NGA MATE URUTA

Toa Takitini, Issue 9, 1 April 1922, Page 9

NGA MATE URUTA

Te Rangi Hiroa, M.D. “Tokotoko tao, kotahi te turanga, Toko toko rangi, ka ngaro tekai, ka ngaro te taugata, Hmia iho ra Id roto Ruapokipoki, ki roto Tureikura, Nga iimn a Rehua.” Ko etahi mate e rite ana ki ta Tnraukawa i waiata ai ‘He tokotoko tao kotahi te turanga. * Ko enei mate me ki, lie mate takitalri, ka pa ana ki tetangata kaore e rere atu ki teoahi, kaore e horapa ha ere. tie penei nga rnmatiki, nga mate o nga hononga, o te taai'a, nga kapo. nga turi me etahi atu. Ko nga mamaetanga me nga taumahatanga kei runga ite tinana ote turoro ake a e kore e rere atu kite ngauinga kai-tiaki me nga tangata i haere atu kite torn ite turoro a i taburi kite whakatika i tono moenga a i moe ranei i tona taha. Ko enei mate ka kawea kite takuta, kite to bn ranei, kaore lie ram rant kite iwi. Ka lie ana, ka tail te he ki runga i te tinana ote tangata nona te mate. Ka pohehe te turoro kite haere kite tohunga tekateka, ka hoki mai ano tona pohehetauga ki runga ano i a ia. Kati ahakoa no te tangata ano tona mate itemea he mate takitahi ko taton ko nga whanaunga me nga tangata whai whakaaro ka hiahia tonu kia whakahaerea tana mate ki nga whakahaere tika o enei ra a kia kaua e hahua mai nga tapn me nga atua Maori, i tika pea i te wa ia Moko ma, hei takuta mo enei ra o te maramatanga. Noreira tatou e whawhai nei ki nga toliunga Maori. Kite tohete tangata i nga tohe a Potoru, ka tau °te raru ki tona tinana ano, Haunga te tangi mete mamae mo tera tangata ote iwi Maori ka ngaro atu kite kopu ote oneone, ko tona mate i haere atu i a ia a kaore e rere atu ki nga morehu a ka whakatauki ake te hunga i mahue, “E taea te aha ite riuga kaha o Aitua.” Kati ake mo nga mate takitahi. Me huri ake ki etahi kupu ano o te waiata nei, “Tokotoko rangi ka ngaro te kai, ka ngaro te tangata.” Ka rereke te patu a tenei tokotoko. Kaore i patu takitahi engari i whakangaro tonu atu ite kai mete tangata. Te putanga ote mate riwai e kiia nei he “Paraiti,” teretonute kiia nga kaumatua, “Ko te tokotoko rangi tenei i waiatatia e to koutou tipuna e Turaukawa.” Ka toua atu te riwai kite whenua, ka kopuratia. Kaore tona kopuratauga e rere atu ki tetahi atu riwai, Ko tona kopuratauga nona ake. He mate kaumatga

uana, he tokotoko tao, he mate takitahi. Tena ia ko te “ Paraiti,” epa kau ana kite tipu kotahi. kua rere ki etahi atu, kua horapa haere a ka mate te maara katoa. Ko te tokotoko rangi tenei, ko te mate horapa haere, ko te mate uruta. "Waihoki te tangata, he penei ano. Na Turaukawa i huihui te kai mete tangata, ma wai e whakahe ? I kitea ete matauranga Maori, ko te mea whakangaro i te kai i te tangata. he tokotoko rangi. Kua kitea e te matauranga Pakeha, ko te mea whakangaro i te kai, i te tangata, he “Paraiti,” he mate uruta. He “paraiti” to te kai, he “paraiti” to te tangata, te whakaraaoritangi ka eke ano ki ta Turaukawa. Heoi ano te rereketanga, kaore pea a Turaukawa i kite i te patunga a te tokotoko rangi itemea kaore he “paraiti” o te taro mete kuraara i te wa i a ia a kaore hoki he mate uruta kite iwi Maori i taua wa. No muri rawa nei te mate uruta ipa ai ki te raotu, i kiia nei tona ingoa ko Rewharewha. Koia nei te mate Thinga ai ona mano i te wa kotahi, i tiatiainaai nga tupapaku kite raukura ka whakanohoia ki ruiiga i nga maioro 0 te pa hei whakamataku atu i te taua e whakapae ana i te pa, kia mahara mai kei te nui tonu te tangata. Kaore ia kua mate te nuinga ia Rewharewha. Noreira he poropiti a Tu- [ raukawa, he matakite. Ko nga Pakeha e mohio ana ki nga wero a te tokotoko rangi, me nga karo e hipa ai taua rakau. i 1 runga i taua matauranga ka whakahaerea e te Tari Ahu- | whenua (Agriculture) nga tohutohu mo te whawhai kite i “ paraiti ”o te riwai, ote harakeke, o nga hua rakau. Koia nei nga rongoa i papua ki runga ki nga tipu riwai, ki runga 1 nga rakau hua. Mehemea ka waiho kia timata rawa te “paraiti” kaore he painga, engari me matua main hei araiatu ite mate. Nga tangata i kaha kite whakatutuki, ka kite ano i te painga. Nga mea kaore, ka mate nga kai aka whakatauki ake ano, “E taea te aha i te kaha o te tokotoko rangi.” Tera tetahi ‘‘Paraiti” kino kua kitea kite takiwa o Tauranga. He “paraiti ahi” (fire blight) te ingoa a kaore e orate hua rakau i a ia. Kua kitea ko tona kainga e noho ai ia i te wa kaore ano kia hua nga rakau, kei runga i etahi rakau Pakeha e kiia ana he Hawthorn (he kuiki) Noreira kua put a te kupu mo aua tu rakau kia tahuna kite ahi kia whakakorea kia ngaro ai te “paraiti ahi.’ Kanui nga tohutohu me nga ture epa ana ki nga mate o nga kai, ara kite tokotoko rangi e huna nei i te kai. Na kanui hoki nga “paraiti” e pa ana kite tangata. Kei Niu Tireni nei etahi, kei era atu whenua o te ao etahi. Ko te “paraiti” tangata te “paraiti” kino. Kite ngaro nga riwai i te tokotoko rangi ka taea ano te hoko mai he pihikete.

he paraoa, engari kite ngaro te tangata me hoko ki whea, a ma wai e hoko ? He Tari ta te Kawanatanga, mo nga kai, he Tari ano mo te tangata. Ko te Tari tangata ko te Tari o te Ora. Mehemea he mate takitahi ote tangata, kei waenganui i a raua ko tana takuta nga whakahaere mo taua mate a ora noa, mate noa ranei te turoro. Engari mehemea he mate uruta to te tangata, kua urn mai tena ki raro i te Ture o te Ora. ' Kua Kahititia te rarangi ingoa o nga mate uruta. Ahakoa ko wai te takuta nana i titiro, i tana mohiotanga ano kei roto i te rarangi mate uruta tana mate, tere tonu tana ripoata kite Tari ote Ora. Kite kore, ka whiua tena takuta kite whaina mo tana takahi i te Ture.—(Tera te roanga.)