G.—l.

3

hanga whare me era atu mahi whakapaiki reira; a whakaaetia ana eTe Hiana. Ko nga kupu whakaae ana i puta a kahore rawa tetahi i ea. E mea ana maua me hoatu ki aia te wahi whenua i waenganui o Oeo me Wahamoko i te taha ki te takutai o te ara nui, ko nga eka o taua wahi 1,100 me te whenua anohoki kua taiepatia kua ngakia ki te kai i te taha ki uta o te ara, a ko nga eka e 300 e 400 ranei, ko enei me apiti atu; a ko te Eahui mo tona Hapu me penei ano te nui i waenganui o Oeo o Ouri me ruri inaianei a me whakainau te karaati.

11. Te Kupu mo Paeihaka. Ara te whakaaro me aha te whenua o waenganui o nga awa o Oeo me Hangatahua awa ; ko taua whenua i mua i te rironga i te rau o te patu na Taranaki a ko ona eka hui katoa 125,000 a he mania nga eka 34,000 o taua whenua. Kua whakaarohia e te nuinga tera tetahi whenua papai, whenua nui i roto i enei rohe a amuri ake nei era te Kawanatanga e whiwhi nui ki te moni ina hokona, katahi ano te whakaaro he. Ko te whenua o te Takutai o Taranaki e takoto haere ana mo nga maero e 30 ki ko atu i te Mania o Waimate tae atu ki Hangatahua awa a era e ahei te wehewehe ki nga wahi e wha:— 1. Te Hangatahua awa Poraka timata i to tatou Taone o Okato ki Waiweranui. 2. Te Parihaka Poraka, timata i Waiweranui rere ki Moutoti. 3. Te Opunake Poraka timata i Moutoti rere ki Taungatara. 4. Te Oeo Poraka timata Taungatara rere atu ki te Mania. Whai haere i roto i enei awa a tae ki nga putake i Tongariro era e penei te wehewehenga, ara : Hangatahua awa 18,000 eka; Parihaka, 58,000 eka; Opunake, 44,000 eka ; me Oeo, 26,000 eka. Otira i whakahokia te Hangatahua awa me Opunake Poraka i whakahokia ki nga tangata Maori na ratou taua whenua i era tau kua pahure ake nei otira i purutia e te karauna nga eka 1,400 awhio haere i Opunake Taone. A inaianei ite takutai ki te Hauraro ote Mania e rua anake o aua wehewehenga e wha e ahei te wehewehe. A i runga ite korero mo tenei me kape ki waho tetahi wahi nui ote Maunga, he kino rawa hoki no te whenua a me mahara ano tatou ko te nuinga o taua whenua i te Takutai he Ngaherehere a e toru maero (ae rua maero) te mamaotanga atu ite moana. Ki te mea ka hangaia tetahi raina awhio ki te taha o te maunga a e iwa nga maero atu o te raina ki te maunga me te waiho i nga maero e whitu i te moana era e pau ki roto ki taua raina awhio nga whenua e ahei te mahi mo nga tau e rua tekau e haere ake nei. I roto i enei raina ko te whenua pai e tau ana kia tatou ite Takutai o Taranaki i ko atu i te Mania, i rahi tata ake i te 60,000 eka a o roto o enei eka kahore i tae ki te 20,000 eka marama. Otira tenei nga mea e rua hei whakaiti i tenei whenua iti. I te tuatahi, ko te whakataunga o te Kooti i te tau 1866 kahore ano i ea a e kiia ana 10,000 eka. Kahore e ahei te ata ki ki te rahinga tera hoki e tahi kupu taimaha o roto o aua whakataunga a e kore e marama ia maua inaianei. Otira me whakarite aua mea kahore nei i marama i mua ote wa hei whakarite mo te wahi me te wahi hei whakaea i taua whakataunga. Tuarua, a rahi ake te taimaha o tenei i to te tuatahi, ko tenei ko te whakarite wahi mo nga tangata o Parihaka. Ko tenei kupu, a kaua e whakaarohia te ara i tangohia ai te whenua o enei tangata ote tu o Te Whiti a kahore nei i mau pu kiaTe Kuini a i tangohia nei te whenua e te rau o te patu, he kupu taimaha ano tenei ako te mea tika me mahi tonu inaianei. Ko te maha o nga tangata haere ki te wehewehenga i waenga ia ratou ia Ngatiruanui i te awa e tata ana ki Oeo i kiia i te tauanga i 1878, 841 hui katoa, a 342 o ratou e noho ana i Parihaka. E kiia ana kua nui haere nga tangata o Parihaka i muri mai i taua tau ; ahakoa e tika ana tenei kahore ranei kahore rawa e ahei te whakaaro me ki atu kia Te Whiti me ona tangata me haere atu ratou i Parihaka. A i runga i tenei ko Parihaka Poraka anake e atea i muri iho i te hoaturanga o tetahi Rahui nui ma ratou a ko te tikanga mo tenei ko te tikanga kua whakaritea e Te Ture mo nga whenua Maori e ki nei e 50 eka ma te tangata a me waiho te hawhe ote whenua e ahei te mahia o reira ma ratou. Kahore i oti i konei,ina oti te whenua te whakarite mo nga tangata o Parihaka, ko te wahi e toe kia tatou ko tetahi wahi kuiti rere haere i te Takutai mo nga maero kotahi tekau, tekau ma rua ranei, a i waenganui o nga Poraka nui e rua i whakahokia nei ki te Iwi i era tau. A tera pea e kore e tika kia whakanohoia he kai noho ki taua whenua kuiti mo nga tau maha e haere ake nei. Kua tauiratia hoki tenei tu mahi ite wahi ki te taha ki te hauraro o Urenui a kua mohiotia kaua e hohorotia te penei ano. Huihuia katoatia a maua kupu era e kitea ko te hawhe o te wahi e tau ana ki te Kawanatanga ki te Tonga ote Mania era ena e puritia hei whakarite mo te hunga o Parihaka; a i runga ite whenua katoa timata i Oeo haere ki Hangatahua awa ko te wahi whenua e toe ana hei mahinga ma maua kahore i tino tae ki te 30,000, eka a o roto o aua eka kahore i rahi ake i te 15,000 eka te wahi marama; a ki te whakaarohia kaua e nohoia te wahi kuiti i te Takutai o Parihaka Poraka e toe ana kia tatou, ko te wahi e tau ana hei nohoanga tangata i te Mania kua iti rawa iho. Ki te mea kahore i hari te ngakau ki enei tu korero, ko te mea tika kaua tatou e whakakopea i a tatou; a kei te marama nga kupu hei hoaturanga ma maua ki a koe e Te Kawana. E kore e tau te.pai ki te whakaroaina te ra mo te whakarite i nga Rahui mo nga tangata o Parihaka. Kei kona nga tangata a me whenua ano mo ratou hei oranga, a tenei ano, kei kona ratou, a e kore ratou e haere atu he wahi ke. Kia hohoro te tau te ngakau o nga tangata katoa ki tenei ka pai; aka pai kia hohoro te tatu o te ngakau o nga tangata katoa ki tenei, e kore e ea i te whenua i Parihaka nga moni nui e pau nei. A i runga i tenei ka tukua atu to maua whakaaro tohutohu ki a koe e Te Kawana. 1. Ko te whenua i Parihaka e takoto nei ki uta o te ara e hangaia nei i te Takutai a rere atu ki uta a taea noatia nga eka 20,000 tae atu ki ti 25,000 eka me whakatau ki nga tangata mo te wa e noho ai ratou i runga i te rongomau. 2. Ko te whenua ki te Takutai o taua ara i te Parihaka Poraka (i runga i te tikanga o te raina ka whiriwhiria mo te ara) a me te toenga o te Oeo Poraka i te Rahui mo nga tangata a Pihama, me pupuri ete Kawanatanga taea noatia te whakarite ete Karauna nga whakataunga aTe Kooti. Ki to maua whakaaro e kore tenei e taea ki te kore e tae tenei mea kia whakaritea ete Paremete; aki te