23

G.-l

hoki a te Tomete i whakaae ki te tuhituhi i te Karauna karaati, a, kia whakakitea ra ano "te tikanga, te ture ranei ote Paremete i tika ai kia hoatu he whenua ma te kaitono." Otira ite tau ki muri iho, ka tuhia " Ahakoa kahore i tika te mana o te Ture ki te whenua ma Kapene Hametona e tika ana tona tono, a kua whakaaetia c nga Minita kua hinga, a i nga Minita e tu ana. Tuhia ana taua karaati; otira i te tukunga atu, i puta te kupu aTe Tomete ki te Tino Roia o te Kuini, a i mea " Kahore ahau i kite i tetahi mana o te ture mo tenei: na Ta Tanara Makarini i ki kia tuhia; era pea e tukua ki roto ki nga tikanga o tetahi Ture Whakamana ina hanga." I puta te kupu ki te Tino Roia o Te Kuini kia tuhituhia eia tetahi Pire hei whakamana. A kahore nei he Pire whakamana o te Karaati kia Meiha Paraone, kia Kapene Hametona ranei. Tera ano etahi karaati iti i Opunake ki nga Kai-Haro Muka, me nga tangata noho o riera i te wa i kaha te mahi haro muka, i runga ite whakaaro era e puta nui te moni hei utu. Otira ehara enei ite mea nui hei korerotanga ki konei. Ko nga hoko katoa i whakaritea a i puta he kupu ate Runanga Minita, mo runga. XIIL—Te Tikanga "Takoha." Kua ki ke atu maua ki a koe, e Te Kawana, kahore te tangata Maori i mamingatia ki tenei mea ki te Takoha, i runga i te whakaaro ko tenei hei whakarite i o ratou kareme, a e utua ana te moni i runga i tetahi ingoa hou. He nukarau kau. Ka kitea ta ratou kata mo runga ite whakaaro i rere ke i nga kupu a Te Make i tana tuhituhi ki a Te Hiana, koia enei " Ahakoa e mohiotia ana tenei mea te takoha, he kuare te tangata e whakaaro ana, kahore ratou i mohio he utu ano tenei takoha mo ta ratou whenua." Ko te mahi whakakore i nga tuku tonu ote whenua ate hoaturanga Takoha i rite tonu; otira ko te tikanga ote ara i mahia ai te mea hou, ki ta maua whakaaro, he he rawa. I runga i nga kupu ate Komihana Hiwari i tona tu Kaiwhaki, ko tenei mea he hoko puku ite whenua. Eki ana aia " I hoatu e ahau te Takoha i runga i nga ara e rua. Ko tetahi hei utu mo te mana o mua ote Iwi, a i utua ite aroaro o te katoa ki nga tangata maori nana te whenua : a, ko tetahi hei utu i te mana o nga Rangatira, a i utua pukutia tenei, he Pakeha anake i kite. Ko te tikanga tenei i peneitia ai me te mahi o muri nei. Iki nga Rangatira me whakakore ratou i taku mahi ki te mea ka utua katoatia nga moni ki te aroaro o te katoa, inahoki ki te peneitia me hoatu ka.toa nga moni e ratou ki te iwi, a ka riro noa a ratou whenua me te kore utu mo ratou." Otira he mahi poauau kia whakaarohia e kore tenei mahi puku e mohiotia. Ki tonu ana nga pukapuka ite kupu, i mohio te iwi kei te hoatu puku he moni ma nga Rangatira: Otira kahore ratou i mohio ki te nui o taua moni, a kahore hoki o whakina atu. Ko tetahi o nga take i noho roa atu ai a Titokowaru i Parihaka ko tona mohio e kore a ia e ahei te haere atu i runga ite taunu kore a nga tangata mo tona tango puku ite moni ate Kawanatanga. A, i tetahi o matou hui, i kiia atu tenei e maua ite aroaro ote iwi, me te kata ratou, me te whakama ko ia. E toru nga he nui o tenei tikanga: I whakakino i nga Maori: I hoatu mana nui ki te Komihana :A, i Waimate Mania, ko tona otinga he maumau. Kahore rawa he tikanga iti mo te ara hoatu i nga mom. Waiho ana ki te Komihana te whakaaro ma wai, ma wai ranei te moni: Mana te tikanga wehewehe i waenga ote iwi, a manae pupuri, ka hoatu ki nga Rangatira anake. Kahore rawa i kitea e maua tetahi tikanga hei whakatika i tona ara hoatu, tetahi mea ranei hei whakaoraora i a ia mo te whakahe a te iwi, a kahore rawa he whakaaro iti me mohio te Kawanatanga ki tona tu mahi. Kua kitea te hua o tenei tu mahi i nga mea i puta i te Mania. I whakaaro a Meiha Paraone ko nga moni ma te iwi mo te whenua o waenganui a Waingongoro me Kaupukunui kia 4,000 pauna, a mo te whenua o waenganui o Kaupukunui ki te otinga o te ruri e tutata ana ki Oeo e 2,000 pauna moni; me penei hoki te moni mo te mana o nga Rangatira : A kaua e pahika ake ite 15,000 pauna moni, hui katoa. Ko etahi o aua moni i pau i tetahi ara ke. I ta maua tirohanga i te kaute o nga moni i pau mo te hoko o te Mania, miharo ana maua ki te nui o nga moni i pau i runga ite mahi ote hoatu moni ki nga Maori. O nga moni 8924 pauna i kiia (tae noa ki te mutunga o te tau utu moni, ara te 31 o Maehe kua hori nei), e 4,357 pauna moni kua pau i runga ite ara ote utu, a e 4,567 pauna moni i utua ki nga tangata Maori mo Waimate. O roto o tenei moni o muri nei i kitea e maua e 900 pauna moni i riro ia Titokowaru : Otira kahore i riro i a ia i runga i tana ingoa. I tona tuhinga i tona ingoa ki te pukapuka tuatahi ote whakaae ote rironga atu o te moni ia ia, i whakahokia e te Kawanatanga me te ki, ki te utua te moni a te Kawanatanga ki a ia, e kore e whakamanaia : a tuhituhia ana e te Heketari te kupu " Engari me tuhi te ingoa o tetahi tangata ke ki te pukapuka whakaae ote rironga ote moni." A peneitia ana, a e toru nga ingoa ke i tuhia ite rironga atu o te moni ki a Titokowaru, Tirotiro tonu maua ki nga kaute utu, a i runga i te patai, ko nga moni nei i utua ki nga Rangatira (hui katoa nui atu i te 2,500 pauna), i runga ranei i te Takoha, i to ratou mana Rangatira ranei, oho ana maua ina rongo i te kupu kahore rawa tetahi wahi o tenei moni i tae ki te iwi, e 900 pauna kahore i utua mo te aha ranei i Waimate Mania, engari "mo te hui i Waitara i 1878, a ko tetahi atu moni 1,000 pauna i kiia i utua ki te Rangatira nei, kia Te Teira, o Waitara me etahi atu, a " ehara i te utu mo ta ratou mana i Waimate, otira mo te kai, me etahi atu mea i taua hui i Waitara;" a, i hiahia aTe Teira kia puta "he tikanga " kia penetia aua moni. Ka patai atu maua kia Meiha Paraone "He aha i kiia ai eia he takoha tenei moni, a i pau katoa ite hui i Waitara?" Ko tona kupu whakahoki mai tenei "I whakaaro a Te Hiana me whakatau ki nga moni i pau i te Takutai, a me whakaaro ko tetahi o nga mea e tau ana ki te Takoha, a i runga i te utu mo te whenua; I whakaaro aia era e tau te pai; a tau iho ano mo taua wa, a kitea iho e nga Maori i nga marama ki muri mai kua kore noa iho nga tikanga i puta mai (i taua hui)." Rongo miharo ana maua ki teuei mea, ka patai atu maua kia Meiha Paraone, " He aha te mea i riro mai i runga ite utu o tenei moni katoa ki nga rangatira? Kua tau ranei tetahi pai ki aia i runga i taua utu ?" Ka whakahokia mai eia " Kahore; na kona i tohutohu atu ai ahau me mutu tenei tikanga Takoha." A, "Ka tae koe ki te whakarite ite tikanga mo te mania ka maumau noa iho to moni?" "Ae." I hiahia maua ki te mutu i konei. Otira na tetahi mea puta ohorere mai, ka haere tonu ta maua mahi i runga i tetahi ara ke rawa atu. I runga i ta maua kimi ite take ote rironga atu ia Te Teira, he rangatira no te Ngatiawa i Waitara, te hoatu o nga moni i whakahokia hei Takoha mo Waimate Mania. Ka miharo maua na te aha ranei i puta ai tona mana ki te whenua a Ngatiruanui, a