoki 16,000 E toe ana 130,000 Ka tangohia i enei te Rahui ma Manaia raua ko Hone Pihama 3,000 Nakinga i te Mania (e kiia ana) .. .. .. 300 Nga Rahui hono ... 2,500 28,300 E toe ana 101,700 Ko tetahi o nga tikanga o te Rahui hono, ko nga whakataunga mo te wahi i waonganui o Omuturangi, o Kaupukunui me uru ki roto, kahore he whakaitinga i runga i tenei tikanga i nga whenua pai ote Mania. Ko nga mea e toe ana ote Mania e tata ana ki te 20,000 eka o te whenua marama pai rawa, e tata ana ki te 82,000 eka whenua pai i te ngaherehere, me te 16,000 eka o roto o te ono maero awhio i te tihi o te maunga. (4.) Patea wehewehenga haere atu i Stratford hi Waitotara. Ko te whenua pai katoa ote Takutai i tenei wehewehenga kua nohoia noatia atu. Tera ano he whenua pai kei nga wehewehenga ruri i Te JNgaire, me te ara Id te Maunga, a i Moumahaki Poraka hoki; otira he ngahere katoa a e kore e paingia ete kainoho, kia oti ra ano nga rori. Kahore maua i ahei te whakaoti i ta maua rapurapu mo tenei wehewehenga, notemea kahore e puta mai etahi pukapuka maha e mohiotia ana ko nga " pukapuka a Wakana," a ki te mea i purutia nga tangata Maori maha ki to maua whakawa, kua pau noa nga ra, a kua puta he utu nui ite taringa roa. Iki atu maua ki te whakaae mai koe, eTe Kawana, era maua e hoki ki te whakaoti ita maua rapurapu; a i runo-a i ta maua tirotiro i nga pukapuka a Wakana ki muri mai, kua marama maua tera etahi mea me rapurapu i runga i te mahi tu Kawanatanga o taua tangata i te wa (hei whakahe mo te katoa), i tu ai a ia hei kaimahi ma te Kawanatanga i konei. Inaianei e kore e whakaroangia roatia tenei; kotahi tonu te kupu, ko te mea hei rapunga he moni, ehara ite whenua. Era e kitea i nga tepara e apiti nei, kahore he Rahui hei whakarite mo kona, kahore he whakataunga kia whakaritea, kahore hoki he kupu hoatu mo te whakarite ; engari ko te kupu kau a Te Retimana me hahu ake, i runga i te whakaaro tuku i tetahi mea aha ranei ma Taurua. Ka huihuia nei nga wehewehenga kua korero nei maua, me ki tonu maua inaianei, e whakaaro ana maua maumau tatau noa te nui o te whenua a te Karauna, kahore hoki i nui he takanga mo tenei inaianei, ara, ki te tuatahi (ki tera i te Hauraro o Waitara), a te mea whakamutunga (tera i Patea), ara, te whenua e toe ana kia tatou i te Mania, a i Parihaka. Ka whakaaturina enei ki a koe inaianei, e Te Kawana. 1. Ite wehewehenga ki Parihaka e toe mai ana — Whenua Marama. Ngaherehere. I Parihaka Poraka 15,000 6,000 I Oeo Poraka .. 4,500 16,000 2. I te wehewehenga ki Waimate Mania 20,000 82,000 Hui katoa hei Nohoanga 39,000 104,000 A hui katoa te whenua ma tatou e jahi ake ana i te 143,000 eka whenua pai, engari e whakamana ana ki te whakariterite ki te whakatau. Ko nga wahi hei hoatu ma tatou (kua maha nei a maua kianga) era e kitea i te wehewehenga i te hoaturanga i runga i te hoatu ki nga hapu : Otira o nga eka i te Tonga ki Hangatahua awa e 15,600 eka, e 800 eka o tenei e tukua ki roto ki te Rahui hono: ako nga whenua hei hoatu e kore e tae ki te 5,000 eka, a iti rawa mai pea. Era e tika te ki, ki te huia katoatia era e toe 130,00 i nga wehewehenga e rua, a e 30,000 eka marama: ahe pai katoa hei whakanohotangata.

G.—l

35

A i runga i te tikanga o te utu o te whenua e toe ana kia tatou, i tahuri maua i o maua korero tuatahi ki te whakakore te whakaaro tawhito, era e puta nui mai etahi moni nui rawa a muri ake nei i runga i te hoko o taua whenua. A i whakaaturia e maua i runga i te Parihaka Poraka he he rawa taua whakaaro, a e kore rawa e nui nga moni puta mai hei whakahoki mo nga moni e pau haere ana. A ahakoa kua whakanui e maua to maua whakaaro mo nga whenua pai e toe nei i te Waimate Mania, wehewehenga e kore e nui te rere ke inaianei nga kupu i hoatu e maua ki a koe, i Maehe, e Te Kawana. I runga i te whakaaro o nga korero a Te Hamapere, te Tumuaki Kairuri, i korero nei i runga i tona tu, kaiwltaki, ko nga moni e puta mai e kore e nui. Ko nga tuhituhi a Te Hamapere i tuku mai ai mo te whenua i waenganui o Hangatahua awa, me Waingongoro, aiki a ia, ko te utu ote katoa e tae ana pea ki te^ 675,000 pauna moni. Me tango iho i tenei i te tuatahi nga Poraka e rua i whakahokia kia Matakatea me Ngamahanga, ko nga utu 190,750 nga pauna moni, a kua tirohia tona utu i muri nei, a kua kiia e 105,500 pauna moni, huia enei ka. 289,000 pauna moni. Ame tango mai ena ite 675,000 pauna moni, a toe ake 386,009 pauna moni, ko tenei pea te nui ote wahi o waenganui o Hangatahua awa me Waingongoro. Ako nga tuhituhi tuarua, tuatoru a Te Hamapere e mea nei ki nga whenua riro i te rau o te patu i uta, era e kitea ina tangohia mai te 22,000 pauna moni pea mo te whenua hei whakarite i te whakatau ki te Hauraro o. Waitara Kahore i rahi ake ite 233,000 hei hono atu ki te 386,000 pauna moni kua kiia nei. Kahore pea e tika ki te kiia, ara, ki ta maua whakaaro, ko te utu o te whenua katoa e toe ana o roto o te whenua riro ite rau ote patu, e tae ki te toru koata miriona. Engari kua nui atu i tena nga moni o te Koroni i pau i taua mea. (2.) Etahi atu mea hei whakaarohanga. Ki te mea ka kore e nui te moni, te whenua ranei i tau ki te Karauna ina oti ona kupu hoatu te whakarite, era eheki te mea ka kiia ma te whenua ote Karauna e noho nui ai te tangata. E mea ana maua era e nui atu pea te noho o te tangata ki nga Rahui. I enei tau katoa, kahore i tika te whakamahinga o nga Rahui, engari e tika te kupu kahore rawa i mahia. Tera ano te Komihana mo nga Rahui Maori, ai ia tau e tukua ana ana pukapuka whakaatu mo nga Rahui ki te aroaro ote Paremete. Kahore he tikanga o roto. Ko enei whenua nui ka tukua ki nga tangata Maori o te Takutai ki te Hauauru me mahi i tetahi ara ke. I ta maua korero ki nga tangata Maori i te Hui i Pepuere, i kiia atu kia ratou nga mea hei tohutohu atu ma maua ki a koe, e Te Kawana. " Ina puta te wa hei whakanoho i nga tangata kainoho ki te Mania, era nga tangata o nga Iwi e rua e hiahia ki te rihi i etahi wahi o nga Rahui. Era e tika tenei kia riro ai he moni ma nga tangata Maori i tenei taha (ki te Hauraro) o Waingongoro, mo a ratou whenua, kia pera hoki me nga tangata o tera taha ote awa e kai ana. A kua kite maua kua tukua enei. whenua i tera taha o te awa, a kahore i rite nga moni, notemea kahore i ata tukua i runga i te ata whakaaro me te ata tirotiro. Na, ko ta maua tohutohu tenei ki te Kawana, ki te mea ka hiahia te tangata Maori ki te reti i tetahi wahi o te whenua kua rahuitia, me reti i runga i nga tikanga; me ata whakaaro a muri ake nei, kia puta ai hoki nga reti a nga Pakeha ki nga tangata na ratou ake te whenua, a kia. riro nga reti tika, a kia kaua e riro ite tangata kotahi te whenua nui. A hei kona hoki tirotir.ohia ai tetahi tikanga mo nga kura, kia rite tahi ai hoki nga pai e tau ana ki nga tamariki Maori ki to nga. Pakeha. A, ma te Paremete te kupu kia hoatu ranei etahi o nga .moni i kiia nei eTe Kuini mo nga tangata Maori ki enei kura. Ki te penei era e tika kia whakaae mai teiwi kia wahia nga moni ote reti,. kia waiho tetahi wahi mo te kura kei taunu mai nga tamariki, ina kaumatua ratou, kei ki i wareware tatou katoa kia ratou i to tatou whakariteritenga i te whenua i tenei ra. Ko te tikanga tenei a maua mo nga Rahui Hono tonu. I runga i te mahi tika, a i runga i te, whakahoa mai o nga tangata Maori kia rite ano te pai me te whenua o te Karauna hei nohoanga Pakeha. Ehara ite mea hei here whenua nui i penei ai ta maua tikanga. E mea ana ta maua whakaaro aua atu na wai ranei te whenua, heoi ano kia nohoia e te tangata: a i runga i nga moni puta ki te Kawanatanga, ehara tena ite mea hei whakaaro tuatahi. He maha nga kainoho ite whenua eki ana engari te reti roa i te hoko, ate utu haere roa i runga ite whenua penei te pai. I kite maua ite hiahia nui o nga tangata Maori ki te reti i o ratou Rahui. He iti te moni e riro ana ite iwi: ko te nui nga e riro ana i nga Rangatira. I runga ite pukapuka a Te. Pereki (Hawhekaihe) e puta penei ana te kupu a nga tangata Maori "Me rapu e te Kawanatanga inaianei i tetahi tikanga hei pupuru i te hoko, ite rihi ranei o nga kaitiga me etahi atu wahi. Ki te kore era e retia, e hokona ranei i runga ite tono kaha, ite tinihanga ranei, nga wahi e noho tonu ana nga tangata i runga. Kua penei ano i Whanganui ;ako ie take nui tenei ote haere o nga tangata o Whanganui Id Parihaka." Inaianei e whakaaro ana matta me reti kau te whenua, a kaua e whakaaetia te hoko : otira, pehea ranei nga tikanga whakarite me noho nga kai-reti maha, a me taiepa, me ngaki kia kore ai nga wahi nui e riro i te tangata hei mahi moni mana i etahi atu tangata. Ko te mea tika ko te karanga i nga iwi hei hoa, whakarite i nga tikanga, kia tau mo tetahi mo tetahi iwi; kia uru tahi mai ratou ki te rapu ite tikanga e nui haere ai te whakanoho tangata: a kia mohio ratou ki te mea ka waiho ratou hei tangata whai whenua nui, ko te mea pai kia mahia te whenua, a kia mutu te ahua koraha. Ten'ei ano, me rapurapu te Kawanatanga ite tikanga wehewehe ote mana o ia.Hapti. E kore e marama te whakariterite te maua o ia tangata i nga wahi katoa ; kahore te tangata i tatu noa ki tenei. Otira, e taea te wehewehe o nga whanau o nga Hapu i runga i to ratou noho i to ratou mahi, a era e. waiho hei haringa ngakau ma te tokamaha, ki te peneitia. Ko te mea tuatahi tenei i tukua ki to maua. aroaro, a tuku tonu mai i nga ra katoa ituai ta maua Kooti. Ki mai ana a Meiha Paraone kia maua: '• I mahi ahau i nga red whenua, a i rapu, ko wai ranei nga tangata m'j ratou te Rahui. I whakakorea taku mahi e Te Hiana i runga i tona kupu ki nga tangata Maori i nga marama tekau ma waru kua pau nei, i tona kupu ka tukua e ia tetahi Tiati o te Kooti Whakawa Whenua Maori, tetahi atu tangata ranei, me'whakamana kia rapua nga tangata na tatou tetahi, tetahi .Rahui. Kahore i tukua mai he tangata pena." I hono tonu ta maua ki atu, era e whakaritea te wehewehenga o nga Rahui. Kahore pea tenei i te hiahiatia e nga rangatira, engari ko etahi tangata o te Hapu nga mea e hiahia ana kia. peneitia, a era e pera katoa ratou ki te kore mataku. E nui ana nga kino inaianei: Ko te Rangatira i nui, ko te Hapu i kore noa iho. He mahi kino puremu noa te mahi ate Hapu, a kei te iti, kei te kino haere nga tamariki. Ki tonu atu enei kupu kua tukua ki to aroaro, eTe Kawana, i nga kupu whakahe, rereke nga ahua o te whakahe, a ko taua mea ano —ko te kupu kau mo te hoatu, i tau kau ki te

G.—l

36

taringa, a whakarorea ana ko te awangawanga o nga tangata e hiahia ki te noho i te whenua me te mohio nana ake. Otira, e kore e tatu ite hanga kau i nga tikanga mo nga Rahui. Ito maua whakaaro me whakamana tenei mahi, te mahi i nga whenua katoa o te Karauna i waenganui o Hangatahua awa me Waingongoro, i te ara e kore ai e puta mai nga raruraru hou, a hei whakanoho i nga tangata ki runga ki te whenua. Kahore e ahei te Koroni te waiho, i runga i nga raruraru kua puta nei, ai te maumau moni, ma te Rana Poati o Taranaki e mahi i tana e hiahia ai. Tae ki tenei wa kua waiho te Poati i a ia hei mahi i nga mea e tonoa ana e te Kawanatanga : Otira, ehara tenei i te ture a ki te puta tetahi whakaaro ke, era pea e puta etahi kino rawa o roto. Inahoki, ite kianga ate Parani ki te Poati kia panuitia te hoko o Waimate Mania, whakarongo tonu': a i tona kianga kia whakakorea, whakakore tonu. Otira, kahore i paingia e ratou, a kahore i paingia e ratou, a kahore te Poati i whakaae ki te whakaputa i tetahi kupu whakahe ite Kawanatanga i runga ite tikanga. Kahore o ratou mana ki te whakatika ki te whakakore " i tenei mahi o te Kawanatanga mo te katoa." Era i pehea me iki ratou kaua e whakakorea te hoko. Kahore maua e kite i te tika o te whakahe i te Paremete mo te tango atu ano ki aia te mana whakariterite o tenei wahi ote whenua ote Karauna. Kua nui noa atu nga moni kua pau (a era ano e pau etahi), hei whakarite mo nga mahi i puta i muri roa mai i te whakaputanga o nga ture. Te Ture whenua me te Ture Whakahaere i nga tikanga moni, a kahore i mohiotia e te tangata i taua wa. Ma te Koroni ranei e rapu i tenei, nga moni hei whakatuturu ite Rongomau, a ina mutu nga raruraru i runga i ona moni nui, nga moni e puta mai ana i roto; a ko te whakariterite i te noho ote tangata me waiho ki te Rana Poati ote kainga ? He mea taimaha enei, a e mea ana maua heoi ano ta maua mahi ko te whakaatu ki a koe, e Te Kawrana, me te whakaaro era rapua he tikanga mona ite wahi tika. A tenei ano, ko te Ture Whenua o Taranaki o tetahi taha, he raina kau e rere tika ana ki uta, timata ite awa o Patea, ako te Ture Whenua o Poneke kei tetahi taha. E kaha ana ta maua ki, i runga i nga tikanga mo te whakariterite, ko te whenua o waenganui o taua raina me te awa o Waitotara, me tango atu ki waho o te Ture whenua o Poneke, a me tuku atu kia kotahi te ture. A ma te peheatanga ma tena te tikanga ki te whenua riro i te rau o te patu i te Takutai tae ki Hangatahua awa. 111. Nga mahi hei Mahinga ma Te Pahemete. Me te mea he mahi whakakore tenei i runga i te raruraru hei whakakore i te tikanga o te whakaniahinga a Te Paremete. Otira, ko te pono tenei, he mea ngawari i te timatanga, a inaianei kua whiwhiwhiwhi noa i te tohe roa, i te whakakore haere i nga ture, a inaianei maumau te whakaaro era e oti i runga ite hanga i tetahi ture hou. E mohio ana maua, e kore e ahei te hanga i tetahi ture e tika ai te mahi o nga mea katoa ; oti rawa te ture, ka kitea kua tukua ki roto ki taua ture nga mea kahore i hiahiatia, ame te kape ki waho nga tikanga pai hei mahi. Kahore e ahei te aha, engari kia nui te whakamana i te Kawanatanga hei mahi. Na konei i korero ai maua i nga korero iti. Era i pai rawa kia maua ki te tuku kau atu i a maua whakaaoro, me te mahara e kore e whakakorea mai, a kua ngawari te mahi mau, eTe Kawana. I whakaaro maua, ko te mea tika ko te taki haere i te nui haere o tenei raruraru, a ki te whakanui i nga korero hei whakatika i tenei mea puta kotahi mai, a ko te mea tika, ko te whakaatu marire i nga raina nui hei ara haere kia mohiotea ai te nui o te mea hei whakaritenga ma tatou ; a ka waiho ki te Kawanatanga te whakaaro. A, inaianei kei te kawekawe haere noa tenei mea. No aoake nei i tukua atu ai ta maua Korero Tuarua, a kua puta ohorere mai tetahi mahi hou o tenei raruraru —tetahi tikanga kahore rawa i kitea i mua —e tuku atu nei aTe Whiti i ona tangata iiarai ia ra kia hopukina hei herehere, me te kore rawa ratou e aha mai, a kahore rawa ratou i ahua riri mai. Tenei tetahi waea e rua nga ra ote tuhinga " Katahi ka oti taku korero roa ki tetahi Maori o Parihaka: eki ana a ia, e hoki ana aia ki Parihaka, kia hopukia aiai te taiepa ina oti ona ake mahi. Ko nga kupu aTe Whiti me haere katoa nga tangata o Parihaka ki te taiepa kia hopukia, ko raua ko Tohu me noho ki te tiaki i nga wahine i nga tamariki: a kahore nga Pakeha i mohio noa ki nga mahi a Te Whiti." Kua rangona ranei te penei i mua? E kore rawa e kaha nga Ture o te Paremete ki te mahi i tenei tu mea. Kahore i kiia ma te Komihana te mana ki te whakariterite nga kereme, a e whakaputa karauna karaati i runga i tona tikanga ake. He maha no nga mahi e tau ana ki runga ki te mahi Kawanatanga. Engari ko te mea tika rawa, me waiho ki nga Minita te mahi whakatuturu, a ka whakahoki kupu ki te Paremete mo ta ratou i mahi ai. Inahoki te whenua (62,000 eka), i whakahokia e Ta Hori Kerei he mea he rawa te tuku atu i nga karauna karaati ki te mea ka waiho amuri nga tangata i hoatu ai te whenua hei hoa whawhai mo tatou. Ehara ite mea ko te ture te mea e matea ana, kahore engari ko te whakariterite. Ka ki tonu atu maua inaianei, maumau tatari noa kia ata whakaae mai nga hoa oTe Whiti, he maha nga tangata Maori kua piri mai kia tatou, aka nui haere iia ra. Iki atu maua ki a koe, eTe Kawana ko tetahi o nga mahi tuatahi mau, ko tenei. Ko te mahi e mahia e koe me mahi i runga ite mana ote Karauna; a e pena ana ona mana inaianei. Ko te mea tika rawa ko te whakatakoto 1 nga raina ki te whenua : I kiia e kore e tukua kia ruritia nga Rahui Hono ; otira. i tapahia nga raina, a he raina whanui, ma roto anohoki ite ngaherehere, a kua tata te ruri ano ote Mania te oti. Ki te mahia mariretia ki te maro haere i nga wahi katoa, e kore e rahi ake te raruraru i puta i Waitara i te raruraru kua puta i te Mania. Ko nga tikanga o muri nei nga tikanga e tohutohu atu ana maua me whakarite, me whakamana i runga i te nui o te Tikanga:— 1. Me whakarite nga whakatau a te Kooti, a te Kawanatanga. 2. Me whakariterite nga ahua o nga Rahui. 3. Me ruri nga rohe o waho me nga rohe o nga Hapu ki nga Rahui. 4. Me tuku he karauna karaati i runga i te tikanga Tarati ma nga Iwi, ki nga Hapu iti a ki nga tangata takitahi. 5. Wehewehea nga Rahui ma ia tangata ina whakaae nga Rangatira me nga tangata. 6. Tukua rawatia atu te mana o te whenua i kiia nei e Ta Hori Kerei kia whakahokia. Otira i runga i te tikanga o te Rongomau.

G.—l-

7 Me whakarite he tikanga, i runga ite whakaae o nga rangatira me nga tangata mo te reti i o ratou rahui. 8. Me whakarite nga kereme e puta ke mai ana, a e whai take ana te tangata tono, me nga mea tautohe. 9. Whakaritea te whenua timata mai i Hangatahua awa, a tae ki Waitotara hei whenua o rapua ana he tikanga ke mona. 10. Me whakarite me pehea, a te wa e tukua atu ai te whenua. 11. Tukua mo te roa poto nga tikanga o te Rana Poati ki raro te whakaaro o te Kawana. 12. Me whakarite nga tikanga mo nga kainga nohoanga tangata, me nga kainga Paamu iti, ki te ngaherehere o uta hei arataki atu i nga tangata kia tere ai te nohoia te whenua. 13. Me whakakotahi nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui, te Ture mo te Terekarawhi me te Ture mo nga Puawa, ki runga i te hanga ara me te reriwe ma waenga i nga Rahui, mo te Raitihauta in Cape Egmont, me etahi atu mahi. 14. Me Panui ki te mea ka whakararuraru te tangata i te Ture, me tika kia tukua te kaiwhakararu ki te whare herehere. 15. Me tango e te Kawana he mana hou hei whakakaha i a ia mo te puta mai o tetahi aha ranei, ka kaha ia ki te whakaputa i ona tikanga, a ki te pei i te tutu, kia tau ai te Rongomau. I runga i te whakaaro era e puta i te Paremete tetahi ture me ta maua e ki nei, tera ano tetahi mea e mea ana maua me mahi. I pai koe, eTe Kawana, ito Panui, ki te whakaatu i nga mahi i whakaturia ai e koe tenei Komihana, a ko to whakaaturanga te take o te haere nui mai o nga Rangatira ki o maua aroaro. A, eki ana maua, eTe Kawana, kia penei hoki te puta oto Panui oto ara mahi mo enei mea, ina oti tenei rapurapu, ara, nga mea e paingia ana e koe. Hei whakamutunga tenei ki te mea tera tetahi mea e puta marama mai ana ki o maua whakaaro i ia ra i ia ra koia tenei, kahore e pai kia waiho a Te Whiti, tona kotahi ko ia anake i runga i tona tu i tenei wa, engari kia kaha kia hono tonu te rapu tikanga hei whakangawari i a ia. E kore tenei raruraru i te Takutai ki te Hauraro e mutu —ki te kore e mahia i runga ite ringa kaha—i te ata whakariterite ranei. Ko te whakaki i o tatou whareherehere ki te herehere, a kahore nei i puta he hara kirimina mo ratou, engari i te mahi rapu tikanga kia puta mai; hei mahi hoha tenei ma tatou, a e kore e puta mai te mea e hiahiatia ana e tatou ; ara, te Rongomau ote Takutai. I penei te kupu aTe Paraiti (Mr. Bright) i te Whare o Raro ote Paremete o Ingarani, i runga i tona korero mo te Habeas Corpus Suspension Bill mo Airani " Kahore e kitea te mohio ote tangata i runga ite mahi ote ringa kaha me te whakakore." Ko ena tu mea e whakatikaia ana anake i runga ite tikanga nui a te Kawanatanga, a hei whakaora tangata. Otira etu tonu ana ena tikanga i te ara o te whakaoti raruraru e oti ki te mahi ke, ki te mea ka waiho kia mahia e te tangata mohio. Eki ana maua, kua puta te roa, ki te mea ka whakamanaia a maua tohutohu e koe, e Te Kawana, me ata korero marire atu kia Te Whiti te ara e mahia ai nga kainga kahore i te noho pai. A me ki atu kia tahuri mai a ia, me whakaae ko tetahi wahi mana, ko tetahi wahi mau, eTe Kawana, a i runga i tona ara ki te whakaae i runga ita raua korero ko Te Make. Otira, me whakamarama marire atu era ano e riro ite Kawanatanga te wahi mana. Ko te tikanga ote whakaputanga atu o enei mea ki a ia, e mea ana maua me waiho ki o tangata e tohutohu nei ki a koe, e Te Kawana. Ko ta maua tenei kia tere tonu, kaua e whakaroaina. E tukua atu ana enei mea katoa i runga i te whakamoemiti ki a koe, e Te Kawana. William Fox (Te Pokiha). Feancis Dillon Bell (Te Peee). Whare o Te Paremete Poneke, 5 o Akuhata, 1880.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni e Geokgb Didsbubt, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.

6—G. 1.

37