HUI RINGATU KI ROTO O WAIAPU. WHAKAHE A NGATI POROU.

Toa Takitini, Issue 27, 1 October 1923, Page 5

HUI RINGATU KI ROTO O WAIAPU. WHAKAHE A NGATI POROU.

Kite Etita. PANUITIA atu nga korero o tetahi hui a Ngatiporou i tu ki Wai-o-matatini i te 26 o nga ra o Akuhata. Kaliore enei korero i tukuna atu i ruuga i te ingoa o Ngatiporou, engari i runga ano i to te kai-tuku atu. He korero enei hei tohatohatanga ma Te Toa Takitini. Engari ma te pakeke o nga torn Ringatu i roto o Ngatiporou e puta ai he kupu arai ma te iwi nui. I takiaroatia ai e an te korero kia marama ai te take i nui ai te mamae o nga rangatira. o nga kumatua o Ngatiporou. I te hui a te Ringatu i tu kite Wainui i tonoa e tetahi wahine o Ngatiporou kia tu he ra ma te Ringatu ki roto o Waiapu, ate 1 o nga ra o Hanuere, 1924. E ai te korero ko te hiahia ke o tana wahine he powhiri i nga iwi Ringatu kite huranga o te kohatu o tana tupuna, o Matin, engari na etahi Ringatu murere i tohutohu atu me karanga he ra kia nui ai he tangata. Na ko Matiu i uru kite whakahaere kingi a Waikato, i uru kite Hauhau, a. no te mutunga ote Hauhau ka aru ia Te Kooti. ka Rinacatu. Nohomai ra i te whenua, no te koroheketanga nei ka hoki mai kite kainga. I whakamarama tonu a Matiu kabore ona hiahia kite whakanui ite karakia Ringatu ki roto o Ngatiporou, heoi ano ko ana main hei ana tamariki, hei ana

mokopuna noa. Kua mate taua kaumatua engari na tana mokopuna te karanga kia tu he ra ma te Ringatu ki roto o Waiapu. Ko te take o te hui a Ngatiporou he uiui mo te ahua o te hui a te Ringatu, ara he arai i taua hui kia kaua e tu ki roto o Waiapu. I taqki te hui te wahine nana i karanga te ra. Ko te langata tuatahi ki te tu ko Paratene Ngata. I whakamihi ia kite hui mo te.taenga mai kite wetewete i tona pouri, he pouri nuL Kongo ana ia kua karangatia he hui Ringatu ki roto o Waiapu, tau mai ana te pouri ki a ia. Ko nga rangatira ko nga kaumatua o Ngatiporou kua rupeke ki te po, a, ko ia tetahi 0 nga morehu. I roto a Ngatiporou i te pouritanga, na te maramatanga ote Kongo Pai ka whiti he ao ke. I hapainga e Ngatiporou te whakapono i whanau hou, i huaina te Pihopa ko te Pihopa o Waiapu. I nga ra e matomato ana te whakapono 1 piki ano te ahuwhenua. 1 ruia nga whenua katoa o Ngatiporou kite witi, he kaipuke o ratou hei maumau ite witi ki Akarana, ako te witi i mahue iho ka hurihia hei paraoa. No tenei wa ka timata te tikanga kingi ki roto o Waikato, a, i te hui ki Waikato i te tau 1862 ko Hoera Tamatatai to Ngatiporou tangata i tae. Ite hokinga mai o Hoera ka mauria mai e rua nga kara, ko “ Rauru ” tetahi, ko “ Tamehana ” tetahi. I hutia enei kara e rua ki Waiomatatini. Ka Whakaturia ko Rapata te Kauru hei kingi. Ko te timatatanga tenei ote tikanga Hauhau ki roto o Waiapu. I te tau 1865 ka puta te ope hauhau ki aiapu, ko nga rangatira o taua ope no Taranaki. Ko te pakanga tuatahi ko Mangaone, i hinga ai nga rangatira o Ngatiporou. Ko te muranga tenei ote ahi ki roto o Waiapu, i wehewehe ai a Ngatiporou ko tetahi wahanga kite Hauhau, ko te Pai-marire te karakia ko tetahi wahanga i u tonu kite Kuini. ko te Hahi Mihinare te Karakia. He maha nga pakanga i maringi ai nga toto; hei te riri ki Hungahunga-toroa ka hinga te Hauhau, ka mutu hoki te whawhai ki roto o Ngatiporou. Ko nga herehere Hauhau i mauria mai ki Te Hatepe, hai reira ka oatitia e Te Mokena Kohere kia whakarerea te Hauhau. Kia piri pono kite Kuini kia kotahi he Hahi kia kotahi he Kuini. I hutia nga kara e rua, herea ai nga pito, ko te Paipera i whakatuheratia. I meatia nga Hauhau kia haere i raro i nga kara, kia kihi ite Paipera. E 30 o nga Hauhau, ko nga rangatira, i mauria ki Nepia herehere ai. Mo te hara o Ngatiporou ka puta te whakaaro o te Kawanatanga kia murua a Waiapu mo te raupatu. Kc te Piki (Biggs) te pakeha nana i whakatakoto nga rohe mo te mum, engari na nga rangatira piri| pono o Ngatiporou, na Te Mokena Kohere raua ko Rapata W ahawaha, i inoi kite Kawanatanga kia aroha ki a Ngatiporou, i unuhia ai te muru, i mau ai hoki nga whenua o Ngatiporou. Ite tau 1867 ka tu te tangata a te Kawanatanga, ko te Taitene te ingoa, me tana putea moni hei utu mo nga Maori i whawhai mo te taha Kuini* I mohio ate Mokena Kohere he niho ngau whenua to taua moni, na reira ia i mea atu ai kite pakeha, 44 e hoki korua ko to moni, e hara i a koe i te pakeha taku riri, naku

anake na te Maori.” I muri mai o te whawhai ki Waiapu ka ha ere a Ngatiporou ki roto o Turanga ka nru ki te riri i aerenga-a-hika. I te ahua ngaeheehe ano a Ngatiporou ka karangatia e Rapata Wahawaha kia hui ki Mataahu. Ko te rakau tenei a Rapata. I tare i reira te kara i homai ete Kuini, a, i whakatakoloria ki tc take o taua rakau nga hoard a Te Mokena Kohere raua ko Rapata Wahawaha,ke hoari aroha na Kuini Wikitoria. Hei konei ka oati tuaruatia ano a Ngatiporou mo te piripono, i puta hoki te kupu i reira i titore ai a Horouta he utanga kite aruhe ki te kumara. Ite tau 1875 ka tu te rakau aTe Houkamau ki Te Wharekahika i oatitia tuatorutia ai ano a Ngatiporou,i rurukutia ai he iwi kotahi i runga ite Whakapono, i te piripono. Na te Kooti Whenua, na te waipiro, ka noho kino a Ngatiporou, ka mate te Whakapono. 1 te tau 1881 ka piki ano te Whakapono. I karangatia e Rapata . ahawaha he hui ki Waiomatatini, i hoki ai ano a Ngatiporou kite Hahi, ki te piripono. I muri mai ka tu ano he hui ki Te Araroa hei whakatopu ano i a Ngatiporou. Na nga rangatira o Ngatiporou, na Te Hukamau, na Mohi Turei, me etahi atu i arahi aTe Irimana hei minita ki Te Kaha, ki te kukume mai i era iwi ite karakia Ringatu ki te Hahi. I runga i tenei kaupapa i whakatakotoria nei e nga rangatira, e. nga kaumatua, 0 Ngatiporou, kua poto ra kite po, e kore e taea eau te nohopuku. Ko to ratou reo kei te akiaki i a au kia whai kupu. E rua nga hui i whakaaria ai ko au hei kai-tiaki i te iwi. I whakaae au ki taua tono kite whakarongo a Ngatiporou ki toku reo, ki te waiho maaku te “ ae,” te “ kahore ” ranei. Ite putanga mai o Hone Paerata raua ko Ruka Aratapu kite mau mai ite “ Kiri-hipi ” kia hainatia e Ngatiporou, i uia ko toku whakaaro 1 te tuatahi. I mohio a Hone Paerata raua ko Ruka Aratapu e kore au e whakaae, haere ana raua. I whai te iwi i a au. I te taenga mai o Matiu ki Waiapu ka karangatia he ra ma te Ringatu. I tono au ki taua kaumatua kia kaua e karangatia te Ringatu ki roto o Waiapu. Ko tana whakahoki, ehara i aia taua ra. Ko te korenga tena o te hui Ringatu. I tenei ra kua karangatia he ra Ringatu ki roto o Ngatiporou. Koia nei te take i karanga ai ahau ki a tatou kia huihui mai. E tono ana au ki nga tangata na ratou nei i karanga he hui Ringatu ki roto o Waiapu kia whakakorea atu taua hui, kei tupu hei take raruraru i waenganui i a Ngatiporou. He toko maha nga tangata i tautoko i a Paratene, kotahi tonu te kupu kia katia taua hui, he take hoki tenei e pa ana ki te ingoa o Ngatiporou katoa. I whai kupu te wahine nana nei i karanga te hui e kore e taea e ia te whakautu te tono a Paratene, me waiho kia korero ia ki etahi o ratou. Kei te taria e Ngatiporou te pewheatanga o tenei hui, te taunga ki raro te tohe tobe tonu ranei, engari ko te tino whakaaro kia kaua rawa taua hui e tu. Na R.T.K.