Untitled

Puke ki Hikurangi, Issue 11, 31 July 1899, Page 5

Nga Rongo-korero o Nga Whenua Tawhiti He mea tango mai i, roto i nga "Nupepa Pakeha."

Nga Korero O Nga Iwi, Nunui 0 Te Ao. Ingarangi. Toona Ingca tufcuru o tenei Whenua o mua iho a e haere nei Ko Piritani, orta Iwi Maori he Kereti (Celts.) No te taue 55 i mua atu i a Te Karaiti ka tae nga Romana ki reira, Ko Hihn. Tuiriaha to ratau Rangatira, ko te tangata rongo nui tera o nga Romana. No tenei tau ka noho nga Romana i Piritani, ka raupatutia e ratau nga Iwi Maori tae atu ki Karetonia (Te Ingoa tawhito o Kotarani.) Ka hangaia e ratau he taiepa Kohatu, whanui teitei, hei arai atu mo nga Iwi Maori 0 Karetonia, kia ngawari ai hoki ta ratau whakahaere i nga Whenua me nga Iwi kua taka ki raro i to ratau mana. £ 465 nga tau 1 uhi ai te mana o Roma ki runga, i tenei Whenua, tae noa kite tau e 410 i muri iho i a Te Karaiti. No reira ka. unuhia e Te Emepara.o Rdma ana ope hoia, kua tupu hoki he raruraru nui i toona ake Whenua. No muri i a ratau ka whakaeke mai nga taua o Kotarani, ka ngoikore te Iwi kainga kite karo ia ratau, kite arai atu i te mate. No konei ka whakaaro nga Rangatira kia karangatia atu etahi Iwi toa o w.aho hei awhina ia ratau. Te Ingoa o enei he Tiuto-

na, eo nga taha Moana p. Tiaoaanj. Enu nga tino hapu he Angara, he ; Hakih&na, na ratau i whakahoki nga taua mai o Kwetonia, ka. noho manuhiri ratau ki ..Piritani, ka tango Whenua tuo ratau. Ka whai . mai o ratau whanaunga i Tiamani ka tere nui mai, a riro katoa ia ratau te n.ui.oga o Piritani. Ko ona Iwi tuturu i ranpatutia, sia ai nga morehu ki nga Maunga o Weeri, i te taha Kauauru o Ingarangi, he Whenua Maunga, a e noho. mai nei ano a ratau lJri, e kiia nei he Werehi, he Iwi motu ke i, te Ingarihi. Ko nga Angara ine nga Hakihana te take mai o tenej Iwi o te Ingarihi, na to raua huinga, ka moe tefcahi i tetahi, ka huaina ho Ingarihi, mete Ingoa o te Whenua ko Ingarangi. Ka noho nui ratau i Ingarangi ka whakaeke maietahi Iwio tawahi hei whanaunga ano kia ratau, e huaina ana he Teeni. E rua rau nga tau i pakanga ai nga Iwi e rua. No te tau 1017 ka kaha te Teeni ka tu ko tetahi o ratau hei Kiingi. E toru nga Kiingi o te Teeni, ko te whakaotinga i mate Urikore, ka hoki ano te Karauna ki nga Uri Kiingi o te Ingarihi, kia Eruera i te tau 1041. Ko tenei tangata i whakatupuria ki Nomani, kite taha raki o te Whenua e nohoia mai nei i tenei wa e te Wiwi. He whanaunga ia kia Wiremu, Tiuka 0 Nomani, toon;t ngakau me ana tikanga i tahuri ke ki Dga Nomana; Ka mauria mai e ia ko te reo o Nomani (he reo Wiwi) hei reo mo nga Kooti Whakawa, mo tana Kaunihera, me ng-i Whare-karakia. No te tau 1066 ka mate ia, kaore he Uri. Ko te tangata i tika hei Kiingi i inuri i a ia ko Etika, na te mea he tamariki rawa, ka pootitia e te Witana ara e te Kaunihera nui ko Harora hei Kiingi, ko ia hoki te tangata nui, toa, o Ingarangi i aua ra. KdSahi a Wiremu, Tiuka 0 Nomani ka whakaatu kua oti ke te tuku e Eruera te Karauna kia ia kia Wiremu, a ka ki i oati pono a Harora e kore ia e takahi i taua tuku. Heoi ano ka whakafcaka e ia he ope nui ka whakawhiti mai i Nomani ki Ingarangi ka u ki Hehitingi. Tera te Kiingi o Nowe ka u kei te taha Rawhiti Whaka-te-raki. Ka ahu atu a Harora ka Whawhaitia te Kiingi o Nowb ka hinga tera. Ka hoki mai a Harora kia Wiremu, ka tutaki nga ope ki Pukeherake i uta atu o Hehitingi i te 14 o Oketopa, 1066. Note ata ka papatu, a, ahiahi noa, he mano, he mano i hinga o tetahi taha o tetahi taha no te ahiahi ka kokiri te ope a Harora ko ia tonn ki mua : Ka tu ia i te pere, ka hinga : I tu tonu kite whatu, puta noa te roro. Ona taina e rua mate iho ki tdna taha, ka whati tona ope kite ngahere. Ka toa nei te Nomana, ka riro te Kiingitanga ia Wiremu, ka huaina ia ko Wiremu Te Kai-raupatu. Wiremu I. Te Kai-raupatu. Ka hinga nei i a ia a Harora ka haere a Wiremu me tona ope ki Banana, a whakawahia ana i reira hei Kiingi i te Kirihimete o te tau 1066. I >vhakaae ia kite wbakahaere i tona Iwi hou i runga ano i o ratau ake Ture, a he nui toona ngawari mete tika o ana mahi i te tuatahi. Ka roa ka noho kino te Ingarihi, ka rapu kia whakamatea ia. Nona i Nomani, ka rite ta ratau whakaaro kia patupatua katoatia nga Nomani i Ingarangi. Te hokinga mai o Wiremu, ka rongo, ka mura toona riri, ka pakeke toona ngakau, no kona i mura ai te ahi, i pa ai te patu ki Ingarangi, ka whakangaromia te kai, te tangata, me nga pa o etahi takiwa nunui. No muri ka murua nga Whenua o etahi o nga tino Rangafcira o Ingarangi, ka tapaea ki nga Nomana, ki toona Iwi ake, mete whakaoati ano era, hei tikanga mo enei tuku kite awhina i a ia i nga wa o te Whawhai. Ka tino whakapumautia tena tikanga hei take Whenua, te tuku i runga i te oati a te tangata hei hoia ia ma te Kiingi, kaore he moni i utua ai te Whenua. No mua tata ake nei i whakakorea ai e te Paremete o Ingarangi enei take Whenua. E toru nga tikanga a Wiremu e tino korerotia ana e nga pukapuka whakapapa o Ingarangi: — 1. No te tau 1086, ka tuhituhia ki tetahi pukapuka nui nga Ingoa o nga Whenua katoa o Ingarangi: Mete Ingoa o te tangata i a ia, ia Whenua ia Whenua: Te maha o nga Eka e mahia ana kite kai, me nga kupu whakamarama mo nga Awa, mo nga Roto, me nga ngaherehere. Ko te Ingoa o

taua pukapuka ko te "Domesday Book" ara Ko "Te Pukapuka o Te Ra o Nga Ture." 2. I whakahaua e Wiremu kia whakatangibia he pere kiia kainga, kiia kainga o Ingarangi i te waru o nga haora ote ahiahi, kia tangi taua pere ka tineia ai nga ahi katoa ote pa. Te Ingoa ote pere ko te "Curfew Bell." 8. He tangata toa a Wiremu kite whai i nga Kararehe ote ngahere. He kore ngjahere tika o Ingarangi mo tera mahi, ka whakahaua e ia kia tukitukia, kia tahutahuna etahi pa e ono tekau i te. taha tonga o Ingarangi, ka peia atu nga tangata o taua takiwa, kia watea ai hei tuunga ngahere ma te Kiingi, hei takanga Kararehe mohoao. E wha nga tamariki taane a Wiremu, ko Rapata te matamua, no muri iho ko Rihari, ko Wiremu, ko Henare. I tahuri a Rapata kite whakatupu raruraru i Nomani, a Whawhai ana ki toona Matua. No Wiremu e whakaeke ana i tetahi pa o Rapata ka tutaki raua kaore i mohio raua kia raua, i te ngaro ano o nga kanohi i nga kakahu Whawhai o era wa. Kp hinga a Wiremu i toona tama makere rawa ki raro i toona Hoiho. No reira hoki ka taka te arai o te kanohi, ka titiro atu te tama, "E: Ko taku Matua tonu ia tenei" : Ka tuturi tera ka tangi ki te Matua, ka Inoi kia murua toona he. No te tau 1087, ka mate a Wiremu, i taka i te Hoiho i a ia e whakaeke ana i tetani pa ote Wiwi. Ka waiho iho eia te Karauna o Ingarangi ki tana tama tuarua kia Wiremu Rupuha, ko Nomani i tukua kite matamua kia Rapata. Heoi. He mea tango raai enei korero i roto i te Hitoria [History] o Ingarangi. He mea tuhituhi na A. T. Ngata, MA, LL, B. Mo te "Puke Ki Hikurangi.".

"Friendship." "Written by 0. Bainbridge. M.A. F.E.S.N. For the "Puke Ki Hikurangi." A great many person fail to comprehend the volume of meaning implied in the word friend, a friend is not like ones shadow that follows you only in sunshine, but clings to you through the dark as well as the light, sorrow is the test of friendship, and a trustworthy friend has often been the saving of a man, and fortunate are we if possessed of and appreciate such a blessing, his good nature tolerance of your eccentricities and temper, and his kindly words ol advice and assistance, are things that touch our better nature, and awaken fellings that harshness, and neglect would go far to strifle. A pleasing consolation is that no one can sincerely help another without helping themselves. The great Ritcher tells us that a good deed ring through Heaven like a bell, it should therefore be the ambition of everyone to assist others, and ring frequently the bell in Hea;en, what an ethereal reflection to think, well I have helped so and so, I have fed a hungry Family, I have clothed a ragged family, what if it is only a kind word to a little boy crying in the street, it dries his tears, and the aching heart grows light and fresh again. Good deed will fall back upon our hearts as the Summer dew upon the vineyard. "Te Hoa Aroha."

He mea tuhituhi na o Bainbridge M.A. F.R.S.N. mo "Te Puke Ki Hikurangi." He maha nga tangata kahore xiei e matau kite nui o te kupu nei "Te Hoa Aroha." Ko "Te Hoa Aroha," e hara i te mea e rite ana. ki o tatau ata e whai nei ia tatau i te wa anake e whiti ana te ra, engari ka piri tonu kia tatau i nga wa katoa, i roto i te pouri mete maramatanga, na, ko te koingo te tohu o te aroha o te hoa piri pono, otira he maha nga whanaoranga o te hoa aroha i te tangata, a he mea nui noki kia tatau mehemea kai a tatau tetahi hoa aroha piri pono, he-painga he manaakitanga hoki mo tatau, ma runga hpki i tona ngakau ngarwari ki o tatau - porangitanga, pukuriri, otira a tatau mahi he katoa, me ana kupu tohutohu kia tatau. i runga i te aroha me tona whakapiki hoki, ka pa atu tenei ahua ona ki to tatau taha tika, hei whakaoho hoki i nga whakaaro pai e moe nei i roto ia tatau, e kore nei e oho i o tatau riri, whakahawea ranei, ko tetahi mea hei. •vchakaarohangan. ma< tataa, e kore

tatau e mahi noa kite whakapiki i tetahi atu i runga i te tika, ka tau ano te painga o taua mahi kia tatau ano, ite mea kua kite tangata matau nei a Riitia, (Ritcher) ko a tatau mahi pai, e rite ana ki tetahi Pere, (Bell) i tangi kite rangi, kaati ko te hiahia mo tatau, ko te whakapiki tetahi i tetahi, kia maha ai nga tangihanga o taua Pere kite rangi, ano te pai o tenei whakaaro mo te hinengaro, ara kua manaakitia e au mea, kua whangaitia e au tetahi Hapu mate kai, kua wbakakahungia e au tetahi Hapu kore kahu, otira he kupu aroha ranei ki tetahi tamaiti e tangi ana i te huanui, ka murungia e ia ona roimata, ka tau ano te pai mete rangimarie ki tona ngakau pouri, heoi ko a tatau mahi pai, ka hoki mai ano ki roto ki o tatau ngakau, ano ko te tomairangi o te Raumati heke iho ana ki runga ki nga inaara waina. No te Otakou Witinihi Hurae 20. Rongo korero no Tiaina.

E korero ana te Pepa nei, i tefcahi ra ka whakatuheratia nga keeti o te pa, (Sochaw) o Tiaina, ka kitea he mano mano, tini tini, kiore e oma ana ki waho o te pa, na pa ana te wehi ki taua Iwi, no tetahi wa ka Poropititia e tetahi tangata o taua Iwi, kite kitea tenei ahua o nga kiore, tena e tupono mai he Aitua ki taua pa, e mohio ana taua Iwi, i mua atu i tenei, i oma ano nga kiore ki waho o taua pa, i niuri mai ka horo te pa nei i nga Eepara Taitinga (Tapinp Rebels.) (Edinburgh.) Ko Etinapara, ko te taone nui tenei o Kotarani, kaati e korerotia ana, e tata anajki te miriona nga tangata, e korero ana te Pepi nei, ka pau katoa nga tangata o te Etinapara ki roto i nga wnare Tiata o Banana, toe noa atu etahi mano nohanga o aua whare purei. No Wiwi tenei korero.

Ko nga tangata o te pito kite tonga o Paranihi te Whenua o te Wiwi, mehemea tokorima tangata o te Hapu kotahi, ko nga moni e pau ana ia ratau hei hoko kai i te ra kotahi, e rua kapa, tena he ngawari no te utu o nga kai i penei ai te utu mo nga kai a nga tangata tokorima, e mohio nei tatau e rua kapa mo ngapanana erua ki Nui Tireni nei. Ko nga Haahi o te whakakotahitanga o Marika, e whitu nga Haahi, i neke atu nga tangata i te miriona, ara nga Mema, tuatabi, ko te Haahi o nga Akonga o te Karaiti, kotahi miriona e waru tekau marima mano, 1,035,000, tuarua, ko te Haahi o nga Hurai, kotahi miriona e rua rau mano, 1,200,000, tuatoru, ko te Haahi o Buta, kotahi miriona e rima rau e rua tekau maono mano, 1,526, 000, tuawha, ko te Haahi o Kotarani, kotahi miriona e rima rau e wha tekau marua mano, 1,542,000, tuarima, ko te Haahi Iriiringa, e wha miriona e toru rau e ono tekau ma wha mano, 4,864,000, tuaono, ko te Haahi o te Tikanga Weteriini, e rima mirioua e waru rau e iwa tekau mawaru mano, 5, 898,000, tuawhitu, ko te Haahi Katorika Romana, e iwa miriona e toru rau e iwa tekau marima mano, 9,395,000, ko nga Hahi nunui tenei e Karakiatia ana i roto i taua tua-whenua i Marika, e tae ana nga tangata kite miriona, he nui ano era atu Haahi kai te Karakiatia, i runga i taua tua-whenua, kaore i tae nga tangata kite miriona. Ko Piihi Maaka he tino tangata tenei no Tiamana, i mate ia i te wa tata ka hori ake nei, ko ta Tiamana tikanga pupuri i te Honore e mau ai ki runga i te tangata, penei kite puta he kupu whakahawea a tetahi tangata mo,tetahi atu tangata i roto i te Paremete i waho ranei, katahi ka tono te tangata i whakahaweatia ra ki a whawhai tukutuku ma lakitahi raua kite hoari, kite pu hurihuri ranei, kite mate tetahi o raua raua tokorua ranei heoi ano, kite kore tetahi e whakaae kia whawhai raua heoi ano, ka tangohia toona Ingoa Honore i runga i a ia. Ko Piihi Maaka e rua tekau ma waru nga whawhai penei i urn ai ia ki roto, kotahi tonu te whawhai i tu ai ia, engari kaore i mate nga whawhai e 28, i tetahi wa i roi.o i te Paremete ka korero tautohe mo tetahi

take, ko Piihi Maaka ko ia tonu to raro iho ite Kiingi, ka tino whakahengia e tetahi Mema he Takuta, te tikanga whakahaer* a Piihi Maaka ka pouri a Piihi Maaka, katahi ka tuku atu i tana taqgata hei ki ata ki taua Mema Taknta kia whawhai raua, kite pa ki te hoari ranei, tae atu te tangata kite whare ote Mema Takuta nei e mahi ana i ana rongoa, ka ki atu te tangata a Piihi Maaka i haere atu ia kite kawe atu ite kupu a toona Ariki kia whawhai raua, katahi ka ki atu te Takuta nei e pai ana kai au he rakau whawhai ma maua ko to Ariki, he tangata hapai patu ia no toona tamarikitanga ake, ko au ka mutu tonu te mea i akona mai kia au he mahi rongoa anake, maaku e hoatu e rua nga totete.he rongoa kai roto i tetahi, kaore he rongoa kai roto i tetahi, kite tupono ko te totete he rongoa kai roto e kainga e to Ariki ka mate e kore e ora, kite tangohia eia ko te totete kaora he rongoa o roto ka ora ia, maaku e kai te totete he rongoa kai roto, ka hoki atu te tangata a Piihi Maaka . kaorc -hoki i hoki mai. Heoi kaore i korerotia, he rnataku to te Takuta, kaore hoki toona Honore i tangohia. Ko Tiamani ko Ahitia ko Tenemaaka, ko enei Iwi kaore e tino whakamatea ana e nga tangata Kohuru, ina whakataua ete Tiati, engari e hereheretia ana, no roto i te Kotahi - tanga o Merika, kotahi e whakamatea i roto i te cima tekau tangata Kohuru. Ko nga tau ote Pdpa ka 90 tetahi ona hoa Pihopa o reira ano ka 91 ona tau, ko tetahi anc o nga Pihopa, he hoa ano kite Popa, kua Kaumatua atu ite Pdpa ka 95 ona tau, ko te Pihopa o Maatera, mehemea kai te mau tonu te ahua o enei tangata me te Honore, ina hoki te kupu nei, ko nga ra o matau tau, e7oma te whaikaha ka 80 kua neke noa atu tenei. Ko nga Hurai, ko Ingarangi anake te Iwi o nga mana nuuui e whakatuhera ana i ona ara whakahaere katoa, lei nga huarahi Pareniata, me era atu whakahaere katoa. Ko te Rango pakupaku, e noho nei i roto i te whare, e wha ona whanautanga i te raumati, e 80 nga heeki a te Rango kotahi i te whanautanga kotahi, ko nga uri a te Rango kotahi i te tau, e toru miriona e waru tekau mano 3,080,000 ka whanau tonu atu nga heeki katoa. Ko Tiapana ara ko nga Tiapani, e ahua rite ana tenei Iwi kite Hainamana, ko tana tikanga mo te wa e kai ana, me korero nga whai-korero i mua atu o te kainga, kia potopoto ai nga korero, na te Ingarihi kia mutu te kai ka korero ai, mo nga hakari tenei ahua. I mate tetahi tangata whai moni i neke atu i te miriona ana moni, i tuhia eia tetahi wira, hei ohaki ki ona uri, ko nga tangata i a ratau nei ana moni, i tukua ai i nga ■wa e ora ana ia, mehemea f neke atu i te ono rau pauna, £6OO me utu mai ki ona kai riiwhi kai te ono rau, heke iho ki raro, kaua e utua ki ona riiwhi. Ko te rere wai tiketike o te ao katoa nei ko te rere o Harata, toona tiketike he hawhe rnaero, kai Marika. Ko te Kura tahito ote ao i tu ki Wehiperia waahi o Turopi no te tau 798 ka tu taua kura hei whakaako i nga None Wahine tapuNui Tireni.

Kua ata whakaarohia ete Kawanatanga kia wehea kia 7,600 eka ki Murihiku kia.sa mano eka ki Wairau Rahiri mo nga Maori. Whenua kore ote Waipounamu, ko tenei Whenua he pai hei whakanohonoho tangata kia oti te wea te ruri ka tukua atu ki nga Maori, ko nga Maori e whakarohia ana e te. Kawanatanga kia hoatu he oranga mo rataa - i te Waipounamu 1828. Ko Aparima he Kaipuke e haere ana kv nga moutere mahi Titi kite kawe mai i n# a Titi a nga Maori ki o ratau takiwa no teneitau, ia Mei ka taha nei ka pakaru taua Kaipuke ki Koreko Pei he nui nga Titi t*agp> Maori i ngarc i te pakarutanga o te Kaipuke nei ko te utu o aua manu e £ BBO pauna he? mate nui tenei ki nga tangata o reira, no ko-

nei ka tukua mai ta ratau Pitihana kite Minifca mo te tahaMaori-kia whakarotia atu to ratau mate ete Kawanatanga, ka ata whakaarohia e ratau he tika, kiamahara ki taua hunga nana nei aua kai, ka puta ta ratau kupu ka whakaputaia e ratau ko te haawhe £l9O pauna i tukua kite kai whakawa o taua takiwa maana e tuha atu ki nga Maori na ratau nei nga kai i ngaro. Ko te Laahi ahu whenua o te Tai-Rawhiti )<o te kaha kite mahi ite kaanga i tukua utu e nga Maori o Opotiki i tenei tau ano ki Akarana kotahi manokotahi rau 1,100 peeke no te tau 1898 i tukua mai ki Nepia e wha ma no 4,000 peeke. Kanui te mate mate o nga tamariki Maori ■o Pei o Pureti (Bay of Plenty.) Te Nupepa Tawhito.

Kai te Iwi Tainamana xe Nupepa tino tawhito ote Ao. kai te taone o Pekma, kua neke atu i te niano nga tau e panui ana tenei Nupepa i ana korero, neke atu hoki i te kotabi niano e iwa rau nga Etita o tenei Nupepa i poroa te kaki e nga Kiingi o nga Tainamana (Chinese.) Nga Iwi Mohoao.

E ki ana. nga Pakeha ko nga Iwi Mohoao nga Iwi e ora ana nga tangata. He Uri No Parao.

Kua tae te tono a tetahi Tipihi (Gipsy, ko Rawhira te Ingoa ki be Kiingi o Ahitiria kia homai ki a ia te Ingoa Kiingi o nga Tipihi, notemea he Uri ia no Parao. Te Pukapuka Utu Nui.

Ko tetahi Paipera kai te whare pukapuka o te Kiingi o nga Nowitini (Norwegan,) kai te taone o Tokohorama (Stockholm,) he Paipera tino tawhitorawa, e kiiaana 160 [nga Kai he i patua mo nga kiri, he mahi Kirihipi mo tenei Paipera, ko te roa o nga rau e 8 putu, te whanui e 26 inihi. Kai te whakahaere tonu te Whare i te Pire tango Whenua a te Pirimia, mo te hunga iti kua panuitia atu nei e matau i t2 nama 10 o te "Puke Ki Hikurangi," ko te roa kai te whakatika i nga Tekiona me etahi kupu, hou ko aua whenua me tau ki nga tangata e puta mai ana e £2 boki ki raro ko nga tangata e £2 piki atu ki runga kaore e uru ki aua whenua. Ko nga kupu a Maahi Wepu o te Apifcihana kia nekehia te wa mo Hone Heke, e hoki mai ai, i te nui o ana raruraru, ka whakamarama hoki a Maahi i te raruraru o Hone Heke i a ia e ngaro nei, kai te whakariterite ia i tetahi raruraru ruri whenua mete peehi hoki i tetahi mahi hou, ko taua mahi he mahi Wairua he nui hoki nga raruraru i tipu ake i waenganui o te Iwi Maori mo enei mahi. Hamoa. Ka panuitia ete Pirimia i roto i te whare te Waea mai a nga Komihana e noho ana i Hamoa, kite Kawanatanga o te Koroni, ko nga kupu tenei o taua Waea he nui te whakapai o nga Komihana o Hamoa mo to tukunga mai ia Tutanekai kua tae matau ki nga Moutere katoa e mihi ana hoki matau kite ngakau rangatira ote Kawanatanga o Nui Tireni, na to koutou ngakau nui kite tuku mai i a Tutanekai Tima, i oti pai ai a matau mahi, he nui hoki te manaki o Kapene Poohi ia matau. Kua oti te perehi ete Kawanatanga nga korero a nga taha e rua fee whakaara mete taraki ite Pire Poari i te aroaro o te komiti o te Paremete i te tau 1898 kua tukua ki wabo. Te Aroha o te Kuini.

Eo tetahi wahine Maori no te i whanau tokotoru ana tamariki, ka tuhia mai e taua wahine kite Kawana, e whakaatu mai ana kite Kawana ite ahua o taua whakawhanautanga tamariki, ka tuhia atu hoki e te Kawana ki nga tangata whaimana ote Kuini, e whakaatuatu ana mo te whanautanga o taua wahine, kaati kua tukua mai ete Kuini te moni e rite ana mo nga wahine

whakawhanau penei. He Whare Karakia

Ka?te kohikohi mom nga Maori o Koro nianera (Corornandel) takiwa o Akarana, hei whakatu whare Karakia, kua neke atu i te £IOO Pauna kua oti te kohikohi. No Ruhia.

Ko te whakaatu a te Tari o te taha ki nga herehere, e korerotia ana e rua tekau maoo herehere, e 894 he wahine i whiua i kawea ki Haiperia i enei tau e rua kua- taha nei, ko tenei Whenua ko Haiperia he Whenua huka nui, mehemea ka oma tetahi herehere kaore e ora i te nuka, i te mate kai, no reira kaore e oma nga herehere i tae ki tenei Whenua, ko nga mahi ma nga herthere nei, he kari i rarol te Wnenua, he Koura, he Hiriwa. he Tote, he Kuiki Hiriwa, ara, ko nga herehere e hiahiatia ana e te Kiingi kia mate ka kawea ki nga rua mahi Kuiki Hiriwa e kore e roa ka mate, e rua tau te roa mehemea he tangata kaha ka mate ai, he paitini te Kuiki Hiriwa. Ranana Jngarangi.

Kotahi Tamaiti e whanau ana mai i nganieneti e4, kotahi tekau marima i roto ite haora e 24 haora i roto i te ra kotahi, ka huia nga Tamariki i whanau i roto i nga haora e24 e 360 ite ra, no te taone anake eaei Tamariki o Ranana, ka hui atu ki nga mararna 12 ko nga Tamariki i whanau mai i tenei ahua 131,400 kotahi rau e toru tekau matahi mano e wha rau. Tiamana.

Kite pangia te kai-mahi a tetahi tangata e te mate, kaua e panaia e tona Rangatira, ma ana e tiaki, me utu ranei e ia e rua hereni i te ra, hei ora mo tona kai-mahi ite Ohipera a ora noa.

Ko te Waiia tino tawhito i mahia ki Tipana, ka rua mano tau, he mea tango mai tenei Waina i roto ite Raihi, haunga hoki te Waina Karepe. K. T. Te Ahu.

Kai te tu a K. T. Te Ahu, he whakatete i te tuunga o Hoone Heke M. H. R. i tenei pootitanga. I puta taana korero mo te Penihana Kaumatua. Ko toona whakaaro te mea pai me tango kia £SOO o te rnoni e utua ana kite Pirimia, me tango niai hoki kia 50 pauna o nga moni e utua ana ola Mema o ia Mema ots Whare Paremete, hei oranga mo nga Kaumatua, kite tu aK. T. Te Ahu ka tu ia hei takawaenga. Te Tino Kaumatua.

Kua mate tetahi Kaumatua o te takiwa o Hangare (Hungary.) ko ona tau (113.) i whanau hoki ia i te tau (1786.) Ko Te Whakapakoko nui.

E kiia ana ko te Whakapakoko tiio nui o te Ao kai Tiapani, ko te Ingoa o tenei Whakapakoko ko Tiaputena, ko te teitei e 60 putu, he mea whaihanga kite kapa kite tini, mete koura, he Atua tenei no nga Tiapani, he mea tawhito hoki, ina~ hoki kuanekeatu i te tekau ma rua (1200.) rau tau e koropiko atu ana te Iwi nei ki taua Whakakakoko. No roto i te Nui Tireni Taima.

He korero mo te ahua o nga wai-kaha, me te putanga o nga moni tau kite Koroni, me te hekenga ki raro, mehemea ka whakakorea tenei wai te Waipiro, ko nga Moutere i tutakina 1538, ko te utu o aua whare me nga Waipiro o roto, kotahi miriona e rima rau mano pauna, £1500,000 ka kore, ko nga tangata e mahi ana i roto i enei whare e 6,200, ko te mate e pa mai ki nga tangata e tango raihana ana e £55'821 i te tau, ko te mate e pa ki nga takiwa o te Koroni, e toru tekau paiheneti £3O i roto i te rau pauna, ka mate te moni topu ote Koroni e puta mai nei i reira nga Penihana o nga kaumatua me nga moni whakaora i nga rawa kore, ko taua

uioni ka ngaro nei £55,536 pauna, 110 n,-.-. a puriiri me nga whare tunga paare e katia, to utu o aua whare £300,000 pauna, ko nga tangata e mate ite kore niahi 560, ko t j ratau ruihi £67,000 pauna ite taa, kite inea ka whakakorea enei whare puniri, ka ngaro e 500,000 inano pnhera paare. ko te utu £IOO,OOO pauna i te tau, ka-takoto noa nga eka i tiria ai enei paare e 20,000, ko nga tangata e mahi ana i enei eka e 500, 1000 tangata e whakawhirinaki atu ana ki tenei 500 tangata, ka mate katoa ratau, ka niutu hoki te whakatipu i te hapi, ka mate ko to Porowini o Nerehana, ko nga moni e utua ana e Nerehana mo te hapi kite moni topu o te Koroni e £30,000 pauna. Ka ngaro noa tenei moni. Tuawha. Ko te whakawhiwhi i nga tangata Maori kaore nei o ratau Whenua kite Whenua hei oranga mo ratau, ma ratau ano e mahi ki runga i aua whenua, ki te kore ratau e mahi e ahu i aua Whenua, he ana te painga o aua Whenua kia ratau, to matau whakaaro iho, he mahi tika tenei na to tatau Kawanatanga, he mahi nui hok 1 ., i te mea he nui nga Whenua Maori i riro i nga Kawanatanga, ka hoki mai ano etahi waahi kite Iwi Maori i tenei wa, kite whakaaro iho, tera e tae kite limarao mano eka e hoki mai kite Iwi Maori i runga i tenei tikanga pai a tenei Kawanatanga, i rahuitia ano e ratau etahi Whenua hei oranga mo te Iwi. Tuarima. Kua puta te kupu ate Kawanatanga kia uru nga tainariki Maori ki roto i nga mahi a ringa a te Kawanatannga, ki nga mahi Rerewe, ki nga mahi i runga i nga tima, me nga mahi ta pukapuka, nga mahi maitai, kai-whakaako Kura, me era atu mahi Kawanatanga, heoi kaore i kitea em i mahi e tukua nuitia ana ki tc Iwi Maori i era atu Kawanatanga o te Koroni o Nui Tireni, mehemea i rite nga Iwi Maori, kotahi te kupu he pupuri anake i te Wheuua pera me Ngati-Porou me Tuhoe, penei kua kore he tangi he aue he mamae. "Te Puke Ki Hikurangi." No te Niu Tireni Taima. Kihipane. Hurae 17.

I whakamatautautia tetabi hoe hou mo nga Tima haere i te Moana, na Pereka i kite te mahi o tenei hoe, i whakarnautia te hoe nei kia te Perehi Tima iti nei, ko te ahua o te hoe e rite ana kite wiri, kaore e kitea te ote wai o taua hoe, kaore e ro - ngona te hararu, kaore e wiriwiri ana te Tima, he terete haere ote Tima. He Ngakau Aroha Kia Te Kauhi.

He mihi aroha, he pouri no te ngakau ki te ngaronga atu o to tatau hoa o te Rauhi, tetahi o nga tangata hapai i te whakapono, nana nei o tatau tipuna me o tatau rnatua i hiki ake i roto i te poka whakamataku, ara i te paru tauoruoru. He tika ano kia puta he mihi aroha ma matau ki tona matenga i roto i nga ra o tona kaumatuataoga, mahue ake tona hoa Wahine e rite tahi nei to raua kauma.tuatanga ki Nui Tireni nei, me ta raua whanau, me a raua mokopnna, tena kai te nui rawa te ngakau pouri o Maata Rauhi, otira he Iwi manaaki pai te Iwi Pakeha i nga Pouaru kua ruruhitia, e nui ana ana tamariki hei tiaki mo to ratau whaea, i nui nei tana tiaki ia ratau i te wa e tamariki ana, e takoto ana i tona poho e ngote ana i tona u, i whanau a te Rauhi ki Konawa i Ingarangi ite tau 1835, i whakaakona ia kite Kura ki Marahiona, i akona ia hei Minita mo te Haahi Weteriana, no te tau 1858 ka tukua mai ia hei kai Kauhou i te Rongo Pai ki Nui Tireni nei, e wha ona tau e noho ana ki Nui Tireni nei, ka tukua hei Minita Maori ki Hokianga i te tau 1862, tekau maxima ona tau e mahi ana i te Rongo Pai ki waenganui o nga Maori o taua takiwa, ko te wa tonu tenei e nui ana te raruraru i waenganui o nga Maori me nga Pakeha, he nui tona kaha kite peehi i nga raruraru i waenganui i nga Iwi e rua, no te tau 1878 kamutu tona noho ki Hokianga, he whakaaro nona kua nui rawa ana tamariki, me haere atu ia me tona hoa me a raua tamariki ki nga takiwa Pakeha, kia akona ana tamariki ki nga Kura, i tona haerenga mai, he nui nga kupu poroporoaki a nga Iwi Maori me nga Rangatira ki a ia, he nui hoki ana poroporoaki ki ona hoa Maori, i runga i to ratau aroha pono o tetahi ki tetahi, ko nga kupu a ona hoa ka Taia ki raro iho nei.

He Pukapuka Poroporoaki. Na nga Maori o te Haahi Weteriana e noho nei i roto o Hokianga mo te haerenga oto ratou Matua, ote Rauhi, Minita o te Haahi Weteriana i noho ki Te Poinga Waima, no te tau 1863 tae npa mai ki tenei tau 1878. Katahi ia kk haere atu i roto o Hokianga, i te 15 ona tau e ako ana ia ite kupu ate Atua ki nga Maori o Hokianga. Koia nga Maori i Poroporo-aki aroha ai kia te Rauhi. Koia tenei ko te Poroporo-aki ka tuhia ki raro iho nei:— Waima, Maehe 28, 1878. Haere atu ra e to matou matua e te Rauhi, korua ko Mata me a korua whanau, haere atu i runga ite Rangimarie, i horahia nei kite ao katoa e to tatou Kai-whakaora e Ihu Karaiti, ka haere na korua ka whakangaro o korua mata i nga kanohi tirohanga a'o matou matua kuaPahure atu kite mate. Waiho matou i konei e Paa e te Rauhi mihi kau ai ki to kaha kite ako i te kupu ate Acua ki roto o Hokianga i enei tau te 15 ka pahureake nei. Ito taenga rokohina mai e koe tenei Whenua a Waima e tino totohu atu ana kite Rire o te mate, kite kai nei kite Waipiro, katahi koe ka piri kia Araraa Karaka Pi, raua ko Mohi Tawhai, ka huihuia a koutou whakaaro kia whakakorea te Waipiro ki roto o Waima. Ka timata tonu to kaha kite peehi tenei kino nui i roto o Waima i te tau 1864, ka kite nga Iwi katoa kua whakakorea te Waipiro kfroto o Waima e koe ete Rauhi. E Arama Karaka Pi, e Mohi Tawhai, e te Mahurehure katoa. Ka ti<vina mai e nga Iwi katoa ka takahia, otira kihai i taea te takahi taea noatia te matenga oou hoa. Me tou kaha tonu kite kauwhau ite kupu ate Atua ki rote o Hokianga. Me tou kaha tonu kite pupuri ita koutou Ture etu nei i roto o Waima, tae noa mai ki ton haerenga ka haere nei koe Haere atu ra e Pa, kei wareware koe kite inoi atu ki to tatou Matua i te Rangi kia tiakina matou o tamariki ka mahue iho nei i a koe. Ka kaha hoki matou kite inoi kite Atua kia tiakina korua ko Mata, me a korua tamariki katoa. Haere atu ra e Paa, ma te Atua koutou e tiaki, me matou ano hoki. Heoi nga mihi aroha kia koutou ko to hoa mea korua tamariki. hon'e mohi tawhai. Raniera Wharerau. Arama Karaka Pi. Na nga Maori katoa o te Haahi Weteriana e noho nei i roto o Hokianga. Kaati he mahanga tau e noho ana tenei Kaumatua ki Kereitaone Wairarapa, heoi no te 15 o nga ra o tenei maramaka tangohia atu ia i waenganui i a matau, kite moenga roa, i ona Matua me ona Tipuna, no te Turei i 18 o nga ra o tenei marama ka hapainga ia e nga Tamariki Maori ki runga ite "Hohi," ara, i runga ano ita ana kupu kite mate ia ma'tfga Tamariki Maori ia e kokomo ki roto i te "Hohi," ka mauria ia ki Miihitaone tanu ai, kua mohio noa atu te Minita nei, ko te mate mona he mate ohorere, i runga i nga whakaatu a nga Rata, ko te mahi whakamutunga a tenei Minita, he kauhou i nga mahi me nga korero a nga Maori o Nebe, no te 20 o nga ra c Hune ka tu tona whaikorero ki nga°Pakeha o Kereitaone, he whakaatu na ana i korero a te Maori e mohio ana ia, kaati he nui nga Pakeha i haere ki taua hui whakarongo ai, i tonoa mai ko Tamahau hei Tiamana mo tana hui, heoi i runga i te kaha o te inamae o Tamahau, ka tonoa atu e Tamahau ko Henare Mokai Rotia hei riiwhi mona, na Henare nga kupu a Tamahau i wbakapuaki kite Hui ate Rauhi. E Koro haere atu ki to Atua, ma ana koe e tohu. e tiaki, e manaaki. "Te Puke Ki Hikurangi." Kupu Mihi Ki Nga Maori.

Kite Etita, e boa tena koe

Whakatuheratia mai he waahi iti nei o to Pepa, i runga i te whakahau mai a taku Hakui, me aku Taina, me aku Tuahine. mo nga kupu aroha me nga kupu tangi mai hoki kia matau a o matau hoa Maori, i tae mai nei kia matau i roto i te pouritanga ki to matau Aitua, a ko tenei ahua o matau hoa Maori, e kore rawa e wareware ia matau. Heoi. Na to koutou hoa aroha. A. C. Pi Rauhi, (Rowse.) Waipiro Bay Hurae 15 1899. Kia Purakau Etita o te Puke Ki Hikurangi, tena koe me ou hoa honore i roto ito koutou whare e mahi maina, i tena mahi tika hei tuku mai inga kupu maLauranga o ia waahi oia waahi, oto tatau motu puta atu kite Waipounamu meeca atu motu o te Pakeha, e hoa e Purakau he tono atu tenei naku kia tukua mai e koe tetahi Puke ki an mote tau ka utua atu e au kinga monierite ana mo te tau, he haonga atu no te ngakau ki tatau Puke, Heoi ano na to hoa pono i roto ite Ariki, Hirini Tamepo.

Rangitahuab.ua Whare Komiti. Hurae 24 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." _ E hoa tena koe me nga kaumatua hapai i te taonga e kaha ai e u ai te tu mo nga tau maha e tu mai nei i mua i te aroaro. Heoi te mihi. E hoa utaina atu enei kupu ki runga i U upoko ote tera o ta tatau "Puke," maau e ki ?tu haere ki Matenepara, kite kawe stu i te kupu nei, e koro e Kawana Ropiha, tena koe me nga Aitua i kona, tae mai hoki ki o konei Aitua. . Heoi te mihi. Tenei kua kite iho i to Pepa o Hurae 15 1899, Nama 10, Wharangi 7, eki mai nei koe, eta Hiroti, uiiuhia to panui, kaore koe e pai ki ou Hapu o Ngatiapa, o Ngawairiki, o Rangitaane, e koro tena koe me o kupu, engari me penei atu e au kia koe, kaore koe i kite iho k<> Rangitaane, ko Ngatihuru, ko Ngatihou, ko Hapu e ki nei koe, engari i kite iho koe, mai i Parewanui, Turakina, W r hangaehuki Tai o te rori, kaati mo kupu, ka-abuatu enei kupu ki to tinana kaumatua, katahi ano au ka mohio kai te ora ano koe, mete Ingoa o Apa hanai taketake, ina te kaha mai o kupu hei turaki i tb kupu a te Iwi me nga oranga kaumatua toenga morehu ake a te mate, naana nei tenei tikanga nui i ata rapu i roto i te ngakau pouri, mamae, engari me penei, maau tonu e haramai ki konei whakaatu mai ai i te ara tika, kaua e tohutohu mai i tua o Tararua, mehemea ia tena koe te noho marama maina, miiu e tino tohutohu tetahi huarahi ngaro, kaua enei e kautetia nei e nga Iwi katoa o te Motu nei, e kawea mai nei e nga Iwi a ratau Ture me o ratau matauranga, me o ratau Rangatiratanga, Roiatanga, Kiingitanga, me a ratau tini mahi e kawea mai ana ma tenei Iwi iti _ rawa,. ma Ngatiapa e hapai, notemea kua kitea katoatia nga hua o nga mahi, he aha te aha, kaore ano tetahi mea iti nei a te Mema mo te Iwi, ki taku mohio, no konei ka karangatia taua hui. Koia tenei. — 1. Kua rnutu te Pooti Mema. 2. Kua puta ki waho ote Kotahitanga. 3. Kua mutu tenei Iwi ki nga mahi a nga Iwi e kawe mai nei. 4. Ma tenei Iwi ano ona raruraru e kawe kite Pirimia. 5. Tera e tonoa te Pirimia kia tae mai ki waenganui o tenei Iwi anake, ko reira nga whakaaro o tenei Iwi hoatu tonu ai kite Pirimia, ahakoa he aha te whakaaro. Heoi ra e hoa e Kawana Ropiha, me mutu tau kupu, me tuku iho ki raro, mehemea e tino hiahia ana koe me tino korero taua mo tenei putake, e pai ana, haere mai mriku e whakamakoe te tino putake i puta ai tenei Iwi. E hoa na te Iwi taua panui. Heoi ano. Kei waenganui te Ariki ia tatau e tiaki ana. Na to mokai Taina. - H. K. Rangitakoru.

Kite Efcita o "Te Puke Ki Hikurangi." E hoa tena koe, kia ora i raro i nga mahi tohu ato tatau matua ite Rangi, heoi te mihi. Tenei ka tukua atu enei kupu, he raea tuhi mai e Haimona Pacete a maaku ano e tuku atu hei panui niaate Puke Ki Hikurangi kia mohio nga Iwi e rua, Maori Pakeha, e noho nei i Aotearoa mete Waipounamu koia tenei, kua tae te Pihopa ki Oruapaka waahi o te Hoiere, he ui kia Haimona kpwai he Ingoa

moto Haahi ka utua e Haimona ko te Euuri Tuawhitu 0 Ihoa, ka utua ete Pihopa e pai ana maaku e titiro, katu te Pihopa, me Marena koe kia kotahi te Wahine, kia pai ai to haere i ruuga i nga xnotu nei, Kauhau ai i tenei Rongopai kote nuinga o nga korero a te Pihopa he whakaae kinga tikanga o taua Haahi, peera ano meete Kerehi Mmita o Wairau, Heoi kua niarama au Id tenei tikanga kua boro atu nga Tararau nga whakahe a te tangata i raro i tenei tikanga, kaati ake enei, kotahi te kupu ka puritia e au i raro inga matauranga o nga tangata mohio, e panui nei i o ratau whakaaro kite ao, koia tenei ko te ahu Whenua hei oranga mc te Tinana o te tangata, ki taku mahara kia rua nga rnea hei pikautanga maate tangata ko te Karakia nui kite Atua nui ote Eangi katahi, ko te ahu Whenua ka rua, ma enei kia mau i te tangata kapai ai te whakaaronga kinga rnahi me nga oranga o te kawai o te tangata e piki ai kite ao marama, tena ko te korero kau i enei mate me enei matauranga e tuku nei koutou ma wai e tatari, kaati e pai ana, ka kitea e koutou koina te mea e patu nei i te tangata, na nga kai na nga kakahu na nga wai, me etahi atu mea e heke nei te tangata kite po, e pa* ana, e Puke kia kaha kia kaha, kaati nei ma aku ko nga kupu e rua, i korerotia i runga ake ra kia taea ai te pikau, he kupu ke tenei, e teEtifca o te Puke Ki Hiknrangi kei wareware koe kite tuku mai he Puke kia au ahakoa kua taha noa atu nga poo te ngahuru e hika he Eaumati kua pakihi nga wai otira puritia mai nga kaute ote Puke. Heoi ano Na Hori HTe Huki Te Ohaki, "Whare i tu ki Taueru. Hurae 26 1899.