19

G.—l.

nui haere ote tangata te mea kino nei, te mea whakamate i nga kainoho tuturu o nga whenua. Inaianei kei te whakanuia rawatia taua mea i runga ite hoatu paitini ki roto ki nga waipiro mo te Maori. Otira, me i kore e peneitia, ko nga waipiro o nga " parani pai rawa " e kaha ana ki te whakamate i te Iwi ina whakawaia a kahore nei ratou e ahei te whakakore. Kahore he mea kino atu e kitea e tatou ite kite i nga Maori, i nga tane i nga wahine e whakaki ana i nga Paparakauhe i runga i te haurangi kino, a kahore he mea nui atu hei whakama ma tatou. Ko nga wa e tino nui ai to tatou kite i tenei tu mea (a i waenga ano o nga taone nui a te Pakeha), a i te aroaro ano o nga kaimahi o te Kawanatanga, ko nga wa ote hoatu moni hoko whenua, me nga wa etu ai te kooti. A ahakoa puta tenei kino ite aroaro tonu o te Kai Whakawa, o nga Ateha, a me nga pirihi maha, e kore e nui te whakakore, a ko nga tangata hoko waipiro kua takahi nei ite Ture kahore rawa ratou i whakamamaetia. Kahore o maua kitenga nui i tenei he, notemea i tahuri maua ki te whakahe, ki te whakawehi i nga tangata Maori me nga Pupurikana. Kotahi ta ma maua tuku atu ita maua whakawa ki tetahi wa ke, i Patea, a whakaae mai ana nga Maori kua kai nui ratou i te waipiro; a i runga ite whakahoa mai a te Kai Whakawa Tuturu ki te pehi me te whakawehiwehi i nga Pupurikana, kahore i tuaruatia tenei kiue. X.—Whakataunga a Te Kooti Whakaeite utu. Ka tahuri maua inaianei ki nga tikanga o te whakarite utu : a e mea ana maua kahore pea e taea te whakarite te whakawhiwhiwhiwhi o tenei mea ngawari. Ko te tikanga o " Te Ture Tango Whenua o 1863," ko nga whenua o nga tangata ata noho i tangohia, me whakarite ki te moni anake : a whakaturia ana te kooti hei rapurapu ite mea hei utunga. I te tau 1864, i whakamanaia Te Kawana hei whakanui i nga whakarite o te Kooti, a ki te kore e hoatu ete Kooti, mana e hoatu. Ite tau 1865, i whakahoua ano te Ture, a i kiia kia utua ki te whenua anake, a ki te whenua, ki te moni tahi ranei, a ma te Kawanatanga te tikanga i mua o te whakataunga. I te tau ki muri mai i whakakorea tenei here, a i waiho ma te Kawanatanga te tikanga, i mua i muri ranei o te whakataunga ki te hoatu moni, whenua ranei, me apiti ranei raua. I te tunga tuatahi o te Kooti i Nu Paremata, i Hune, 1866, e toru nga tikanga i whakaritea ete Kooti. Tuatahi: Ko te 14 o Hanuere, 1840 (te ra o te panuitanga ote iringa ote Mana o te Kuini), te wa hei whakaaronga e marama ana te mana o te tangata Maori, ki te whenua i reira. Tuarua: " I runga ite kitenga e kore rawa e ahei te rahi ma te Rangatira ahakoa rangatira whakahoa mai, ahakoa rangatira hoa-riri;" e ki ana te Kooti "me whakariterite te wahi ma te rangatira whakahoa mai ki te wahi mo te rangatira hoa-riri, me rite tahi." Tuatoru: Ko nga tangata katoa e tono whenua ana, a kahore i noho i runga i te whenua ki muri mai o te tau 1840, ka whakakorea rawatia, otira e tika ana kia hoatu ete Kawanatanga. A i runga i tenei tikanga e 908 nga tangata whakahoa mai i panaia atu mo te kore noho i te whenua, a kahore ranei i ata noho. Iki te Kai-whakarite ote Karauna " E kore e mau te Kawanatanga i nga kupu i whakaputaia i nga Kawanatanga o mua." Whakakorea ana tenei ete Kooti. Ite tuanga ote Kooti i Whanganui i Tihema ki muri mai, i whakarereaketia tenei ture pana, otira he mea ano ka tukua mai etahi tangata kahore i noho ite whenua i runga i nga tikanga noa. I puta tekupu ate Kooti iki " Ko te hea o te tangata whakahoa mai e ngaro atu ana, e rite ki te hea o te tangata kotahi whakahoa mai e noho ana ite kainga, me te hea o nga tangata hoariri e noho atu ana ite kainga." Kahore e ata kitea te paanga o tenei mea i raro i te ture, he aha i whakaritea ai te mana o te tangata whakahoa mai ki te maha o nga hoariri. Ko te putanga tenei o tenei mahi rereke :e 40 nga tangata whakahoa mai e noho ana ite kainga, e 957 te hoariri. Ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ana ite kainga o 400, ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ke ana, 16 eka. Ehara ite mea miharo, kahore tenei i whakaaetia e nga Rangatira. Kahore he mea hei whakakata rawa atu ite tangata i tenei ata whakatau marire o te kupu o te Kooti, a i runga i taua whakataunga puta ana kia 16 eka ma to toa whawhai o Whanganui, ara, te Rangatira nei, a Mete Kingi Paetahi, i haere nei i to tatou taha ki te whawhai ki te hoariri, ako enei eka hei utu i tona mana Hapu. A tenei ano i ata kiia (kei kore pea e ahei a ia te whakaaro ki tenei aroha nui ki a ia), kia 5 anake nga eka i te wahi marama, a kia 11 eka ki whea noa i te koraha. Hui katoa e 518 whakataunga a te Kooti i roto i nga wehewehenga tekau ma rua, a kahore i tino tae ki te 80,000 eka. Ko nga tino tikanga o te mahinga tenei te apiti nei ki enei korero, me te ara i mahia ai ratou. Na, ko te tino tikanga ote ture, ko te whenua i whakataua ete Kooti me ruri me karauna karaati. I ki " Te Ture Whakatikatika i te Ture Whakanoho Tangata, o 1865 " " Me tapiri ki te whakataunga ki te mapi me ona korero e whakaritea ana nga tikanga." A whakaritea ana nga tikanga i Hune, 1866, ete Runanga o nga Minita, aiki me tuhi ki tua, me tapiri ranei te mapi ote whenua ki te whakataunga. A i tuaruatia tenei kupu ate Runanga Minita ite tau ki muri. Otira i whakakorea te ara ote mahi o aua mea e te kaihanga : e rua nga tikanga i whakaritea kia mahia, a whakahe ana raua tetahi i tetahi, ara, i penei (a) me whakaatu te whakatau ote whenua kua whakaritea a kua ruritia; ae ki ana a (b) kaua e whakaritea te whenua, a kia rite ra ano tetahi wa o muri ite whakataunga. I whakaritea kia mahi te Kooti i tetahi mea e kore e taea, a kahore hoki i mahia. I puta nga whakatau mo nga eka rahi ake ite 60,000, a kahore i tainatia a taka noa nga tau e toru o muri iho o te whakataunga. A, i te tainatanga, ko nga kupu (i runga i te ota o te Runanga Minita e kiia nei,) i tuhia ki te pukapuka ta hei whakaatu ite whenua i haehaea A, i runga ite tikanga ote ata mahi i runga ite Ture, e marama ana kahore aua whakataunga o te Kooti i mahia ki nga ritenga o te ture, a i runga i tenei e whakaitia ana i te tu whakaritenga ki te tu o te kupu o te whakaaro o te karauna kia mahia. He maha no nga kupu, no nga tikanga taimaha, i mua o te whakaritenga i enei whakatau e kore e ahei ia maua te whakaatu katoa. Ka whakaaturia e maua etahi o nga mea nunui, kia kitea ai te nui o te whlwhiwhiwhi o tenei mea. I. O roto o nga whakatau ke te Hauraro o Waitara, i whakataua nga mea o muri nei ki nga Kaitono 251; —