G.—l.

22

Otira, i te wa i whakahokia ai nga Waitotara-Whanganui, me te Opunake me Hangatahua awa Poraka, kahore he mana hei whakarere pera i runga ite ture whenua riro ite rau o te patu. Kotahi anake te ara o te mana hei penei, a kei te tekihana 6 o "Te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni o 1865," a i ki " I runga i nga kareme mo te utu whakarite whenua e tika ana i runga i te panui ki te kaitono, a te Heketari o te Koroni i runga i tona mahi mo te Karauna ki te whakarere i te mana ote Kararuna ki te whenua e tonoa nei te utu whakarite." E marama ana te whakaatu atu Id te Tino Roia oTo Karauna te tikanga i mahia ki te hunga ngaro atu, kua kiia nei e maua: kahore te ture o 1863, i whakaaro me hoatu te whenua ki nga Iwi, ki nga hapu ranei: a, ko' te tikanga ote hanga ote Ture mo te whenua riro i te rau a te patu o 1867, he whakamana i te Kawana, a i hoatu mana ki a ia mo te whakarite " Rahui" mo nga tangata o nga hapu, o nga Iwi ranei. A, i ki, me panui tenei tikanga kahore i tau taua ture kia Matakatea, no te mea kahore i Panuitia te whakarerenga o taua whenua. Ki te mea e tika ana ta maua titiro i te ture i te wa e ki nei maua, kahore tetahi o aua whakarerenga i kiia nei, i whakarerea i mana ki te tango i te mana o te Karauna, a, ki te whakatau atu ki te tangata Maori: a, no te mea i whakakorea ite tau 1878. Te Ture Whakanohonolo Tangata o Niu Tireni, timata i 1863, a tae ki 1866, me te Ture mo te whenua riro i te rau o te patu, te mana hoatu kaha ki te Kawana kua kore noa i mua, a ko nga mea kahore i oti te mahi i 1877 e kore e oti te mahi inaianei kua hono tonu te ki mai a nga tangata Maori, ko te mana o te whenua i whakahokia ki a Matakatea, kahore ano i whakamanaia. I puta ano taua kupu ki aTe Hiana, a i korerotia ano eTe Make i runga i ona korero, a ko te korero tuatahi tenei i whakaaturia mai ki a matou i te tuanga o to matou Kooti i Oeo ; i mataku ratou, no te mea ko Matakatea tetahi o nga herehere mo te parautanga whenua, era pea e whakakorea tona mana ki te whenua, i huna te ki tonu atu ki nga tangata Maori, a ahakoa tau te he ki te whakawakanga o nga herehere mo te parautanga, e kore taua hara e ea i runga i ta matou ture, e kore e ea hei tango i te whenua i whakahokia ki a ia ratou ko tona hapu, e Ta Hori Kerei, e Ta Eruera Tapata i nga tau tekau ma wha kua pahure ake nei. I runga i te tono a Ta Hori Kerei, i nui ta maua rapurapu i nga tikanga mo te Taone i Opunake Ko nga kupu tohutohu a Te Retimana i te timatanga, i te tau 1866, koia enei " E hiahia ana te Kawanatanga ko te whenua katoa a Wiremu Kingi Matakatea, Arama Karaka, ratou ko a ratou hapu, me waiho ki a ratou, engari me waiho kau te wahi mo te Taone i Opunake, a kua mohiotia e whakaae ana ratou ki te tuku mai i tena." A, ite timatanga o te tau 1867, itu te hui aTe Parete ki Te Umuroa, a " timata ana nga tangata Maori te patai me pehea e te Kawanatanga a Opunake, ka tukua ranei he ope marihia pera me ta ratou i tuku ki Warea? " I kiia atu, eki ana aTe Parete "Kua puritia e te Kawanatanga te wahi mo te taone i Opunake, a, meake ka tukua e ia he Pakeha ki reira noho ai; a kei a ratou te tikanga mo te whakatu marihia ki reira. Ki te mea ka pa atu ratou ki nga tangata Maori kua whakanohoia, era pea te Kawanatanga e tuku atu i te marihia hei noho mo reira : ki te noho pai ratou, e kore pea e tukua atu. Ki ana ratou ka tahutahuna e ratou, ka tango i nga pu i nga kariri kua tukua atu ki nga Maori: I kona ka ki atu ahau, ko te whenua kua whakaritea ma Matakatea ratou ko ona tangata ka tangohia hei utu, ki te ngaro etahi o nga pu." Ka mutu to ratou tautohetohe i reira. I Nowema 1867, ka whakina eTe Parete kua oti nga rohe o waho o Opunake te ruri, ko nga eka 1,394 : a no muri iho, tukuna ana te mapi kia Ta Tanara Makarini, a whakaaetia ana e ia. Kahore he pukapuka o te tuku mai i homai e nga tangata Maori. Iki mai aTe Parete kia maua " I ata whakainaramatia atu ki nga tangata Maori i te whakarerenga i te Taungatara Moutoti Poraka i puritia e te Kawanatanga te 1,400 oka, a i ruritia i reira me te tautohe kore." I puta te kupu a Ta Hori Kerei kia maua (i taua reta Id a maua), mo nga Karaati i hoatu ki etahi tangata o roto ote whenua kua whakaritea mo to taone o Opunake : a notemea kua tukua taua mea Id te aroaro ote Paremete era pea e kore e hiahia aTe Kawana kia mohio ki nga korero. Koia enei kei muri nei: I tuku pitihana a Meiha Paraone, tetahi o nga tangata, i tukua nei he karaati ki a ia, Id te Paremete ite tau 1866, kia whakaritea te whenua mona i runga i tona tu Apiha ote Marihia; kahore te Kawanatanga i whakaae ki taua pitihana. Ka huri te tau, ka puta kupu whakaae o tetahi Komiti whiriwhiri o te Whare, a i te 2 o Oketopa, 1867, i ki te Whare " E tika ana kia tukua he mea i runga ite pitihana a Meiha Paraone, i runga i tona tu Apiha Marihia." I ki aTa E. Tapata, kahore a ia e kite i te ara whakamana a te Runanga Minita i taua mea. Ka huri te tau 1868, ka puta ano taua korero ki te Whare, a ki ana te kupu o te Whare, " Ko te mea tika me hoatu he whenua kia Meiha Paraone i runga i tona tu Apiha o te Marihia, a me te whakaaro ano kahore te Kawanatanga inaianei e ahei te hoatu ite whenua e rite ana tona utu ote whenua e riro iaia i tona tono tuatahi." Iki aTa Eruera Tapata, he tika ano kia hoatu te whenua i runga i tona mahi Marihia : a, i ki " ki taku whakaaro me tino whakarite rawa te kupu hoatu ote Whare kia mana rawa." Ite kianga a Meiha Paraone me whiriwhiri he whenua maua i Opunake, i ki aTe Retimana (Minita Maori) ekore e pai kia tukua nuitia atu ma te tangata te Rahui i Opunake , engari me mahi taua whenua kia puta nui he tangata noho tutata ki te kainga o te iwi oWi Kingi Matakatea; a i muri mai ka ki aia " E kore pea e rite nga kupu i kiia atu ki a Wi Kingi Matakatea me Arama Karaka kua mate nei, me a raua tangata, ki te mea ka hoatu te 400 eka hei whakarite ite kareme kotahi. Ko te mea i whakaarohia he hoko i nga tekihana ote taone, i nga tekihana o waho tata ote taone, ame ata tiaki taua poraka iti. Era e oti noa te tuku whenua ma Meiha Paraone i te taha ki te Hauraro, ahu ki te Auru o te tahataha o te awa o Waingongoro i tetahi, ki te Takutai ki te koraha ranei. Ko taku e whakaaro ai ko te whenua tutata ki Mawhitiwhiti." Era e pai rawa a Meiha Paraone ki te tango ite whenua i reira; a kahore nei i ahei i muri mai, whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini tona whiriwhiri i Opunake. I kona ka tono a Kapene Hametona (Hamerton) i runga i tona tu kapene i mua o te Marihia, mo te 300 eka, a whakaaetia ana eTa Tanara Makarini ki Opunake. Ite patai ote Heketari o nga Whenua ote Karauna, ki te Heketari me tuku taua whenua i runga i tehea tikanga ? Ka whakahokia e te Heketari, i runga i nga tikanga o 1863 kahore he kareme i runga ite Ture. Otira kua whakaaetia ete Wa Minita te whenua ma Kapene Hametona, he apiha hoki a ia no te Marihia, " I rite tahi hoki tenei ki ta Meiha Paraone." Ka patai a Te Tomete, ki te mea ka hoatu ture kore, i nga eka 300 ma Kapene Hametona, a kia hia hoki ma tetahi apiha ke. Whakarerea ana taua mea mo taua wa, kahore