G—l.

21

e whakaritea kia kaua a ratou karemi i hoki iho i ta nga tangata haere ki Taranaki; a puta nui ana nga raruraru me nga mahi ate Kawanatanga i runga ito ratou haere." Ka whakaae aia ki nga whakarite a nga Minita " Ki te mea ka whakaae ratou kua ata whakaarohia, a kua ata whakaritea tona kupu mo te hoatu," katahi aia ka whakaae. Kahore nga Minita i whakaae ki te tuarua ote korero : a ko te otinga, a i runga i tetahi tatau o nga whenua hei whakarite mo nga kareme a nga tangata kahore i noho i to whenua, i kitea e 755 nga Kareme, a i runga i te hoatu o nga eka 16, mo ia kareme, i tae ki te 12,200 eka, a hoatu ana ete Kawanatanga ki nga hapu e rima. Ai te kianga atu ki te Tino Roia o te Kuini kia tuhituhia etahi kupu mo te ota o te Runanga Minita hei whakamana i tenei tikanga, kahore i marama he mana ranei ta te Kawana hei whakapumau, kahore hoki te ture i whai whakaaro ki nga Iwi, ki nga hupu. Puta ana ki muri tata, ai te tau 1867, te Ture mo te whenua riro i te rau ote patu. A, i taua wa, kua whakataua ete Kawanatanga etahi whenua ma etahi Rangatira, a kei raro iho nei taua whakataunga : —2OO eka ki a Te Puni " hei whakarite mo to roa o tona whakahoa mai i runga ite mahi tika'" 100 eka ki a Wi Tako mo " nga mahi tutata, whakahoa mai." 100 eka kia Mohi Ngaponga, i puta te kupu a te Kooti nana te kareme tika o nga tangata katoa kahore i noho i te whenua ; me te 100 eka ki a Hemi Parai mo tona noho i Poneke i runga i te kupu a te Kawanatanga, a ki te pai a ia kua haere a ia ki Taranaki. Kahore rawa te eka kotahi o enei whakatau a te Kawanatanga te whakaritea, a tae noa ki tenei ra. I puta te kupu ite tau 1866. Ite tau o muri iki nga Rangatira kia whakaritea a ratou whenua. Ite tau 1869 i tono ano ratou. A, ito ratou tono ano ite tau 1870, iki te Tari Maori kua whakahokia te whenua i Taranaki ki te iwi, a kua ea nga kupu hoatu ate Kawanatanga ki nga Rangatira. I te tau 1871, i puta ano ta ratou inoi me te ki "kua hamupakatia ratou ete Kawanatanga." Ki ana ano te Tari Maori, kahore taua whenua i kiia atu nei kia hoatu i te ringa o te Kawanatanga, a kahore he take hei hoatu kia ratou. Ite tau 1873, ka puta mai ano ta ratou tono, akaki aTa Tanara Makarini mana e tirotiro. A kahore he aha i puta a tae ki te tau 1878, ka tono aWi Tako kia rapua nga pukapuka aTe Retimana, kia kitea nga kupu homai aTe Retimana. I kona ka puta te whakaaro rapu i tetahi wahi whenua ma Wi Tako. Kore noaiho mo nga marama e ono, aka tahuri aTe Hiana ki te mahi. I kona ka hoatu e Meiha Paraone he tekihana ma Wi Tako ite Ngaire, kotahi pea te maero te mainao atu i Stratford; kahore aWi Tako i pai ki taua wahi, a whaongia atu ana nga pakapuka, ana maua i hahu i aonga ake nei. Pouri ana te titiro atu ki enei Rangatira c rima e tohe noa nei mo nga tau 13, kia riro atu ia ratou tenei whenua iti, kua kiia atu nei kia hoatu he whakarite ito ratou mahi whakahoa mai; a ina maharatia ko tetahi o enei e tono nei ko Te Puni, te hoa tino tawhito, tino piri mai ki nga Pakeha, me whakama rawa tatou. Kahore maua i ahei te whakapono ki te tika o tenei, ana te tohe tonu ki te Tari Maori, ki te Tari Whenua, katahi ka kitea e maua tepono. Tera tetahi mea era e taimaha rawa atu te whakarite i enei kua korerotia nei, a ko tenei ko te taha ki nga tangata Maori " o Wharekauri." I mua o te patu, haere a Waikato i nga tau nui atu ite rima tekau i noho enei tangata i Waitara. Rere haere ana i mua o nga toa o Waikato ka mahue o ratou kainga, haere noa iho, ka tau ki Wharekauri, me te whakataurekareka ite Maoriori. Rongo rawa ratou kua whakakorea ratou ete Kooti. Ka puta ta ratou whakaaro mo te hoki ki o ratou kainga tawhito. Mea noa te Kawanatanga ki te whakakore, kahore i kaha, a u ana to ratou ope tuatahi (e tata ana ki te 120), ki Tarauaki ite tau 1868, i Hanuere, ko te toenga (e tata ana ki te 150), i Nowema. Iki atu te Kawanatanga ki a Te Parete Ida rapua e ia he tikanga mo te whakanoho i a ratou " ki te whenua kua whakaritea mo nga tangata ngaro atu." Otira kahore he whenua i whakaritea ma te tangata. Whakanohoia ana eTe Parete ki Te Mimi, ki Urenui, a tera te noho tonu mai na. Ko ratou nga tino hoa kaha aTe Whiti, ako wai e miharo atu ? E kore a ratou kareme e oti ngawari, tera hoki tetahi kareme o mua atu i ta ratou, mo nga eka e tata ana ki te 10,000, o nga whakataunga a te Kooti kia whakaritea i waenganui o Parininihi o Urenui: a, e ki aua a Te Parete, i runga i tona tu Kaiwhaki, ina huilmia tena ki te whenua ma Wharekauri, me tae nga eka ki te 20,000. Na, notemea ko te mamao atu o te ngaherehere i te moana, he maero me te hawhe pea i te Takutai o waenganui o Urenui me Parininihi, he iti te whenua marama o reira hei whakarite; a ko te tangata mana e whakarite te wehewehenga o tenei 30,000 eka, era e taimaha tona mahi. XII. —Te Whakaeeeenga o nga whenua eieo i te Rau o te Patu 1. Kotahi tonu te whakarerenga i ea, ako te whenua o waenganui o Whanganui o Waitotara. I runga i te panui i te Kahiti o te 15 o Maehe, 1867, i puta te kupu a te Kaimahi a te Karauna, kua whakarerea e te Kawanatanga to ratou mana ki taua wahi o te whenua riro i te rau o te patu, a kua mutu i reira nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni. Otira meake ka kitea kahore i ata tika te whakarerenga. E rua atu hoki nga whakahoki o te tau 1866 ki nga tangata Maori kahore i marama : ko tetahi, ko te Poraka o waenganui a Hangatahua awa me Waiweranui, e tata ana ki te 18,000 eka kia Ngamahauga, i hoki mai nei ratou ki a tatou i te tau 1865, a i uru mai ki raro ki te Panuitanga Rongomau a Te Kawana: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui o Moutoti o Taungatara, e tata ana ki te 44,000 eka kia Ngatihaumiti, ako Wi Kingi Matakatea raua o Arama Karaka nga tino rangatira. Kua piri tonu ratou ki ate Kuini itewa ote whawhai. I runga ite kupu aTe Parete raua ko Matakatea, ikia ia kahore rawa tena tangata i pa ki te whawhai, engari he tangata i korerotia nuitia mo tona atawhai ki te Pakeha. I tetahi waea i kiia ete Tumuaki ote Kawanatanga kia tukua ki tetahi Apiha ote Tari Whenua i te tau kua hori nei, i marama te take, i Ta Hori Kerei tukunga, o te whakahokinga o taua whenua ki aua rangatira, " Kua piri tonu mai ratou kia tatou i te wa o te whawhai, a no konei kahore a ratou whenua i riro ite rau o te patu, i runga ite panuitanga: engari kua hoatu e Ta Hori Kerei kia Matakatea me Arama Karaka, a nana ake i ki atu ; a i runga i te tono a ona Minita, tetahi ata ki marire atu e kore rawa a raua whenua e tangohia; te whenua kahore i tangohia e te Kawanatanga i runga ite rau ote patu ;a,i ki marire atu e kore rawa e tangohia i runga ite rau ote patu." Era e kitea a muri ake nei i pa ranei tenei rangatira e mau nei i te whareherehere i runga i te ki parau, ki taua mahi.