I.—3a

10

ahakoa, ma te aha, mehemea c mau mai etahi wahi, waiho mo muri atu ahau whakamatau ai ki te hopu i etahi atu o nga take kei te hiahiatia c matou kia riro mai, kia oti hei ture mo o matou whenua. Me huri tenoi i naianei mo nga mana c meatia ana kia whakawhiwhia kite Poari i raro ite Pire Poari ate Kawanatanga, kahore ahau c kaha kite whakaae i ena. Kaati, waiho tena hei take whiriwhiri, tirotiro ma te Komiti. Ko oku mahara mo tenei Poari i raro i nga ritenga 0 tenei Pire, c kore rawa c tika ma te Poari nei ano ia c whakakorikori, i runga i tona hiahia c hiahia ai ia. Engari ma nga tangata no ratou te whenua nga taonga ranei te kupu, me nga tohutohu atu kite Poari, whakaatu i nga hiahia o aua tangata, i nga huarahi me nga mahi c paingia ana c ratou kia mahia c te Poari, katahi ano te Poari ka korikori i raro i aua tohutohu—katahi ano ka tika. Ko te hiahia nui o nga iwi na ratou nei tenei tikanga i mea kia tv tenei Poari, he mea kia riro ai mana c whakahaere nga riihi me nga riihitanga whenua. He mea hoki kia taea ai te nama he moni hei utu taumahatanga, a hei whakapai whenua hoki. I runga i tenei huarahi mahi ka kapi katoa nga ringa o te Poari i tenei mahi anake. Na taku mohio iho ka kapi nga ringa o te Poari i tenei huarahi mahi, me taku kite, tera c taupapatu te mahinga o ona mana whakahaere whenua me ona mana Kooti whakawa. Na konei ahau Iki ai, c kore rawa c tika kia apititia atu he mahi hou atu ki roto kite ringa ote Poari, a kia whakawhiwhia ia ki nga mana katoa ote Kooti Whenua Maori. Ko nga mana ote Kooti Whenua Maori, he mana ena me tuku atu ki roto ki nga ringaringa o tetahi atu ropu i waho atu o te Poari c kiia nei. Ko enei mana c rua —ara, ko (1) te mana riihi, tiaki whakahaere whenua, me (2) nga mana o te Kooti Whenua Maori, c kore rawa c tika kia huihuia ki roto i nga ringaringa o te ropu kotahi. He nui nga kino me nga he c puta, a ka tau katoa hei taumahatanga ki runga ki nga whenua o nga Maori c tupono te tuku whenua ki raro i te mana o te Poari nei kia whakahaerea i runga i nga riihi, mokete hoki. Kaati, kahore ahau c whai rawa kia whakapaua ona whakataturanga i naianei, engari ka huri taku korero mo nga whenua Maori—nga whenua Maori c takoto papatupu ana. Ka whakaae ahau kia whakaturia he Poari kia riro mana c whakahaere nga whenua Maori i raro i nga huarahi kua whakaaturia ake nei c ahau, a mo runga i nga take kua whakaaturia c ahau. Na, i te mea kua whakamohiotia mai ki a tatou c te Kawanatanga, kua maharatia c ia kia whakamutua te hoko ate Kawanatanga i nga whenua a nga Maori; na mehemea he tika tenei, kua tata te taea o tetahi o nga hiahia nui c inoia tonutia nei c nga iwi Maori ra roto ito ratou Kotahitanga. Na, mo nga toenga whenua papatupu a nga Maori c takoto nei i naianei i te motu nei, c penei ana ahau, kaua c pa atu te ture ruri i raro i " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," ki aua whenua, no te mea he huarahi hanga taumahatanga tena ki runga kite whenua, he huarahi whakakino tangata hoki. Kahore enei ahuatanga c rua ite pai, kahore i te tika, kahore hoki c hiahiatia ana. He nui hoki nga kino c oho ake ana i roto i nga iwi, i nga hapu i runga i nga tono ruri a tetahi tangata kotahi, tokorua ranei, c ki ana he paanga o raua kite whenua, a ko te nuinga o nga tangata kahore i te whakaae. Engari ma te katoa c whakaae, katahi ka tika, ka kore hoki he kino c oho ake i roto i te iwi. Kaati, ko taku huarahi tenei ka whakaaturia nei mo aua ahua whenua. Me penei he ture, me whakamana nga hapu c ki ana he paanga o ratou ki tetahi, ki etahi whenua papatupu, kite whakatu i tetahi Komiti i roto ano i a ratou, me tv taua Komiti ki nga wahi c whakaritea c ratou. (1) Xi te kimi, kite whakatau ite rohe potae ote whenua, o nga whenua papatupu ranei; (2) kite kimi kite whakatau i nga rohe hapu, wahanga hapu hoki, tae atu hoki ki nga rohe whanau. Kia oti rawa tena te whakatau, katahi ano ka ahei te ruri te haere mehemea ka hiahiatia c nga tangata mo ratou tena wahanga tena wahanga o aua whenua. Ka oti ena rohe katoa te mahi—katahi te Komiti ka timata kite whakatutuki i tetahi o aua mahi, ara, kite kimi kite whakatau i nga rarangi ingoa o nga tangata c tika ana ki ia wahanga ki ia wahanga o te whenua. Kei te tino mohio ake ahau, ka taea tenei huarahi te whakatinana. Kua kite ahau ite whakatatanga 0 tetahi tikanga penei. Xi te whakaaetia tenei huarahi kia whakaturia, ka ki ake ahau ka mawehe atu etahi o nga taumahatanga nunui c tau mai ana ki runga ki nga whenua Maori i raro i nga ture o naianei; aka taea hoki te whakakore atu nga tini raruraru nunui c oho ake ana i waenganui i nga Maori me nga Maori. Xi te oti enei i nga Maori, ara, i to ratou Komiti, na, heoi he mahi ma ratou i muri o tena, he tuku atu ita ratou whakaotinga kite Kooti kia whakamana—ki te kore te Kooti, aki te ropu hei tango ite mana ote Kooti. Engari kaua kite Poari. Na, kua oti katoa te take, a kua araia atu nga huarahi whakapau nui i te moni, whakakino hoki i te tangata, c puta mai ana i nga keehi penei, ana mahia etc Kooti Whenua Maori. Na, ite mea ko ta tatou noho c noho nei tatou, hei whakaatu i o tatou mahara, he uiui, he tautohe, i nga tika i nga he, i nga uauatanga, i nga ngawaritanga o o tatou hiahia, kia taea ai te komiri i roto i a tatou huarahi korero tetahi ture c tau pai ai ona hua ki nga iwi Maori, a c tino iti ai hoki nga moni c pau i runga i nga huarahi whakahaere i raro i taua ture; koia nei ahau 1 ki ai, koia tenei ko te huarahi c oti ai taua hiahia i raro i nga tini ahuatanga c pa atu ana ki enei whakahaere. Na, ite mea kua maramatia te putake ota tatou noho, koia ahau iki ai, ka taea c ahau te whakangawari te nuinga o nga take kei te hiahiatia c ahau kia oti, kia riro ai ma taku whakangawari i etahi o aku take c ngawari ai pea te whakaaetia nga take a te Kawanatanga kua whakaaturia nei etc Pirimia i roto i ana whai-korero i runga ite Motu nei. Kaati nei he kupu maku. Henare Kaihau : I mahara ahau ko tenei korero a tatou he korero mo runga i nga pitihana i whai korero ai ahau i tera rangi nei. Kaati, he mea ke tenei. Ko tenei he whakaatu ke i nga huarahi hei haerenga mo tetahi ture i runga i te hiahia a nga mema motuhake o tenei Komiti. Tera ke ia te aronga korero, ko te pitihana i korero ai ahau; ko te take tuatahi tera kei te aroaro o te Komiti. Te Tiamana : I mahara ahau ko te putake i kokirihia ai aua pitihana kite aroaro ote Whare, he mea kia taea ai te mohio nga mahara o nga mema Maori mo runga i te huarahi c haere ai he ture whenua Maori, kia taea ai te whakaiti iho te whakakore rawa atu ranei o nga kino me nga taumahatanga c korerotia nei i roto i nga pitihana. Kua whakaaturia c Henare Kaihau ona