WAIKATO TANIWHA-RAU.

Pipiwharauroa, Issue 34, 1 December 1900, Page 4

WAIKATO TANIWHA-RAU.

(Na Apirana T. Ngata, M.A., LL.B.) Wahi 11. (I) Te Kingitanga. HE tangata* te kingi o Waikato e tau ana hei hapai i te ingoa rangatira, hei whakatopu i nga whakaaro o nga iwi i roto i te porotaka o Te Kingitanga. Haunga ake te waihanga o te tinana, kaore he wahi hape, engari ko nga whakaaro. E titiro ana an he tangata marama, he tangata hohoro kite whawha i te kupu tika engari e tupato ana kite whakaputa, e araitia ana pea e nga tikanga nunui kei te takiwaoWaikato. Keimuaonawhakaaroiotona iwi ki taku mahara, e whai ana kite hopu i nga mea pakari e ahu ana mai i te taha pakeha hei painga mo tona iwi, otira e tino uaua ana a Waikato kite whakapiri atu ano kite taha o te pakeha, na reira ka mate whakaroto nga whakaaro o nga tangata e titiro ana e taea noatia ana e te Maori te pupuri nga wahi pumau o tona maoritanga i tuku mai i ona tipuna: engari i te mea kua ara ake he aronga hou i te taenga mai nei o te pakeha me tiki atu ano i te pakeha he ringaringa he kaha he matauranga hei whawha i anei mea tauhou. Ko nga kupu enei a Mahuta ki a matou ko aku hoa o Te Kotahitanga i te taenga ki Waahi i te marama o Mei nei:— “ Haere mai e taku papa (Te Heuheu Tukino) te pou herenga o te tangata o te whenua o te tikanga. Haere mai whakawaha mai nga rangatira o te motu. Haere mai nga rangatira o te motu, i te ngaro hoki a ka kitea mai. Haere mai kite mahi tahi, kite whiriwhiri tahi. Haere mai e nga maki matau ki te titiro i tenei hanga i te tikanga i te kupu. Haere mai e nga maki matau kite titiro whetu.” Katahi ka whakahua te waiata. Kei waenganui o Waikato mete pakeha e

takoto ana ko te pakanga, ko te whakahekenga toto, ko te raupatu, he awa nui e hamama tonu ana ka toru tekau tenei nga tau. Kia roa e karapiti ai: engari tenei kei te whakatutata. Kua hopu a Mahuta kite kupu a Potatau “ Kia mau kite ture ” —kei te whaiwhai hoki i tera kupu na “ Kia mau kite whakapono,” e manaakitia ra a Nikora ma e noho mai ra i Te Pourewa, e whakatapua nei te Ratapu, e puare nei nga whare o Waikato ki nga kauwhau a nga minita. Na Mahuta te kupu kite taina mo te kakahu kanukanu o o raua tipuna. Maku e tapiri atu tenei, kaore he mate e Waikato kite kanihitia e koe nga pakaru o te kakahu na, hei whariki mou a ko ake nei. He tikanga toitu tenei kei te ao e takoto ana, na te ringa o te Atua i tuhi kite rangi kite whenua, ko te whakapono an ake te kaupapa hei utanga mo nga mahi a te tangata e tu ai, e ora ai. Ehara te ture, ehara te ahuwhenua, ehara te uaua tangata, ehara te matauranga he tapiri kau no te whakapono, no te wehi kite Atua. (II) Te Kauhanganui. Ka ara te pepeha kei Waikato te rakau e tupu ana ka toro te Kauhanganui hei taunga mo nga manu ote motu. Tera kei Maungakawa e toro ana, ko te wahi tera i te torona o te kingi, ko te huinga tera o te iwi i raro i tera whakahaere. Hei te 2 o nga ra o Mei iia tau i ia tau ka tuwhera te Kauhanganui, ka hui nga Matariki, nga Manukura, nga Whakamarumaru, me tenei i te parangeeki nei. (Ko wai oti i rangatira kite kore he huruhuru mo nga waewae ?) Kei reira ka puaki te kupu i te kingi, ka whiriwhiria e nga rangatira nga take. Itewae tu ke ana te kingi i nga mahi 0 te Paremete, i nga whakahaere hoki o era atu wahi o te motu, kaore au e marama he aha ranei nga tino take hei whiriwhiringa. Engari i nga tau i ara nei Te Kotahitanga ka tuatoru nei taenga kite Kauhanganui; ite wa hoki o Mahuta nei i uru ai me Waikato katoa kite whiriwhiri i nga ture e hangaia ana mai 1 te Paremete, kanui nga take korero o nga hui a te Kauhanganui. Na e Waikato ! he taonga nui tenei te ahu ki waho i ou rohe tirotiro ai whakarongorongo ai hoki; he taonga ano hoki te tuku atu i nga maramatanga o waho ki ton takiwa, kia marama ai to titiro ki roto ki waho, ki tetahi taha ki tetahi taha, kia ahei ai te whakariterite, a, te whakatikatika i nga tikanga mete whakahaerenga o nga kupu nunui kei to awa e takoto ana.

(Ill) Te Iwi. He iwi nui a Waikato, a kite huia atu nga iwi e pae ana i nga taha, a e urn ana kite whakahaere kotahi, kaore he huihuinga iwi o te motn nei e rite, no te mea ahakoa he maha nga wehewehenga tupuna, hapu i roto, he Maniapoto, he Raukawa, he Ngati-Haua, he Ngati-Paoa, he Ngati-Maru, he Ngaiterangi, e taea ana te ki he kotahi enei iwi me Waikato, kotahi te waka tana, kotahi te tangata kei runga i nga kai-hautu. Mo te ahua o te tangata, ehara he Maori nei ano : he tangata i pai tona waihanga he tangata i kino : he tangata i parauri, he tangata i kiritea. Engari kanui te tangata. I tona wa pea i mua atu o te whakapono nei kaore he wahi matatea o nga taha o nga awa. Engari ki taku titiro kei te hoki haere. He maha nga taitamariki kua moe i te tane i te wahine, he maha e rite ana mo te pera engari e takakau ana : otira kaore i maha nga tamariki ririki nga mea hei tiriwa i nga matua. He tohu mate tena ki a an, he tohu e whakaheke ana te iwi. (IV) Nga Huarahi Oranga. E marama ana te motu ki to Waikato ahua he iwi e mate ana i te whenua kore. Kaati ko nga huarahi oranga i al u mai i tera mea i te whenua, te reti, te moni hoko, te mokete ranei i kore i a Waikato, tera ano ra nga hapu e whiwhi ana. Haunga ia nga wahi whenua hei tupuranga kai, i a te Maori i ana mahi o te kai, e whiwhi whenua ana nga hapu mo tena. Na, i mua ake ra he oranga nui e puta ana mai kite tangata i te kiri rapeti, e rite ana ano ki nga mahi utu ra e mahi nei te Maori kite pakeha. No tenei tau ka whakamutua e te Kawanatanga te patu i te rapeti, ka kore tena huarahi oranga. Kei etahi wahi 0 Waikato, a, kei Hauraki ahu atu ki Tairua he kapia te huarahi moni, he tini o Waikato e ahu pera ana kite whakarawe hereni. Tetahi mahi o Waikato he tapahi harakeke mo nga mira mahi muka. Engari tenei, ko te kai nui tonu o Waikato he harakeke, e tu ra he wao, e tu ra he wao o taua taputapu. He haua nca pea no nga wahine o reira i kore ai e rangaia he takapau kia maha hei whariki mo nga whare. Ko te mahi pakeha kaore i nui, ara te tope rakau, te tua ngaherehere, te kutikuti hipi, te parau. E kimi ana au na te aha a Waikato i ora ai ? E wha ona peene, (he paana ki etahi iwi): e kohia ana he moni nui 1 ia tau, i ia tau, mo nga whakahaere o te kingitanga; e tu ana he hui nunui i ia tau, i ia tau, hei iki i te kai i te moni : e whiwhi ana

te tangata i te kai pakeha, i te kakahu, i era atu mea, penei ano me etahi iwi e whai oranga nei i nga whenua. Ka miharo au. Mei tupono tenei mate, te mate i te whenua, ki etahi atu iwi o tatou e kore pea e penei te ora. Kei konei te ora mo te Maori, me tango te oranga whenua kia waiho ai ma te werawera o ia tangata, o ia tangata, e whakarawe he kai mo te polio o ana potiki, he kanukanu ranei hei uhi mo te tuara o tana whaereere. (V) Te Whakapono. __ Ma nga hoa e korero iho nga kupu a Te Karaka (Atirikona) i te hui o te Hahi ki Te Pourewa, \\ aipa, i te 25 o nga ra o Aperira ka taha ake nei. Ko tetahi wahi tenei o tana whai-korero:— “ Ka pau nei te whitu o nga tau i mahi ai a Revs. Taimona Hapimana raua ko Nikora Tautau ki enei takiwa, a e rapua ana nga hua. Kite korero kua whakarerea te karakia Hauhau a kua hold mai kite whakapono Karaitiana. Tena, ka hia whare-karakia ka tu puta noa, puta noa i Waikato ? Ka hia kai-karakia kua whakaritea hei karakia i te iwi i te mea kahore he minita ? Ka hia kaumatua kua iriiria ? E tala ana kite wha tekau o nga tau i whakarerea ai te karakia mete iriiri tamariki, a he tino whakatupuranga tenei kahore ano i iriiria, koia te patai na, ka hia kaumatua kua iriiria ? Ka hia tangata kua whakaungia, e rite ana ranei mo te whakau ? E neke haere ana ranei te hunga tango i te Hapa Tapu ? Ka hia nga kura Ratapu tamariki ka tu ? Ka hia moni ka puta hei whangai minita ? Rapua ite aronga o ena patai te ahua ote Hahi; ma nga mahi ka kitea ai nga hua. He tika te taenga mai o nga tangata kite karakia i nga huihui noa iho a te Maori, otirako tetahi wahi anake tena o nga mahi a te Hahi. He rau ano te rau, he hua ano te hua. E hoa ma, kei ki koutou hei whakangakau-kore ena kupu aku, kahore, engari he mea kei whakamanamana noa, hei whakaoho hoki.” He tika ka wha tekau tau i whakarerea ai te karakia. Kia taka ra ano pea he whakatupuranga ka ea ai te patai a Te Karaka. Ko te tangata e akiaki ana ita te Atua mahi; a e pai ana, ko te tangata hoki nga kai mahi i raro nei. ( Ko te nmtunga.)