NGA KORERO 0 RORE RAPATA.
ITE tanga i te whakaahua o Rore Rapata _ i te Nama 30, i apititia atu e matou etahi kupu ruarua hei whakaatu i te nui i te pai o Rapata, a i tenei Nama ka whakarapopototia nga korero katoa mo Rapata o tona whanautanga a tae mai ki tenei ra. Ko ia te tangata rongonui atu i te ao i enei ra, ko ia hoki tetahi o nga hoia tino nunui kua hapai i te hoari. I tino pai rawa ai te nui o Rapata, na te nui i runga i te whakapono, ko tenei hoki te take i tino arohatia ai ia e te tangata, a apopo, ina tae mai te wa e karangatia ai ia e te tino Tianara kia whakarere i tana hoari kia haere ki tona okiokinga, ko tona ingoa pai ko tona ingoa honore ka waiho e ia i muri nei hei oha tapu hei taonga whakaepaepa ma te Ingarihi ma te ao katoa.
Ko te tipuna o Rapata he minita, ko tona papa he hoia, he tianara i mahi ki Inia, kite whenua i whanau ai a Rapata i a Hepetema 30, 1832. Ko ona matua he Airihi, ahe mea e whakamanamana ana te Airihi mo te puta mai o nga tianara nunui i to ratou iwi. I aia e tamariki ana ka hoki mai ia ki Ingarangi kura ai; i tona putanga i nga whakamatautau-
ranga hoia ka haere ia ki Inia, he rewheteneti tuarua. I mahi ia i rare i tona papa ite tuatahi me tona pangia tonutia e te mate. I te tau 1857 ka timata te whawhai nui ki Inia, i tahuri ai nga hoia maori, ara, nga Hipoi ( Sepoys) kite whawhai kite Ingarihi. Kahore ano a Inia kia tau ki raro i te maru o te Kuini i tana wa; te mana nui i Inia no tetahi kamupene hokohoko. I rite taua kamupene ki tetahi kawanatanga, he ope hoia nui tana i ona rohe katoa, te nuinga o nga hoia he maori. Te tino take o taua whawhai he paninga i nga kariri pu kite hinu kau. Ko te kau he kararehe tino tapu ki Inia, na reira kore rawa atu ratou e whakaae kia pa te hinu kau ki o ratou ngutu ina ngau ratou i te pito ote kariri. I te mea kua oho te iwi katahi ka korerorerotia e nga tohunga kia tino mura rawa te riri. Itell o Mei he nui nga apiha me era atu pakeha i kohurutia ; ka whakatakaina he ope takiwa hei rere ki nga wahi e koi ana te riri, he nui ano nga hoia maori i roto i tenei ope. I tupatoria nga hoia maori, no te kitenga i etahi e tinihanga ana ka puhia kite pu repo hei whakamataku i etahi. Ko Rewheteneti Rapata tetahi o nga apiha o tenei ope. I enei ra ka riro i nga hauhau a Teri he pa nui he pa kaha; ko nga hoia me nga pakeha katoa i kohurutia, a i uru nga hoia maori ki taua kohuru. Ka mohiotia inaianei ko te kingi o Teri kei te whakakoikoi i tona iwi, 1 tona whai kia tu ko ia hei kingi nui mo Inia. I te mea ka huihui nga hauhau ki roto o Teri ka tohea ete Ingarihi kia horo taua pa. No te 10 o Mei i riro ai i te hauhau, no te 20 o Hepetema ka riro ite Ingarihi. Tata tonu a Rapata ka mate ite kokiritanga i Teri. I a ia e whawhai ana ka huri tona putea hiako kau i runga i tona tatua e man ana ki muri i tona tuara. Na te tunga ote mata ki tana putea i te tuatahi i kore ai e tino kino rawa te tapahanga a te mata i tona tuara. I te horonga o Teri ka haere te ope kite whakaora i Koonopoa, he taone e karapotingia ana ete hauhau. Te nui ote ope e 750 hoia pakeha 1900 hoia maori. I Koonopoa e 500 wahine, tamariki, kaore i eke kite 500 hoia. Ka roa e whawhai ana ka tinihangatia nga hoia e te rangatira o te hauhau, ka kiia atu kia puta ki waho, e kore e patua. No te taenga kite taha ote awa ka taiparatia, e wha ano nga morehu ; ko nga wahine me nga tamariki i patua katoatia, ko nga tinana i whiua ki roto ite poka wai. Ite taenga atu ote ope whakaora ki Koonopoa e werawera tonu ana te toto ; tangi aurere ana te hoia ano he wahine.
Whano tata ano a Rapata ka mate i te haerenga ki Koonopoa. Kua takoto mai te pu ate hoa-riri ki a Rapata katahi tona hoiho ka hoki whakamuri, tu tonu atu te mahunga o te hoiho ka honea a Rapata. I tetahi ra ano, i whakaheke tonu te patu a te hauhau ki a Rapata ka werohia tana hauhau kite matia e tetahi o nga hoia a Rapata. Ite haerenga o Rewheteaeti Rapata me ona hoa kite tutei ka aukatiria ratou e te hauhau, ko to ratou omanga mete whai ano te hoa-riri. Te tuponotanga ki tetahi awa ka whiti nga hoiho ona hoa ko to Rapata ka taka kite manga. laiae koiri ana ka motu tona ringa i te hoari, ko te hoa-riri hoki kei tetahi taha o te awa e pnpuhi ana mai, otira honea ana a katuarehe. Te taone i kaha rawa te karapotinga ko Rakanao. Te ope whakaora tuatahi na Tianara Awheraka, he tangata tino whakapono. I te urunga o .tona ope iti ki roto o te pa karapotia tonutia atu ete hauhau. Hei konei ka mate a Awheraka. laia ka tata te mate ka karanga, “ Matakitaki ki to te Karaitiana matenga.” I tino whakaora a Rakanao na Tianara Korini Kemara, te tino tianara whakahaere i te whawhai. I tenei wa ka kitea ano te toa o Rapata i a ia ano e taitamariki ana. Ite tatanga atu o te ope whakaora a Tianara Kemara ki Rakanao ka tonoa a Rewheteneti Rapata kite whakatare ite kara ate Ingarihi kite tihi 0 tetahi whare, hei whakaatu ki roto o te pa kei te kuwaha tonu te kai-whakaora. Heke iho ana a Rapata taka ana tona kara te pupuhi ete hauhau, ka hoki ano ia; e toru hinganga e toru ano hoki ona whakatunga ka mutu te hinga ite hoa-riri. I muri tata mai ka riro 1 a ia te Ripeka Wikitoria, te tohu toa, te mea nui atu ite ao nei e matea ana ete hoia. E wero tonu ana tetahi hauhau i te hoia maori kite peneti ka kitea atu e Rapata, katahi ka whakatuomangia e ia tona hoiho, ka poutoa e ia te mahunga ote hoa-riri. I tona tirohanga, ko te kara a te Ingarihi e kawhakina ana e etahi hauhau tokorua. Kite atu ana a Rapata ka whaia e ia, ahakoa kei roto i te hoa-riri. Tona tatanga atu ka hopukia e ia te kara, ka tapahia kite hoari te hauhau e pupuri ana, ka puhia ia e tetahi, otira haere atu ana a Rapata me tana kara. I muri iho ka meinga a Rewheteneti Rapata hei meiha, a i muri iho i te ono tau e noho ana i Inia ka hoki ia ki Ingarangi, ka kite i tana whaiaipo a kihai i roa i muri iho ka marenatia raua. I te tau 1868 ka hereheretia e Tiotoa, e te kingi o Apihinia, he whenua kei roto o Awherika, etahi pakeha ; ka tonoa ko Tianara Nepia
kite whakaora i aua herehere. I tino kaha te ha.erenga o tana ope i te kino o te whenua, otira i taea te pa o Tiotoa a Makatara he pa i runga i te maunga, i ora nga herehere i kohuru a Kingi Tiotoa ia ia ano. I tino hiahia a Meiha Rapata kite haere, engari i whakaritea ia kia noho kite taha ote Moana Whero kite tiaki i te puni. No Hanuere 1, 1877 ka whakakorea te mana o te Kamupene i Inia, ka tukua mai te whenua katoa ki raro i te mana o Kuini Wikitoria, taea noatia mai tenei ra. I te tau 1878 ka pa ano he raruraru nui ki Awhekanatana, te whenua kei te pito kite hauraro o Inia. Te take o te whawhai he ririri na etahi piriniha tokorua mo te torona; 13,000 te ope a Meiha-Tianara Rapata i haere ai kite peehi i taua raruraru. I tonoa ia kia haere ma Kaipa Paahi, he huarahi i waenganui i nga taukahiwi e rua. I reira ka whawhai, a whati ana te hoa-riri. I konei ka tu te ringa o Rapata ite mata. I muri tata iho ka man te rongo, ka tonoa hoki a Ta Rui Kawhakanari (Cavagnari) ki Kapuuru kite whakariterite ite raruraru. I puta te kupu mihi a te Paremete o Ingarangi ki a Rapata, i homai hoki te tohu K.C.B. ki a ia. Ite taenga o Kawhakanari ki Kapuuru ka kohurutia me tona ope katoa 14,500, he wahine etahi he tamariki etahi, kotahi ano te morehu ko takuta Paraitini (Brydon) i ora ai he ngengenga no tona hoiho, na reira ka mahue ki muri i te ope e patua haeretia ana i roto i nga awaawa, i a ratou e hoki ana ki Inia. I te taenga mai o te rongo ka tonoa a Rapata me tona taua 18,000 kite ngaki ite mate. I tae ia ki Kapuuru, i mate hoki te hoa riri, kore rawa tetahi apiha kotahi ana i mate. I aia i Kapuuru ka karapotia ia; i tetahi whawhaitanga e 934 ote Ingarihi i mate. Kei konei a Rapata ka tae atu te rongo ko Kanataha kei te karapotia, he taone e 320 macro te mataratanga atu i Kapuuru, ka puta hoki te whakaaro i a Rapata kia arahina tona ope ki te whakaora i taua taone. Hui katoa te ope a Rapata 10,000, tekau ma warn nga pu-repo i runga i nga muera. Kahore kau he huarahi i waenganui i Kapuuru i Kanataha, heoi ano he ngahere, he koraha. I tupou mai a Rapata i Kapuuru puea rawa atu i Kanataha, kahore i mohiotia kei hea ranei ia, kei te ora ranei ka mate ranei. He maha ona hoia i mate ite huarahi, ko ia i pangia e te piwa, he mea amo haere tonu. Tetahi o nga apiha i kitea te toa i te whakaoranga i Kanataha ko Meiha Waiti, ara ko Tianara Waiti inaianei, ko te tangata nana nei i pupuri a Reirimete. No te 8 o Akuhata ka tupou mai a Rapata i Kapuuru,
no te 31 ka puea ki Kanataha. Na tenei haerenga i tino rongo nui ai a Rapata i kiia ai hoki ia ko Rore Rapata o Kanataha. I te whawhai tuatahi kite Poa i tonoa a Rapata hei whakahaere ite whawhai; kotahi ano tona ra ki Keepa Taone ka hoki mai i te mea kua houhia te rongo kite Poa. I muri mai ka whakaturia ia hei kai whakahaere mo nga hoia i te Tonga o Inia, a kihai i roa mo nga hoia katoa i Inia. He tangata a Rapata i whai kia pai ana hoia. I whakakorea eia te whakatu i te kaaho waipiro ki roto i te puni o nga hoia. Te tino ingoa ate hoia mo Rapata ko “ Paapu,” i runga i tona whakapono ka kiia ia ko “ Minita Paapu.” E4l nga tau i noho ai a Rapata ki Inia. I te tau 1892 ka whaka-arikitia a Rapata, ka noho hoki ia kite Whare Ariki. Ite tau 1895 ka whakatungia ia hei Whiira-Mahera, hei kai whakahaere hoki mo nga hoia 0 Aerani. No Tihema 23 1899, ka tonoa ia kia haere ki te whakahaere ite whawhai kite Poa, ko te ra ano tera i tae mai ai te rongo ko'tona tama kua hinga i te whawhaitanga mo te kara i whawhai nei, e whawhai nei tona papa. “ E haere ana a Rore Rapata ”-—he karanga i rangona e te katoa, E haere ana te marohirohi o mua iho ki te hapai i te patu, I te karanga a tona whenua mo te karauna o Ingarangi I te ra pu ano i hinga ai tana tama, Whakauruuru ana te hari me te tangi ite tirohanga atu Ki ta te hoia whakarongo kau i te kupu tono : He whakanui, he waiata mo tenei kaumatua, He apakura ia mo tana tama kotahi. R. T, M. Kohere. •
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/PIPIWH19001201.2.6
Bibliographic details
Pipiwharauroa, Issue 34, 1 December 1900, Page 6
Word Count
2,071NGA KORERO 0 RORE RAPATA. Pipiwharauroa, Issue 34, 1 December 1900, Page 6
Using This Item
For material published 120 or more years ago, to the best of the National Library of New Zealand's knowledge, under New Zealand law, no copyright exists in that material.
For material published fewer than 120 years ago, copyright may still exist. Please see our copyright guide for information on how you may use this title.
In both cases, the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.
Log in