TE REO MAORI.

Pipiwharauroa, Issue 70, 1 December 1903, Page 2

TE REO MAORI.

E ai te ki a nga tangata matau, a nga tangata kua ata titiro nei kite tangi oia reo o ia reo, e ai ta ratou, ko te Reo Maori tetahi o nga reo ataahua atu i te ao katoa, he ngawari he ngohengohe. E kite ana hoki nga tangata Maori kua mohio nei ki etahi atu reo kite pai oto ratou na reo ake. He tokomaha nga pakeha, tans wahine, kei te ako i te Reo Maori, otira ki taku whakaaro kahore te Iwi Maori i te tino ngakau-nui ki to ratou reo, ko etahi Maori hold kua tu a pakeha nei te ahua e whakama ana kite Maori, mete reo maori ko nga ingoa tika mo enei tu tangata he wairangi. Ko te Maori ano kei te kaha te patu i tona reo, apopo, ka ngaro whenua, ka ngaro tangata, ka ngaro reo. Kua ngaro te hiere oto reo tangata i te aro maunga, kua whakaemi te Maori ki nga paenga o nga ngakinga a te pakeha tua ai i ana ngahere. Kua whakangarongaro te pewa o te paua, te kakatatanga o te tukutuku, kua whakana ko nga raweke a te pakeha, kua whakauruuru te whakairo ki ana hanga. Kua whaka-ngaro haere te kiri parauri, ko te kiri kotea inaianei, he kiri awhekaihe. Kua tutea te whioi ki nga wahi mokemoke, kua taka ko te parou i nga marae o nga whare mahitihiti ai. Kua raungaiti te huia ki Ruahine, kua koroki ko te reo kawa anake o te maina i nga urupuia. Ka ngetengete te tangata kite haere ma te waewae, kua wha ma te paid ma te tereina, ma te paihikara, a inana tata ake, ma te mctuka, a e kore pea e takitaro ±ma riro ma nga raweke ate pakeha e kuhu te kai kite waha, h.eoi ano ma te tangata ko te whakahamama i tana waha. Kua whakananu te reo inaianei, kua tapiritia kite reo kihi. Ngaro tikanga, ngaro reo, ngaro whenua, ngaro tangata, ngaro mana.

E te iwi, ehara kau, mo to tatou reo noa, aku hupuhe tokonga ake no te aroha. I tae tetahi minita pakeha kite kainga Maori, i whakarongo ai ia ki nga tamariki e waiata ana e himene ana e te reo Maori i te reo pakeha. No tana uinga ki ana tamariki ite tikanga o a ratou waiata kihai raton i mohio kite tikanga o nga kupu Maori ko te tikanga ia o nga kupu pakeha i mohio ratou ! He lohu tenei no te mate reo. He maha nga take e whakaaro ana toku ngakau kei te pehi kei te rumaki i te Reo Maori, me ata whakatepe e au enei take kia marama ai te titiro a te tangata :—• Tuatahi, ko to taua whakahanumi ki roto kite pakeha me ana mahi me ana tikanga, na konei to taua reo i to atu ki to ratou. Tuarua, Ko te kore o te Reo Maori e whakaakona i roto i nga kura Maori. E akona ana te huhua o nga wahi o te matauranga ki Te Aute otira ko te Reo Maori kahore. Hei te mutunga o te kura a te tamaiti i Te Aute kaore tona reo Ingarihi i tino pai, ko tona reo Maori kua hauwa, kua ngakau-kore hoki ia ki te reo o ona matua. Tuatoru, He kore no te Maori e whakaaro nui kite whakatika i tana korero i nga wa katoa, he kore kaore e kape i nga kupu pakeha mehemea e takoto ana ano te kupu Maori. E uru ana ano nga kaumatua ki tsnei he. E kite a ana e ahau i roto i nga pukapuka tuku mai ki Te Pipiwharauroa etahi kupu a te pakeha kahore nei i marama ki a au he aha rate tikanga. He tikanga tino he teneino tenei tikanga ka poriro te ahau o to taua reo rangatira. Ko to matou reo ko to nga tamariki inaianei kua tangi ke, kahore i tino rite ki to te Maori. Me whakaatu e au aku i mohio ai he tino he huanga hoki te takato ote reo. Ko tetahi he nui inaianei ko te whakahua i te maha o te tangata, ko te tikanga ke ko te toko maha. E he ana te patai c hia nga tangata, engari tokohm ; ko te hi a mo te kura mo te kohatu mo te aha, tena mo te tangata ko te tokohia. Kite pataia tokohia nga tangata, ka whakakokia e nga tangata kuare c rua. Ehe ana tenei, engari kia penei ke na, toAorua. Me te toko kia mua o te kupu tatau, ara, tokorua, tokowha* tae nca kite tokoiwa. Ata whakarangona te korero a te tangata akuanei ka man te he.

Ko tetahi he nui ano ko te whakalma i te wha ano e rite ki te reta ate pakeha kite / Ko nga tamariki te iwi e tino he ana i runga i tenei reta, e mea ana ratou mo te whawhai he fafai. Me ui ki nga tangata matau te whakahua tika i tenei kupu. Kahore he he o te whakahua i te kupu pakeha mehemea kahore he kupu Maori, otira kite wahi kupu Maori ka tango ite kupu pakeha. Me ata titiro enei kupu he e whai ake nei, tera atu ano etahi. Kua kite iho au i etahi kupu hou i etahi o a taua nupepa Maon ; kia tino tupato kite hanga i inga Impu pakeha he kupu nei ano a taua a te Maori mo aua kupu. Tena koa tirohia tenei ope taua e whai ake nei, ma te hunga e mo’ i 5 ana ki te Reo Ngatihi e titiao nga kupu ngarihi; —

Tera atu te nuinga o nga kupu poriro kei te whaoria ki roto i to taua reo pai, a apopo ka rite to taua reo ki a taua ano ka awhekaihe awhekaihe tangata awhekaihe reo. He tika ano te tango mai i nga kupu pakeha kahore nei a taua nei kupu hei whakawhiti, tena ko te ki “ kia rukauta” i te mea e marama ana ano te kupu Maori “ kia tupato,” he he rawa. Kia kaha ete iwi te pupuri i to tana reo kei takakinotia e te tangata kuare. R.T.M.K.

Kupu He. Ingarihi Maori. rukauta look out tupato pera pillow urunga pecti bed moenga rairi ride eke toa door tatau toma tomb urupa pamere family whanau okihana auction hokohoko rori road huarahi miki mix whakahanumi tapu stop noho ; tu kawa cover taupoki ropi rope laura naihi knife maripi; oka poohi post pou raiti light ram a ho hoe kaheru koma comb karu poti pussy ngaru aikiha handkerchief hex karaihe grass tamtam tuweke swag pikaunga tarawara traveller tangata haere reri ready rite; takatu poai boy taitama puihi bush mohoao puihi bush ■ ngahere tapara double takirua merihana medicine rongoa maihe mast rakau; rewa heera sail ra piihi piece wahi ; maramara apitihana opposition taha whakatete terei sledge koneke miraka milk wai-u

heeki egg hua mami kaawhe calf kuao patiki paddock taiapa wuuru wool huruhuru pepi* baby kohungahunga purei play takaro parakitihi practice akoako kamapu come up piki tanapu stand up etu pohara poor fellow rawakore pari karauna burying ground urupa putiputi pretty pretty puawai