17

g.—i

" Puritia te Panui hoko whenua, a, kia kiia atu ra ano." A puritia tonutia iho e ia. A kahore he kupu tae noa ki te 24 o Aperira, a i taua ra ka tae atu te waea a te Heketari mo nga Whenua " E kiia ana ete Minita mo nga Whenua ote Karauna kia panuitia te panui o raro nei. I runga ite panui ote 25 o Maehe kua hori nei, kua tukua te hoko o te Mania o Waimate ki tetahi ra o muri nei kiia mai e whakaae ana ranei koe ki te panui mo te Mania o Waimate, a ka tuku atu ki te nupepa i Taranaki?" Ka whakahokia atu e Te Komihana " kua tukua atu ki nga nupepa o Taranaki, tukua mai te panui, kei te tonotono tonu nga tangata kua tukua ranei te hoko mo taihoa." Ko te mahi whakamutunga tenei i runga ite tikanga hoko ote Mania. Na te Kawanatanga ake ano i whakarite nga tekihana tuku ki te hoko, " nga whenua utu nui," e rima pauna mo te eka, a mo "te whenua utu ki muri," a, i nga tekihana, " I puritia kaua e hokona." Ko nga mea o muri nei ko nga tekihana i makatia hei Rahui e Meiha Paraone i te mapi i Poneke, kua kiia i mua ake nei, a i kiia eia i reira " kia puritia ite hoko mo aianei." Kua ata waiho marire e te Runanga Whenua ma te Kawanatanga e hoatu ngawhika o nga tekihana o ia wehewehenga, a kahore i mohio koia ranei e whakaae ki to maua whakaaturanga i te panui kua tuhituhia mo te kahiti. VIII. Te Paeautanga o te whenua o te Kai-noho. Kua whakatakotoria ki to aroaro e To Kawana, i runga i nga korero o mua ake nei te take o to maua whakapono; ko te take pono o te whakakorenga o te ruri, ko te kore o te mahi ite mea ko te tikanga kia mahia i mua o te timatanga o te ruri o te Mania, ara, to whakarite i nga Rahui mo nga tangata Maori, me te maka ano Id te whenua. Na, me korero atu maua inaianei ite mahi aTe Whiti hei tono kia whakaarohia tenei mea, a tahuri. nei a ia ki te parau i te whenua o nga kai-noho. I ki a Te Make ki a Te Whiti i te 2 i te 3 o Aperira, kua kitea nei hoki e tatou, mana e tuhituhi ki te Kawanatanga, a ki te puta mai he utu mo tana tuhituhi mana e whakaatu ; kahore he aha i puta. E whakaaro ana maua, he kitenga na To Whiti kahore he whakahoki ki tona hiahia, a te Kawanatanga, na kona ka whakaputa ia ite kaha. kia puta ai tetahi whakaritenga. Ite2s o Mei ka mahi aia i runga i tetahi tikanga hou, ki ana a ia, ko ia te Rangatira o nga whenua katoa i Nui Tireni. A, i runga i tona mana hou, tonoa ana. e ia etahi o ana tangata ki te parau i nga whenua o nga kai-noho o te whenua, a ko o ratou take ki taua whenua he karauna karaati, a kua hokona ki te Kawanatanga, ehara i te mea ko nga whenua anake i riro i te rau o te patu, engari ko etahi i hokona e nga tangata maori ki te Kawanatanga i mua o nga tau e wha tekau kua pahure. Ko te kupu o aua tangata i haere ki te parau i ki, i parautia "Kia puta tetahi whakariterite, a heoi ano te hiahia o Te Whiti kia puta mai a Te Kawana ki te whakarite i nga raruraru." Tera ano pea he tikanga nana i akiaki ia Te Whiti kia mahi penei; he whakapehapeha kua whakamamaetia ete kore whai kupu ote Kawanatanga ki a ia; he mohio pea nona ki tona ake nui haere, i runga i tona kaha ki te pei atu i nga kairuri, te peinga kahore nei i whakakorea; a i rapua ranei ete Kawanatanga he utu, a kua nui haere te whakapono ona tangata ki tona mana ehara ite whenua ; ko tona aroha ki te mana. A hei whakamutunga, te aro titiro ona ki te whakahokinga mai o tona whenua ; era e kitea i enei te nui ote tono aTe Whiti. Aki te tika tenei, he mea nui i runga ite mahi whakariterite hei mahinga mo a muri ake nei. Inaianei ka nui atu te mahi whakangawari ia Te Whiti i te wa i korerorero ai raua ko Te Make, a i mua i te mahi parau, a ki te mahi i nga mahi nunui kahore i mahia e ia i mua. Me te mea i haerere a Te Make i Poneke tae ki Nu Paremata timata mai i te timatanga o Aperira a tae kia Hurae. Ite2o o Hune i waea mai aia i Okato ■' kahore aia i tae noa ki aTe Whiti," ai te 22, i waea aia kua " tonoa aTe Whiti kia haere mai ki te korero puku, a kahore i utua mai." Timata i tenei wa ko te mahi a Te Make, he Komihana a ia, hei ata rapu i nga kereme o nga tangata kahore i whakaritea " I runga i nga Poraka kua oti i te Takutai ki te Hauauru." A me te mea i huia mai te Mania o Waimate, otira kahore pea i whakaarohia ko tetahi tena. I kahititia tona whakaturanga ite 20 o Hepetema , 1879, ako te utu mana ite tau, e 650 pauna moni, timata ito 1 o Hurae, 1879; "Me tango enei moni i roto i nga moni ote Poti mo te hoko whenua Maori." A kua riro atu iaia i mua nga moni, e 638 pauna hei utu mo tona haerenga kia kite i a Te Whiti, a huia ki ona moni i pau i runga i taua haere, mo nga marama e toru, ia Aperira tae ki Hurae. Kahore maua i kite i etahi mahi ke i runga i tenei mahi kia Te Whiti. Timata mai i Mei a taea te timatanga o Akuhata, haere ana te mahi o te parau i te nuinga o nga wahi ote Porowini o Taranaki; timata ite whenua tata ki Te Hawera, Id te Tonga o Waingongoro, ki te taha ki te Hauraro o Waitara. I parautia nga whenua i raro o nga mana katoa ; i runga ite whenua riro i te rau o te patu, i te whenua kua hokona e nga tangata Maori ki nga Pakeha, a i riro nga whenua i runga i te hoatu a te Karauna ki nga Maori i runga i te tikanga whakarite, a i runga i te whenua i hokona e nga tangata Maori ki te Karauna i nga tau e toru tekau ma rima, a kua Karaunatia noatia atu ki nga Pakeha. Ikia Te Whiti ratou ko ona tangata, i peneitia kia kitea te mana o te whenua riro i te rau o te patu ; a tenei ano, kia tahuri ai te Kawanatanga ki te whawhai ki a ia, a ko te otinga ko tona atuatanga, a ka panaia nga Pakeha, a ka whakahokia katoatia nga whenua e nohoia ana e nga Pakeha ki nga tangata Maori nona ake. I whakaarohia ete Kawanatanga tenei mea, me te mea ko tenei parautanga hei wkakamana i te tika o ta ratou take mo te whenua kua " hokona, ehara i te whenua riro i te rau o te patu, otira kahore i hoatu nga utu, a takoto noa mo nga tau tekau ma toru ;" ka honoa atu ano tenei kupu "Me te mea ko ta ratou hiahia ko te ata whakariterite." I puta ano tenei tikanga i roto i tetahi waea a Te Tumuaki o nga Minita i tukuna atu ma roto i a Meiha Paraone ki nga tangata oTe Hawera. Ikia Ta Hori Kerei "E ki ana nga tangata Maori, ara, etahi o ratou, ko ta ratou e mahi nei nei hei whakaatu i nga mahi he kua pa mai ki a ratou mo nga tau maha kua puta i runga i nga kupu hoatu utu mo te whenua; ko etahi e mahi ana i runga i te tohutohu o tetahi Porangi, a kahore e mohiotia te otinga ote mahi porangi. Ehara tenei ite mea hou. I puta tetahi mahi ahua rite ki tenei i taku tamarikifanga i te Kaute o Keneti (i Ingarani), a he maha nga tangata i mate. Me whakaatu koe ki a ratou (ki nga kainoho iTe Hawera), kahore he korero whakarite whenua ki a Te Whiti inaianei, a kei a matou te tikanga mo te mahi, me pehea ranei, me pehea ranei." Tae noa ki tenei wa, kua whakakorea e te Kawanatanga te tono a nga kainoho i te whenua kia kaha te mahi ki nga kaiparau o te whenua, a kua tono atu ki nga kainoho i te whenua kia kaua ratou q 3-Gl,