Te Whakaupoko o Te Tiriti.

Toa Takitini, Issue 9, 1 April 1922, Page 6

Te Whakaupoko o Te Tiriti.

Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti, e whakamarama ana i nga take i hangaia ai te Tiriti. “ Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi, i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me Nga Hapu o Nui Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga, me to ratou whenua, a kia man tonu hoki te Rongo ki a ratou mete ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai whakarite ki nga tangata Maori o Nui Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawanatanga o te Kuini, ki nga wahi katoa ote whenua nei me nga motu, Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na, kua pai te Kuini kia tukua ahau, a WIREMU HOPIHONA. he Kapitana i te Roiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nui Tireni, e tukua aianei a mua atu ki te Kuini; e mea atu ana ia ki nga Rangatira ote Whakaminenga o nga Hapu o Nui Tireni, me era Rangatira atu, enei time ka korerotia nei.” Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa mai ai a Kawana Hopihona e Kuini Wikitoria, Kuini o Ingarangi me ona wahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga kupu ra: “Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai kite tangata Maori kite pakeha e noho time kore ana.” He tino marama rawa enei kupu. He tika hoki, kua tokomaha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratau whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tohora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena, a noho haere ana i te takiwa o Pewhairangi i mua tata atu i te wa o te

Tmti. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratau, engan ko ratau ki te whakatutu i nga Maori. Kaore hoki ipa ki a ratau nga ture a te Kuini, i te mea kaore ano i pa te mana ote Kuini ki enei motu. E kiia ana e nga pukapuka a nga mihinare kotahi mano nga Maori i kohurutia ete pakeha i nga tau i mua atu ote Tiriti. Ae rongo ana hoki tatau i a te Maori kohurutanga i te pakeha. He wa ture kore. Na reira te Kuini “ka hiahia kia whakantea te Kawanatanga. kia kaua ai nga kino e puta mai kite tangata Maori kite pakeha e noho ture kore ana. Na, ko te kupu nui ko tenei, ‘ E noho ture kore ana.’ JNa te hinengaro pakeha o te tangata nana i waihanga nga kupu o te Tiriti i titiro, ko te mate nui tera o Aotearoao te Waipounamu, ko te mate tera e akiaki ana kia rongoatia la-ko te ture kore. Ka papa te tikanga Maori, te mana o nga Rangatira Maori o te wa kai-tangata, o te wa kore tuhituhinga, ki nga whakaaro takitahi o te pakeha, o te pakeha kua rere mai ki waho o te taiapa o onaake tine, kua m a line atu ra i a ia ki muri ki nga whenua i whakatipuria mai ai ia. Na, ko taua ture tenei e totoro mai nei kite whai i a ia, ko nga maikuku roroa o Kuini Wikitoria i whakamaua e ia ki a Kawana Wiremu Hopihona. Ko . te Wa tera ° nga pakanga nunui a nga hapu Maori ki a ratau ano; kaore ano i tau te mauri o nga iwi i muri iho i nga whawhai a Hongi Hika, a Te Wherowhero, a Te Waharoa, a Te Rauparaha; he pu he paura nga taonga e whakamatea ana e nga whakaaro o ia iwi, o la iwi i riro ai nga wahine rangatira, i hokohokona ai nga whenua. Ko te wa tera o nga hoko paraharaha. Ka popoke te pakeha ki tehoko whenua mona i Pewhairangi, i Hauraki, i Porirua, i te Waipounamu; he pu, he kaaho paura, he paraikete, he tupeka, he waipiro te utu. Ka maranga i nga pakeha maha noa atu nga kereeme mo te whenua Maori kotahi i raro i nga hoko a nga rangatira maha. Kei hea te ture o tera wa hei whakatau ite tika? Kaore hoki ra o te Maori Kawanatanga i te wa i whakaeke mai ai te pakeha ki nga motu nei. Kaore i whakatoputia nga mana rangatira, te mana tangata, te mana whenua, te kupu ote ora ote mate ki te ringa ote tangata kotahi, e kiia nei he Kingi, he Tumuaki, he aha ranei. Kaore : i noho wehewehe tonu nga iwi, a Waikato, a Nfati-Haua. a Te Arawa. a Nfaouhi. a ia iwi, a ia

iwl. A i roto ite iwi kotahi he maha ano nga wehewehenga hapu i raro i ona'rangatira, i ona. Kei hea he kaupapa topu e tu ai tenei taonga te Kawanatanga i runga ite tikanga Maori? E tika ana te mans, rangatira o te Maori, engari i whaiti tonu te hekenga iho o tena mana ki te hapu kotahi. ahe mea ano ki te whanau ko--tahi. Kaore he Kawanatanga ote Maori i whaimana ki te hanga tikanga mo te iwi Maori katoa. Koia i whakaanga ai te haere mai a Kawana Hopihona ki Nga Rangatira Maori, i haria haeretia ai nga kape o te Tiriti ki nga topito o nga motu e rua, e whai ana i te whakaaetanga a ia rangatira, a ia rangatira. Kua kiia i runga ake ra e 512 nga Rangatira Maori i tuhi i a ratau tohu, i o ratau ingoa ranei ki te Tiriti o Waitangi. Hei muri ake nei au whakamarama ai i te ritenga o tenei kupu ‘‘Kawanatanga/’ o enei kupu “Mana rangatira”: engari me ki noa ake ikonei kia marama ra ano i te tangata te ritenga o ana kupu, ka marama ai hoki ki tona hinengaro nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Tenei anotetajii wahi o te whakaupoko hei whakaarohanga ma tatau, ara, ko te “ mahara *atawhai o Kuini Wikitoiia ki nga Rangatira me nga Hapu o Nui Tireni, tona hiahia hoki kia tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga, me to ratau whenua, a kia man tonu hoki te rongo ki a ratau me te ata noho hoki.” Ko nga kupu enei e awhitia nei e nga mahara o te iwi Maori, ka tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga me to ratou whenua. Waiho ra kia whakatakitakina nga kawenata e torn o te Tiriti e kitea ai te whakatinanatanga o tena mahara a Kuini Wikitoria. Me kaati i konei nga kupu mo te whakaupoko o te Tiriti. Kamohiotia ko te tino whai ate Kawanatanga o Kuini Wikitoria kia taka, a Nui Tireni, mete iwi pakeha, Maori e noho ana i konei, te tangata, te whenua, ki raro kite mana o tetahi Kawanatanga. (Taria te roanga)