11

G—l

ki te 400 eka ka kitea i tona tuhituhi i tona ingoa ki te whakaaetanga kia whakakorea tona tono i runga i te utu o nga moni 2,500 pauna i tuhia e ia i runga i te whakaaro kaua tona mana e whakakorea. A i te wa e mahi ana te Paremete me nga Minita tautohetohe i runga i nga tikanga kua kiia nei kua tahuri aTe Parete ki te ruri ite Takutai ki te Hauraro o Waingongoro. Haere atu ana a ia iNu Paremeta me te mau atu i tetahi kairuri; i te 10 o Akuhata ka tu te hui ki te Mania kia ata whakaritea te ruri; kahore i roa kua kitea e kore nga tangata Maori e whakaae kia mahia mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaputaia. I te hinganga o Ta E. Tapeta ka tu a Te Watarauhi (Waterhouse) hei Tumuaki Minita a tango hia ana eiaa Wi Parata hei hoa mana ki te Kawanatanga. E marama ana i runga ite patai i pataia ete Watarauhi ki te Whare o Runga kua marama ki a ia te ara kotahi o te whakaaro a Ta E. Tapeta, ko te patai tenei era ratou e whakaae ki te hoko i te whenua i Patea kua panuitia nei te hoko i muri i nga kupu a Te Tapeta mo te whakaaro o te Kawanatanga i runga i te tikanga mo nga whenua riro ite rau o te patu: puta ana te kupu aTe Huera e kore e tukua kia hokona. E tia ka whakaritea kia mahia tetahi mea whakakorea tonutia iho. Ko te mea kotahi i ata haere marire, ko te hoki haere o nga Tangata Maori ki te Mania o Waimate. V Nga Whakaeitenga o 1873. He kupu tenei na maua ki a koe e Te Kawana, a e kore e taea e te tangata o waho ki te whakakahore na nga tikanga katoa o te tau 1872, nga whai korero o te Paramete, nga kupu o nga Tumuaki o ia taha o te whare, i tikangatia ai te whakapono o nga Maori i hoki'atu ki te Hauraro o Waingongoro e kore ano ratou e peia i reira. Ahakoa te whakaheanga o nga Hapu ite Tonga o taua awa e marama tonu ana ahakoa kahore a Ta Tanara Makarini i pakeke ki te whakapumau tonu ite riro ite rau ote patu kahore aia i whakaae ki te whakahoki. Kahore i ata mutu te Paramete, kua puta tona whakaaro ki te whakaatu ki nga tangata Maori puta noa i te Takutai katoa to ratou peheatanga. Hau atu ana ite 8 o Hanuere, 1873, ka karangatia eia etahi hui nui i Whanganui, iTe Hawera, iNu Paremata. Ka puta ano te kupu whakahe a Meiha Keepa mo te whakahoki o nga whenua i te Mania. Ki ana aia " kua rongo taku iwi kua whakahokia nga whenua o waenganui o Waingongoro o Taranaki, a riri ana ratou ki tenei no te mea i pai nga ritenga ki nga Hapu o Taranaki, a kua tau te whakataimaha ia ratou. Kua rongo ahau ko te whenua ki te Hauraro o Waingongoro kua whakahokia, a he tono tenei naku kia whakanga waritia nga ritenga mo matou kia rite hoki ki era i te taha ki te Hauraro o taua awa." Ka whakahokia e Wi Parata ka ki kahore he kupu i puta i te Runanga mo te whakahoki whenua ki tetahi hapu aka rere ki te tikanga mo etahi. Ki ana aia " I tangohia katoatia te whenua e te Ture aite wa kotahi. Kaua e whakaaro kua wehewehea he whenua ma te Hapu kotahi e whakaaro ana a matou ate Kawanatanga) kei a matou te whenua katoa." Ka ki aTa Tanara Makarini "I runga ite korero mo te whenua,ki te Hauraro o Waingongoro, kahore ahau i te mohio kua hoatu kia koutou (ki nga Maori) i runga i ta koutou ki nei; kahore, kahore he whenua i hoatu." Ka haere tona korero ka ki "Ka tirohia e ahau te tikanga mo te whenua a muri ake nei, a hei kona korero atu ai me pehea ranei." Whakahokia mai ana e Meiha Keepa kei te whakapono aiai te korero mo te whakahoki ite whenua ite Hauraro o Waingongoro. Ki ana a Mete Kingi i haere tahi raua ko Taurua kia Te Tapeta a ki ana a ia, ko nga whenua kua oti tc hoko, otira ko nga whenua takoto noa ka whakahokia era. I tetahi hui, ara i te 31 o Hanuere i whakaputaia atu e Ta Tanara tona kupu whakatau mo te wahi ma Taurua, me nga Rahui ite takiwa ki Patea. A whakaotia ana eia taua mahi i runga i tona tukunga i nga akiaki e rua hei whakatika i te mahi o ana apiha i te taha ki te Hauraro ki te Tonga o Waingongoro, whakangawaritia ana nga Pakeha i runga i tona tuku nui i te moni hei timata hanga mo te ara i te maunga, ara nga Pakeha o Te Hawera, a whakakorea ana e ia te kupu a Te Pokiha " kia kore he ahi Maori e ngiha" i runga i te ki ahakoa i rite taua kupu itewai tu ai aTe Pokiha hei Minita no te wa tena ote ohorere a kua kore e oho oho inaianei. Haere atu ana ki Nu Paremeta, tu ana te hui nui ia Ngatiruanui ia Ngatiawa ia Taranaki a i ki atu a ia kia mahia e ratou nga mahi e tau ana ki te rongomau. Ki ana aia" Ko nga whenua katoa kei te Kawanatanga, ko tera taha o Waingongoro (ko Patea) kua oti a me ata whakarite e tatou tenei taha. E hiahia ana te Kawanatanga ki te whakangawari atu kia koutou i runga i tenei mea." Ka haere tonu tana korero "Engari me tahuri koutou ki te mahi kai kia mahara ki ta koutou whakatauki "mate hohoro te ingoa ote toa whawhai, ko te ingoa ote tangata kaha ki te ngaki kai e kore e mate." Kia tere to tatou whakariterite ite whenua. Kei te hiahia te Kawanatanga kia whakanohoia paitia koutou ki runga; ka tahi ano ka pumau te rongomau. Ko taku tohutohu tenei kia koutou kia kaha ki te mahi kai aki ena tu mahi. Ko te pakanga mo muri nei me mahi te whenua. Me waiho kia nui tonu te ingoa o Ngatiruanui kia pena ano me mua. E hoki ki te whenua kaua e haere i runga ite haere manene engari me haere i runga i te haere tamariki nana te whenua. Whakaaturina ana e Ta Tanara Makarini enei mahi ana ki te Tumuaki i roto i tetahi pukapuka tuhituhi i tukua ki te Paremete. Ka patai atu ano maua ki a koe ete Kawana me kore ratou i whakatika i te whakapono o te Hapu o Ngatiruanui te whakaaetanga a te Kawanatanga kia ata hoki marie ratou ki runga ki to ratou whenua. Oti rawa tenei ka riro etahi Poraka nui o roto ote whenua riro ite rau ote patu. Ite mutunga ote mahi Kawanatanga aTe Parete i Hurae 1875 kua riro 185,000 eka whenua i runga i te pukapuka whakaaetanga o te tuku, whakatakotoria ana ki te aroaro o te Paremete e nga Minita. Na tenei tikanga hoko whenua i tupu ake ai te whakaaro o nga tangata Maori, a kitea ana i tenei te whakaae ki o ratou take iwi; a i tino kitea tenei i te hoko o Otoia Poraka i Kakaramea e tata ana ki Patea. Iki te Apiha o taua takiwa a Kapene Rei (Captain Wray) i runga i tona whakahe mo tenei tikanga " Ki toku titiro kahore e marama tenei mea, te whakaaro e tika ana kia homai e nga tangata Maori, kua riro nei o ratou whenua i te rau o te patu nga whakaaetanga tuku mai i te whenua i runga ite tikanga ote ture. E whakaaro ana ahau ki te tika kia utua, engari me hoatu nga moni i runga i te tikanga hoatu mo te mea kua riro mai ; a e kore e kitea i tenei te ahua mahi ture kore me tenei te mahia nei.' A e rapu ana hoki nga Tangata Maori e tuku mai ana i tetahi take hou i runga i tenei tu mahi. Ite putanga o tetahi raruraru ate Rangatira nei a Tapa Te Waero, kua noho aia ki tetahi whenua i tukua ki tetahi Kainoho Marihia i te tan 1867, i ki atu a ia kia Meiha Paraone (Major