G.—l

14

tera ke tetahi mea nui hei whakararururu i nga tangata Maori e whai tikanga ana ki te Mania o Waimate. Ko te take ko te kore whakarite ate Kawanatanga i nga Rahui tika ma ratou. Kua whai kupu maua ki nga kupu whakahau a Ta Tanara Makarini ki a Te Parete i te tau, 1872, a i ki atu kia whakaritea nga Rahui nunui mo nga Tangata Maori tuturu: a tae noa ki tenei wa kua meatia eTe Parete e Meiha Paraone kia rite tahi. I muri tata ote timatanga ote ruri ka ki atu aTe Hiana ki etahi tangata Maori haere mai Waimate era e whakaae ratou ki nga Rahui ka whakaritea ma ratou; a e rua ana ata kianga atu i te wa e ruri ana kia Titokowaru, kia Manaia me o raua tangata tera e whakaritea he Rahui, mo o ratou tanumanga Tupapaku, mo nga mahinga, mo nga mahinga ika a hui atu ki tenei ka hoatu eTe Kawanatanga he Rahui ma ratou hei moni mahi. ite pai ma ratou. A ina kite ratou i nga tekihana kua oti te ruri mo te hoko, a kahore rawa e marama a ratou Rahui engari noho puku ana te Komihana me nga kairuri mo taua mea, a i to ratou rongo meakc ka tukua te whenua nui ki te hoko, ka whakaaro pea ratou kua puta te wa kia whakamutua tenei mahi nui a ka ata whakahoki marire i nga kairuri ki te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro. 0 roto o nga patai maha kua pihi ake i enei tikanga e toru nga patai i kitea e maua me ata whakaaro, rapurapu marire. 1. I ata hoatu ranei etahi tohutohu whakahau ki te Komihana (Meiha Paraone) i runga i te whakarite Rahui i te Mania i mua ranei o te ruritanga a i te wa ranei e ruri ana ? 2. I whakaritea ranei etahi Rahui a ki te mea i whakaritea, nonawhea a i peheatia ? 3. Ki te mea he tika kahore rawa i whakaritea i mua o te ruritanga i te wa ranei e nui ana, tera ranei etahi take mo te whakapono ki te mea i whakaritea kua kore te pana i nga kairuri a kua kore e puta nga raruraru o muri ? 1. E. korero mai ana a Meiha Paraone o ki ana, kahore rawa he whakahau tika i tae ki a ia (kahore he pukapuka tuhituhi) mo te rahi, mo te wa, mo te ahua o nga Rahui. Engari i tae ki aia nga kupu whakatau i tuhia ki nga kupu whakatau a Ta Tanara Makarini kia Te Parete ki a ia ano i te tau, 1872, me 1876 : kua mohio aia ki nga kupu a Te Hiana i nga wa kua kiia ki mua nei; ahe tika ano kua kiia kia whakaritea etahi Rahui nui mo nga tangata Maori; engari no muri i te pananga o nga kai ruri i ki ai a Te Hiana ki a ia " Kia ata mahara a ia kua tau hoki te whakaaro o te Kawanatanga ki te hoatu i nga eka 20,000, tae ki te 25,000 eka, ki nga tangata Maori i te Mania timata i Waingongoro haere a tae ki te awaawa o Wahamoko a tae atu ki te Maunga" (Mount Egmont.) I runga i taua whaikorero i te Whare o Raro i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana e marama ana kia hoatu Rahui e Meiha Paraone ki nga tangata Maori tae atu ki te 25,000 eka. Kahore a Meiha Paraone i mohio ki tenei, nga tangata Maori hoki i te wa e ruritia ana te Mania a ko nga whakatau i tae ki a ia ko era kua tuhia nei e maua. Era pea e tikateki he marama he nui nga tikanga ote whakatau aTa Tanara Makarini a waiho ana ki a ia (ara kia Meiha Paraone) te tikanga : a era a ia e ahei ki te mahi i tana i pai ai Otira i runga i te whakamana o te Kawanatanga, ko tona tu tena a tae ki te 15, o Hanuere, 1879, i te wa kua maha nga tekihana kua ruritia. I taua wa tae atu te waea aTe Hiana he tuku atu i tetahi a Ta Hori Kerei, a ko nga kupu enei, "I mua i te whakaputa o tetahi tikanga mo nga Rahui Maori i te Mania a i mua o te kupu whakaputa atu a Meiha Paraone ki tetahi tangata Maori mo tenei mea e mea ana ahau ko te mea tika kia tae katoa nga kupu ki te aroaro o te Kawanatanga kia whakaarohia iho. — G. Grey " Ko tenei whakakore whakaputa kupu a Meiha Paraone ki nga tangata Maori i whakaarohia iho e ia he whakakore i tona korerorero atu kia ratou mo taua mea : a kore ana e puta he mahi mana ki aua Rahui mo nga marama e rua, me te haere tonu nga run tekihana. I tona haerenga ki Parihaka i Maehe, 1879, a i haere tahi nei a Te Hiana l a ia a i hoatu kupu pouri a Meiha Paraone ki a ia mo te whakanuitinga o tona mahi e te waea o Ta Hori Kerei, ki ana a Te Hiana kia mahi a ia i tana i pai ai aka whakamanaia taua mahi. Otira kahore i tau te aha noa o Meiha Paraone kua panaia nga kairuri e nga Maori. Ata ki marire ana a Meiha Paraone i runga i tona korero ki to maua aroaro, ana "korero kaiwhaki," na enei kupu whakaatu a Ta Hori Kerei i whakamutu taua mea katoa i runga i te taha ki nga Maori. Otira i a raua ko Ta Hori Kerei e korero ana i Taranaki ki muri mai ikiaia "Ko te mea tika kia whakina mai tena aka puta pea te kupu kia whakarere ke te mahi." Kahore i ata utua atu e Meiha Paraone taua kupu. Ki ta maua whakaaro tika tonu aTa Hori Kerei e tika ana kia whakaputaia he kupu ki te Kawanatanga mo nga Rahui, a e tika ana anohoki taua whakaaro, ki te mea kei te whakakore taua waea i te mana mahi ko te mea tika kia puta tona kupu whakahoki a kia tukua tetahi kupu whakaatu a kaua a ia e ata noho kupu kore no te mea, e ahua aro ana te waea a Ta Hori Kerei ki te whakaaro e kore pea e tika tana mahi. E marama ana, ko te mea tika i runga i tenei mea nunui te mahi i nga Rahui (i runga i te mana whakaaro, era e kitea,ko te take tenei o nga mahi i puta ki muri), kua ata mahia i runga i te whakaaro nui ote Kawanatanga tenei mea, a kua tukua atu ki te Komihana Hiwari nga whakatau tuturu. Ki te tangata kua kite i taua wahi a e mohio ana ki te tu o nga kainga o nga hapu o reira, era e marama kotahi anake te ara tika hei mahi a kotahi ara ko te whakarite i tetahi Rahui nui i waho tata o te ngaherehere, me te hui i nga kainga katoa ki roto me nga mahinga kai me nga mahi whakapapai: me etahi Rahui iti i te wahi marama, kia rite ki era ia Hone Pihama me Manaia me nga tanumanga tupapaku me nga mahinga ika, me nga pa tawhito. Ki te mea kau ata tuturu nga tohutohu kia Meiha Paraone kia ruritia kia makatia aua Rahui i mua o te timata o nga ruri tekihana, e kore e puta mai te raruraru, kua marama hoki i tenei tona ara mahi a kua marama ki nga tangata Maori. He mea hei korerotanga tenei, ko te tino tika o tenei mea kia mahia i mua o te ruri i nga tikihana, kahore tenei i whakaarohia kia ata mahia e te Komihana e tetahi ranei o nga Minita o te Kawanatanga, a ahakoa puta mai i etahi wahi etahi tangata te tohe kaha mo te penei. 2. I whakaritea ranei etahi Rahui, kahore i ata mea kia korerotia tenei mea me i kore a Te Hiana i ki i te Whare o Raro ; " e ahei ana ahau te whakaatu i tetahi mapi a e kitea i runga era e tata ki te 4,000 eka o roto o te 16,000 eka i meatia kia Rahuitia ma nga tangata Maori; a haunga tenei anake otira ko nga tanumanga tupapuku nga pa me te ngutu o nga awaawa katoa e puta haere ana i runga i o ratou whenua i meatia katoatia nga mea i tika kia meatia. I whakaarohia kia hoatu Rahui e tae ki te 25,00 eka o roto o te 95,000 eka a ka waiho enei tangata hei tangata e pahika ake ana i etahi atu tangata Maori o reira. Ai te kianga nei i haere aua ruri i runga ite patai kore ai te whakarite kore i nga Rahui e korerotia ana te mea kahore i tika.' I tetahi waea kia Te Make (Mackay) kua kiia atu tenei ki i runga i nga kupu ata korero, ki ana a Te Hiana "ko etahi o nga tohutohu mai e whakaaetia ana e