13

G—l

ki ana " e ki ana a Meiha Paraone me whakawhiti te ruri ki tera taha ate marama nei ano." Utua atu eTe Pereki " kaua e whakarongo ki nga kupu a Meiha Paraone. Kahore e tika kia timata te ruri ki mua ako te korerorero ki muri; kia ata riterite te korero o tetahi taha o tetahi hei reira ka mahi. E haere ana ahau inaianei ki aTe Hiana raua ko Ta Hori Kerei. Whanga mai tetahi waea i au. Kei te mahi pea a Meiha Paraone ki te whakapororaru ite Kawanatanga hou." Tuhituhia ana tetahi tuhituhinga ki taua pukapuka i te tuhituhinga o Te Pereki koia tenei "kupu ma J S. me Ta G. Te Eerenga " kahore i mohiotia te taenga ake kia Te Hiana; otira i te 24 o Nowema, 1877, i tuhia ki te papa o taua pukapuka e Te Hiana ki te Heketari i penei "kei te mohio koe ki tenei? j ki mai a Kapene Pereki ki au ko te mea pai pea kia whakamutua te ruri inaianei." Utua ana e Te Heketari " kahore e mohio ki tenei; kahore a Meiha Paraone i whakaatu mai i tetahi whakararuraru mo te ruri." Kahore rawa i kitea e maua tetahi take i whakamutua ai te ruri engari ko te kupu kau aTe Pereki. He torutoru nga ra o muri iho ite tuhituhinga o tenei pukapuka ara i te 30 o Tihema, 1877, i whakamutua me ta maua kua whakaatu nei. I te 28 o Hanuere, 1878, i tonoa e te hoa o te kairuri whenua Tumuaki ki te Kairuri whenua Tumuaki i Taranaki hei te mutunga o te raruraru o nga Maori era te Kawanatanga e mea kia ruritia te Mania. Kahore rawa tetahi mahi i mahia a tae noa ki te 20 o Mei a i reira ka whakaatu a Meiha Paraone i te ahua o nga Maori i tona takiwa, a to ratou mohiotanga era te whenua i te Mania e tangohia e te Kawanatanga, a ko nga Rahui, kia kite nga Rangatira i nga Minita hei kona ka whakaritea. Ite22 o Mei ka waea aTe Paranihi (Mr. Ballance) kia Meiha Paraone ka mea "ki to whakaaro me timata inaianei te ruri o te Mania o Waimate, ki te tukua atu nga kairuri maha ? Ki te mea ka timataria era te Kawanatanga e whakakaha ia a koe ki nga tangata maha." A i taua ra ano ka tuhituhia e Te Makanaru te korero o muri nei " E hiahia ana ahau ki te tuku atu ki te Runanga o nga Minita te kore o te whakaroa i nga mahi e tika ana kia mahia mo te ruri mo te whakaoti me te hoko ote Waimate Poraka. I runga i taku whakaaoro kua nui te he ote Kawanatanga no te mea kahore i rite tenei whenua mo te hoko inaianei ano, Ki te mea kua hokona kua nui he moni a kua ahei tatou ki te mahi i nga mahi nunui me te kore whakaaro ki nga moni rongotaima. E mohio ana ahau he maha te hunga hoko te hunga e mea ana kia noho ratou ki runga ki te whakaputa mai ite hua ote whenua, aki te homai ite utu nui. Ki taku whakaaro era e tata ki te hawhe miriona nga moni puta mai ki te Kawanatanga. E mea ana ahau me tuku atu me whakanoho ki reira tetahi ope katipa kia nui a ka tuku atu i nga kai ruri kia timata tonu inaianei; a me whakaatu ki te Minita Maori ko te tikanga tenei o te Kawanatanga, ki te mea ka kore a ia e whakaputa mai i tetahi tikanga whakakore." Whakaaetia ana te whakaaro o Makanaru i roto ite Runanga o nga Minita, otira kaua e timata te mahi kia tae atu ra ano te Minita Maori ki taua whenua. I taua wa i kiia kia noho i kona nga kairuri i runga ite whakaaro mo te mahi ina kiia. Ite 27 o Hurae ka tukua mai ano e Meiha Paraone tona tuhituhi mo te ahua noho pai o nga tangata Maori a ki ana a ia hei tua o te wild ka whakawhiti atu a ia ki tetahi taha o Waingongoro, i whakaaro a ia era nga tangata Maori e whakaputa kupu whakakore otiia e kore e puta mai he mate ma te Pakeha. Ite 10 o Akuhata ka whakina mai e ia kua timata te ruri. Iputa ano te kupu whakakore a tetahi rangatira a i puta i runga ite hoa aroha aiki e kore e mau patu. Kotahi e rua ranei nga ra o muri iho ka haere etahi tangata ki Parihaka ki te rapu tikanga ki aTe Whiti. Ki ana aia kia kaua e whakakorea te ruri; a i runga i tana ki, eai ta Meiha Paraone ngawari noa ki nga tangata. I muri iho ite huihuinga ote hawhe tau i Parihaka i Hepetema ka mutu rawa te whakakore mo tetahi wa. Ki ana te Tumuaki kairuri " Ahuareka ana te ngakau i te kitenga i nga Tangata Maori o te hui nui i Parihaka e hoki haere ana i runga i nga korero ahuareka." Ko te whakakorenga tuatahi no Tihema itewa e hangaia ana te rori ki roto ki te ngaherehere e tata ana ki nga kainga Maori ki Taikatu ki Omuturangi. Timata mai i reira ka ata haere marire te mahi a tae ki te 16 o Pepuere, 1879, a i taua wa ka tutata haere te mahi ki nga kainga Maori i Mawhitiwhiti. Kua whakaoho mai a Titokowaru ia Kapene Wirihana (Captain Wilson) ko ia te hoa mahi a Meiha Paraone, ki ana ia e kore e puta i nga Maori te rori ra roto i a ratou mahinga kai; otira itewa e ruritia ana ko te mania kau kua noho aia i runga ite tikanga hoa aroha atu ki nga kairuri aki te Komihana hoki me ona hoa; a i etahi wa ite ahunga mai ote raina ote rori ki tona kainga i Okaiawa i tohu tohu kia ratou te wa mo te ara me te wahi pai mo te whakawhiti i te awaawa. Ruritia ana nga eka 16,000 pea ote mania ki nga tekihana iti a ruritia ana hoki he taone a kahore he whakakore. I te tatanga ki nga ra mutunga o Pepuere ka rereke: ka timata nga tangata Maori te tapahi i nga whika o nga peeke (pegs) i te Taone (o Manaia). I te 28 o Pepuere ka whakaatu mai te kairuri Tumuaki ko te mea hei whakararu 1 a ia ko nga waerenga me nga mahinga kai a i a ia e tapahi ana i tetahi raina ma roto i tetahi uru rakau ka tahuri nga tangata Maori "Ki te tua i nga rakau a hinga iho ki te raina ara, a ka whakaroa i te mahi o nga kairuri." Tukuna ana tenei whakaatu ki te Minita e te Tumuaki Kairuri a kahore i tahuritia atu mo te marama kotahi, i kona ka tuhia eTe Hiana enei kupu ki runga ki te whakaatu " kahore he kupu; me huihui atu ki era pukapuka mo Waimate takoto ai inaianei. J.S. Aperira 2." Kei te nui haere te whakakore ruri. Ite 12 o Maehe ka whakaaturia e tetahi o nga kairuri kei te tere te kore haere o nga peeke o nga tekihana i tetahi o nga Poraka a haere atu he teihana (station) kua hutia nga peeke mo nga maero maha. Kahore te kairuri i unuhia nei ona peeke i whakaae na te rereke otetu o nga tangata Maori mo tona whakatakoto raina rori tutata ki te kainga o Titokowraru i Okaiwa; otira i runga i to maua ata rapu e marama ana ko te tino take tenei i panaia ai nga kairuri ite mania. Ite ahunga ote rori ki nga waerenga ki nga paraki (paddocks) karaihe a ki tona kainga, ka tohe te kairuri i runga i tona mahi kairuri, ki te mau i tona ara ki te wahi tika tonu ki tetahi wahi whenua taiepa nui kua ruia ki te karaihe Pakeha, a puta mai ana te moni i ia tau mo te karaihe, kahore maua e kite i tetahi take hei peneitanga. Whakakore ana a Kapene Wirihana (i runga ite tono a Titokowaru) otira kahore aia i kaha, a tika tonu taua ara ma te wahi i whakakorea e tenei rangatira. Oti rawa ka haere aia ki Parihaka tae rawa ki te rua wild kua panaia nga kairuri. Amuri ake nei eTe Kawana ka whakaaturia ki a koe te whakaaro oTe Whiti, ate mea i tau i runga o taua mahinga. I nui to maua rapurapu i tenei mea a e kitea nga korero whaki ki muri nei. A ahakoa i runga i tenei mahi i ngaro atu ka ngaro atu te mana o te whakahoa mai o Titokowaru