TE TAAKE WHENUA MAORI.

Toa Takitini, Issue 7, 1 February 1922, Page 10

TE TAAKE WHENUA MAORI.

Na A. T. Ngata. I waitohutia e au i tera putanga o te “Toa Takitini” tera au e tuku atu i etahi whakamarama mo te mate nui, kua pa ki nga whenua Maori i runga i te taake a te Kawanatanga, I mua, kaore te taake e pa ana ki nga whenua Maori. No te tau 1895 ka hangaia te ture, a ka kiia kia tau ki nga whenua Maori tetahi taake, kia hawhe o te taake whanui (ordinary land tax) e pa ana ki nga whenua pakeha. Otiia ko nga whenua Maori anake kua riihitia ki tetahi atu tangata (ahakoa pakeha, ahakoa Maori ranei) e tauria ana e tenei taake- Ka utu nga whenua pakeha i te‘ kotahi pane mo ia kotahi pauna o te wariu o te whenua, ka utu nga whenua Maori i riihitia i te hawhepene mo ia kotahi pauna o te wariu. Ko te tangata i a ia te riihi hei utu i taua taake kite Kawanatanga, engari e tangohia ana e ia tana i roto i te moni reti, e utua ana e ia ki nga Maori. Kei te matatau katoa kbutou ki tena ahua. I te wa o tena ture he iti o te moni reti e riro atu ana i te taake a te Kawanatanga ko te wahi rahi ano e puta ana kite hunga nona te whenua. Engari kia pahure haere nga tau o te riihi katahi ka huri mai ai te wahi nui o te wariu ki nga Maori, a ka rahi ake hoki te manga ate taake. Otira kaore he amuamu, kaore he aue, i te mea kei te tata tonu te rongoa ina hoki mai te whenua, ka whakahoutia te riihi i runga i te moni reti nui ake. Tera ia te takoto ke ra tetahi taake motuhake, i whakapangia ki nga whenua pakeha anake—he taake i hangaia e te Kawanatanga o tera wa, hex whakahaehae i nga paheha apo whenua. Ko tera taake i whakapeneitia i te arawhata tona ahua, kaore i rite te wahi 0 ia pauna o te wariu o te whenua i tangohia, pera i te taake whanui, e whakamaramatia i runga ake ra. I tirohia te wariu topu o te whenua—mehemea he iti, ka iti hoki te wahi o te pauna e kainga e te taake; ka rahi, ka nui rawa ake te taake. I timata tenei momo taake 1 nga whenua e £5,000 te wariu, a ka utaina mai te taake penei:— £5,000 wariu tae atu kite £IO,OOO 1/8 pene ite £l £IO,OOO „ „ £15,000 2/8 „ £15,000 • „ „ £20,000 3/8 „ £20,000 ~ „ £25,000 4/8

a ka piki haere pena i te arawhata a tae noa ki te £210,000, a kei reira ka tae te taake kite rua pene o ia pauna o te warm. He maha nga whakatikatikanga a te Paremata 1 te whakatu o tena arawhata, hei huarahi wawahi 1 nga whenua o nga pakeha apo whenua, kia tahuri ai ratau kite hokohoko ki etahi atu tangata 1 etahi wahi o o ratau whenua. lia whakatikatikanga ka whakapupututia te hikoinga o te arawhata- No te tau 1917 te mahinga whakamutunga, no waenganui o te pakanga- Me ki ko te taake arawhata tenei (the graduated land-tax) kaore i whakapangia ki nga whenua Maori i mua atu i te ture o te tau 1917. No te tau 1917 ka huia nga momo taake e rua nei, te taake whanui kotahi pene i te pauna, mete taake arawhata, ka whakakotahitia kia kotahi te taake, he taake arawhata. Ko te hikoinga tuatahi kotahi pene i te pauna mo te whenua kaore i nuku atu i te £I,OOO te wariu. I runga atu i tena ka hikoi putuputu tonu te taake nei, he pauna kotahi i ia hikoinga, he wahi rahi ake o te pauna o runga e tangohia i o te pauna o rnro iho, nawai ra ka tae kite pauna ite tihi ote wariu e whitu pene rawa o ia pauna e tangohia. Mei whakawhaititia. atu ki te pakeha me ona whenua te taake nei, kaore e korerotia: na te tohanga mai ki nga whenua Maori e riihitia ana, ka pa mai hei mate. Ina i mate ah i whakapohehetia matau e nga kupu whakamarama a nga Minita i te Whare o Raro tae atu ki te Whare Ariki. I uia eauite wa i whakahaerea ai te pire mehemea kei te whakarereketia te kaupapa taake i nga whenua Maori, ka whakautua e te Minita kaore, kei tona ahua tonu ter a. Ka mahara penei matau kei taua hawhe-pene ano o te pauna. No muri nei ka kitea ko te tikanga ke o taua kupu a te Minita e penei ana, kei te mau tonu te taake o nga whenua Maori kite hawhe o te taake o nga whenua pakeha, engari ko te kaupapa taake o nga whenua pakeha kua whakarereketia, a ka pa te hawhe o te kahn o taua whakarereketanga ki nga whenua Maori. Ko te huarahi ra tenei, e te iwi, i pa ai te mate ki o tatau whenua e riihi nei. He mate whanui tenei, ko te nui hoki o nga whenua Maori kei te riihi e 3,160,710 nga ekaHei whakamarama i te mate i pa ki etahi o nga whenua Maori riihi, tirohia nga tepara i raro iho nei, ara:—

Mangatu Nama I (kei Turanga)

Tirohia te mahititanga i muri iho o te tau 1917- I ena tau i mahiti haere ai te taake nei e herea ana te moni reti e nga kawenata o nga pukapuka riihi, a nawai ra ka pan katoa te moni reti o te tau 1921 i te taake o taua tau. No muri nei i piki ai te moni reti, no te whakahoutanga o etahi o nga riihi.

Mangaheia 2D (kei Uawa).

A tae noa mai ki tenei tau. Ko te moni reti i mau tonu ko te taake i mahiti.

Mangaheia A (kei te Wairoa).

Ka mau te moni reti, ka mahiti haere ko te taake. I rniia atu i te ture o te tau 197 ko te wahi o ia pauna 0 te moni reti e riro ana i te taake 1/1; i muri mai o 1 ana ture ka rere kite 4/4 oia pauna; i muri mai ano ka piki kite 7/6 oia pauna; a i tenei tau ka tangohia 14/10 o ia pauna ote moni reti, ka toe kite hunga nona te whenua e 5/2 i te pauna! A muri ake nei ki kore e hohoro te mutu o te riihi ka pau katoa atu te moni reti i te taake!

Na, ka marama mai koutou kite mate nei. Tena he aha te rongoa Ko taku i whakatakoto atu ai ki te Pirimia i tenei tuunga o te Paremata i penei: me kukuti te kaha o te manga ma te taake, kia kaua o nuku ake i te wahi tuatoru o te mom reti o te whenua, ara kia kaua e nuku ake i te 6/8 o la pauna o te moni reti, kia toe ai ano te wahi nui o te moni reti ma te iwi kainga. Na, ka parea ki a koutou ki te iwi tetahi kaha mo ta tatau take. Ma >a iwi, ma la hapu i roto i tona takiwa e whakawhaiti nga maramatanga mo te taake o ia whenua, ola whenua e riihi ana. Ko te nuinga o nga maramatanga kei nga tari o nga Poari; ko etahi kei nga pakeha riihi; ko etahi kei nga kai-tieki o nga whenua. Hei mua mai o te tuunga o te Paremata a Hune o tenei tau ka hama haere ai he pitihana ma tena iwi ma tena iwi, e whakaatu ana i te mate o o ratau whenua riihi i te taake i ahu mai i te ture o te tau 1917. Ma tena huarahi ka kaha ai matau, a tenei tuunga o te Paremata e heke iho nei, ki te aki atu i tenei take ki te Kawanatanga. Kaore he wahi o nga motu e rua nei i taka ki waho, kaore he Maori i kapea. Ko te mate tenei i whakataukitia ra—“Ehara i te aurukowhao, he takerehaia.”

Te tau Te taake 1916-17 148 15 5 i5 5 1917-18 1288 11 7 ii 7 1918-19 1288 11 7 11 7 1919-20 1288 11 7 11 7 1920-21 3202 14 0 14 0 1921-22 4548 4 10 4 10

Te tau Te moni reti Te taake. taake. 1916 1759 19 9 19 32 3 6 9 32 3 6 1917 1759 19 9 19 43 10 7 9 43 10 7 1918 1759 19 9 19234 9 7 9 234 9 7 1919 1759 19 9 19 234 9 7 9 234 9 7

Te tau Te mom reti Te taake. 1916 722 18 6 33 1/ 9 191; 722 18 6 39 10 7 1918 722 18 6 156 17 6 1919 722 18 6 275 3 1 1920 722 18 6 275 3 1 1921 722 18 6 428 15 9 1922 722 18 6 538 0 0