PITOPITO KORERO.
HE marama tino maroke rawa atu enei ki Nui Tireni nei mete amuamu hoki o te tangata mo te kore ua hei whakaki i a ratou kura (taika) wai. Otira e hara to tatou ite mate, kei te ki tonu, a tatou awa i te wai a kaore a tatou kararehe me o tatou whenua i te mate i te kore wai. Ko te tino mate rawa no nga tangata o Ahitereiria. Kaore ano he ua rahi ki etahi o nga whenua o reira mo nga tau e rua e toru.
Ko tetahi whenua kei reira kei te Koroni o Niu Hauta Weera (New South Wales) kua tino mate raw'a. Ko taua whenua e 400 maero te roa mete whanui, kore rawa e kitea tetahi karaihe kotahi i tauo wdienua katoa, ko te ahua pena mete one kirikiri. Ko nga tangata teihana hipi kau me era atu kararehe kua whakarere i a ratou teihana kua haere kei Poihakena kei Merepana ranei kei nga waahi wdiai kai wdiai wai hoki. Ko nga kararehe kei te hemohemo i te kore kai a ko nga kai tieki i nga kararehe kua tata ano te kore he kai. Tera ano etahi o nga rangatira teihana kei te noho tonu kei te tatari tonu ki tetahi marangai hei whakahokimai i te oranga ki a ratou. Ko nga karerehe o taua whenua kua matemate e rile ana kite 60 i roto i te 100, ko te 40 e ora ana e hara i te ora totika, he ora whakawheuaua no etahi whenua nga kai he tiawhe he oti me era atu kai maroke. Kaati ko era kai ma te kararehe ma nga tangata tino rangatira anake e riro mai ai i te nui o te utu ko nga teihana ririki heoi ano he tatari tonu me kore noa te pata marangai e hara mai hei whangai i a ratou kararehe. Ko te mate kaore i nga kararehe anake kei nga tangata ano. Kaore e tipu te kai i te kore makuku. Ko nga kai, tiki anake ai i tawdiiti. Kaati ko nga tangata kua kore nei a ratou taonga kaore e riro mai he kai ma ratou i te mea kua kore he hua o ratou whenua kua matemate katoa hoki a ratou taonga. Ko nga tangata tino rangatira anake nga mea e ahua ora ana otira e kore e roa to ratou ora. Ko te nuinga o taua whenua kaore he tereina. Fie kooti nga mea hari hari kai atu taonga hoki, kaati kua mutu i nga kooti te haere ki taua whenua he kore kai no reira ma nga hoiho to onga kooti, he tino roa hoki te takiwa e haere ana te kooti i tetahi pito ki tetahi pito o taua wheuua. Ko tena mate tena o nga tangata ko te mutunga o nga kooti te haere ki reira. Ko tetahi mate nui no nga kai mahi. I te mea kua kore he mahi ma ratou i nga teihana kua kore he ara e puta mai ai he oranga mo ratou,
tapiri atu hoki kite nui ote utu ote kai, me te iti o te kai e haere atu ana ki o ratou whenua katahi ra ka nekehia atu te mate. He maha rga mea kua whati mai kei Niu Tireni nei kei te rapu i tetahi oranga. He tino whakaaroha atu te mate o taua iwi. Tera atu ano etahi waahi o Ahitereiria kei te pera ano. Kei te rapu nga tangata o nga waahi e ora ana mete Kawanatanga hoki i tetahi tikanga hei whakamana ite mate o aua whenua. Kei te kohi moni nga tangata kei te mahi hoki i etalii mahi e riro mai ai he moni hei whangai i aua whenua. Kite kore he ua e puta ki taua whenua i roto i te marama, ka tino he rawatu nga tangata. Aki te puta he ua kia rima rawa nga tau ka ea ai nga mate o aua whenua. I puta tetahi hau tuawhiowhio kite takiwa 0 Taonewhira i a Ahitereiria. I tere tonu te putanga mai o taua hau. Ko te nuihanga o nga whare o te taone kei raro katoa e putu ana. He maha nga tangata i mate i te hinganga o nga whare. Ko etahi i tamia e o ratou whare 1 a ratou e noho ana i roto i te putanga mai o te hau. Kaore i roa te pupuhitanga o taua hau. Ko nga waea korero o taua whenua kua motumotu katoa. Ko nga kaipuke me nga tima i roto i te awa he mea pupuhi na te hau ki uta. Ko etahi kua pakaru, ko nga mea i whiua ete hau kite moana kua totohu. E 200,000 te mate o taua taone i taua hau. No Witini (Sweden) tetahi mate he mate kai. Kaore he kai a nga tangata o tetahi pito a taua whenua. E 50,000 nga tangata kei te noho kore kai noa iho. No Hanuere nei i mate ai a Walter Paiura Grainey ki Otepoti, he tamaiti tawhite no Te Aute. Kanui te kaha o te matauranga o Pita Paaka i te Kura Takuta i Otepoti, e puta ana ia i ana whakamatautauranga katoa, ko ia tonu tetahi o nga tangata matau o taua kareti. Hei tera tau piri ai ki a ia te ingoa takuta. Ko Pita ano te tiamupiana o Niu Tireni mo te rere tupeke ara Long Jump. No Taranaki tenei tamaiti engari ko tona mana ko “ Maui.” Ki ta matou rongo e whakaturia ana ko James MacFarlane ( Eakewharena) ko Tiaki Harini ko Kapene Taka, o Turanga, ko Shrimpton o Nepia hei poari whakahaere i nga whenua kamupene o te Tai-Rawhiti, i oti nei i te Paremata he ture. He tokomaha nga tamariki Maori o Te Aute kei te taone o Turanga nei e mahi ana. Ko Hamiora Hei ko Hatara Kereama, ko
Tiwana Turei, ko Hare Haerana, kei nga tari roia, ko Taari Wherehi raua ko Hare Pataka kei to raua na tari ano, he kai-whakamaori a Hare Potaka, ko Raenara Wiremu kei te tari o te kai-whakawa, ko Terei Ngatai he karaka no tetahi kamupene nui, ko Weihana Teramea he karaka ano, ko Poananga he karaka i te tari 0 te Kaunihera o te taone, ko Hira Paenga kei te Tari Ruri, ko Reweti Kohere he kaiwhakaako i Te Raukahikatea, ko Te Mauri kei te mahi toa, tera ano etahi kei te tuawhenua e mahi paamu ana. Kanui te mate o Hone Heke, kei tetahi hohipera t Poneke ia e takoto ana. T utu ote kaanga ki Akarana e 4s. 2d ki te 4s. 4d mo te puhera : wuuru, mo te korolnpurere e kite mo te p.iuna; kei te heke te utu o te paraoa. No te 16 o tenei marama i mate ai a Ta Hori Witimoa ki Nepia :e 72 ona tau. Ko tenei pakeha tetahi o nga apiha i uru ki nga whawhai o Niu Tireni, i whai ia i a Te Kooii. I tata ki te 20 nga kete a Ani Kanara ratou ko ana tamariki i tuku ai kite hokohoko i Akarana. I tetahi hokohoko i Otepoti i tata kite 40 nga kete a tenei hakui i tuku ai. Kanui te tautoko a tenei ruruhi i te Kura Kotiro i Akarana. Ko etahi wahine e mea ana me utu rawa ka raranga kete ai ratou mo nga mahi nunui. Kei hea hoki ra he moni mo te kura mehemea ki te utua ratou, ka riro ke hoki te moni i a ratou. Ko te tiamupene mo te eke paihikara o te ao katoa he mangumangu no Amerika ko Meiha Teira tona ingoa. I tona reihitanga ki Ahitereiria riro katoa i a ia nga moni nunui. He tangata tino whakapono a Meiha Teira; kaore ia e inu waipiro, e kai-paipa. laia i luropi ka tohea ia kia reihi i te Ratapu otira kore rawa ia i whakaae. I tata kite nga moni i ngaro ki a ia i tona korenga e reihi 1 te Ratapu, otira e mea ana ia kaore ia i te rawakore. He tangata tino humane tenei, kaore e riro i nga mahi kino. Kua tae mai ki Niu Tireni nei, kua riro hoki, te wahine reoreka atu ki te waiata o te ao, ko Madame Melba tona ingoa. I whiwhi ia ki te i ona waiatatanga ki Ahitereiria. I tona waiatatanga i nga taone nunui o Niu Tireni nei e te utu mona i te po kotahi. He rua koura tohu te waha reka ki te waiata.
I puta he raruraru nui ki Whiti, huri ana tetahi hapu maori ki te Hahi Pikopo, ko to ratou karakia tawhito he Weteriana. No to ratou huringa kite Pikopo ka tahuna a ratou Paipera, me nga himene kite ahi i runga ite kupu a nga minita Pikopo. Kanui te riri o nga hahi Perotehana. Ko te tino nuinga o nga maori o Whiti he Weteriana. He Weteriana nga Whiti i haere ki Ingarangi ki te whakawahinga o Kingi Eruera. E kiia ana o nga hoia katoa o nga koroni i haere ki Ingarangi ko nga Whiti anake i whakawhetai i nga kainga, i karakia hoki i te ata i te ahiahi. I rongo matou kua puta te kupu a Te Wiremu, Atirikona, kia tapiritia e ia te oranga 0 nga minita moari ia tau ia tau, kia ma te minita kotahi. Plei te mutunga o tenei tau ka haere ki Ingarangi a Te Tiatatene, mahitu o Te Rau Kareti raua ko tana hoa-wahine. Kia kotahi te tau e ngaro atu ana ka hoki mai ki tana mahi. Kanui te pirangitia o tenei tangata e nga tangata o Turanga nei. E haere ana a te Tutanekai ki Rarotonga me era atu moutere, ki te kawe i nga metna o te Paremele kia kite i era whenua kua tuku nei ki raro i te Kawanatanga o Niu Tireni. Kei te riri etahi pakeha kei te mea he whakapau noa i nga moni o te koroni. I te matenga o Pihopa Kaui o Akarana ka whakaarohia me tiki i Ingarangi he pihopa, whiriwhiria ana ko Nerikena, he minita no Ranana. He taitamariki, he tangata kaha ki te mahi, pai kite kauwhau, whakaaro ki nga mahi mihinare. Ki nga rongo korero i tika tona whiriwhiringa hei pihopa mo Akarana, tera e kaha tana tautoko i te Hahi Maori. Hei a Mei nei ia rere mai ai i Ingarangi. I tino pouri tona pariha i te rongonga e haere mai ana to ratou matua kite Whetu o te Tonga. Kua puta noa atu nga tohutohu a Te Pipiwharauroa mo te wehe i te wahi whakatekau o nga rawa a te tangata ki nga mahi a te Atua. I puta te whakaaro i a Hemi Matenga kia aru ia i taua tikaaga ara kia wehe i te wahi whakatekau o nga moni e whiwhi ana i ana hokonga rawa. No te kitenga oTe Tiatetenei aia ka homai e te Matenga he tieki e /■SO mo nga mahi o te Hahi Maori, a kua tukua e Te Tiatatene taua moni hei oranga mo nga minita Maori o Akarana. £lO te kohi a Te Matenga mo te whare karakia o Te Rau. Tera atu ano etahi o nga mahi ohaoha a tenei tangata.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/PIPIWH19030301.2.16
Bibliographic details
Pipiwharauroa, Issue 61, 1 March 1903, Page 9
Word Count
1,879PITOPITO KORERO. Pipiwharauroa, Issue 61, 1 March 1903, Page 9
Using This Item
For material published 120 or more years ago, to the best of the National Library of New Zealand's knowledge, under New Zealand law, no copyright exists in that material.
For material published fewer than 120 years ago, copyright may still exist. Please see our copyright guide for information on how you may use this title.
In both cases, the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.
Log in