TE WHAWHAI KI HAINA.

Pipiwharauroa, Issue 30, 1 August 1900, Page 9

TE WHAWHAI KI HAINA.

Nga Rongo mai o Pikini.

Nui atu t ■ porahurahu noa iho o nga rongo korero mai o Pikini o era atu taone hoki i te tv.awhenua o Haina, i te mea kaore he v»aea he tereina ranei hei kawe korero mai. He korero ano e puta mai ana o te tuawhenua otira kaore e mohiotia te tikanga te ahatanga ranei; ko etahi korero he mea hanga noa iho. I tera pulanga o ta tatou pepa i taia te rongo korero mai o Pikini kua kohurutia nga pakeha i reira, he wetiweti hoki te kohurutanga, otira no muri nei ka tae mai ano he korero whakaatu mai kei te ora tonu te nuinga o nga pakeha, a, ko te whare o te Ingarihi kei te ora tonu, kei reira e piri ana nga pakeha o etahi atu iwi. No te 31 o nga ra o Hurae ka tukua mai e Atimira Puruhi, te tangata o raro ilio i a Atimira Himoa te upoko o te taua manuao a te Ingarihi i Haina, lie whakaatu mai na Ta Koroota Maketanara, te kai-whakahaere a Ingarangi i Pikini, kei te ora tonu ratou. Ko ana kupu enei : “He kokiri tonu te mahi a nga hoia Hainamana i to matou whare, he pupuhi ki te pu, kite pu-repo, ote2o o Hune tae mai kite 160 Hurae. No te 16 tae mai ki tenei ra kaore ano he kokiri, otira kei te noho mataara tonu nga taha e rua. E tata tonu ana ki to matou whare nga parepare o te hca-riri. Kei te pai katoa nga wahine nga tamariki, kei roto kaPa ite whare. Ka 62 0 matou kua mate kua taotu, ko Kapene Tarauta tetahi. Kei roto etahi ite hohipera me Kap.ne Haratei. Kei te pai katoa matou ko Rawiri Warena rawa kua mate.” Ko te whare noho o Ta Korooti Maketanara me nga whare hoki o era atu kai-whakaha-.ere a nga kingitanga nunui he mea ata hanga kia tu ai mo te whawhai; i ahua rite ki te pa. Te tokomaha o nga pakeha katoa kei Haina 12,000, e 6000 he Ingarihi. I tae ai enei mano ki Haina na te whai kite moni, ara 1 runga i nga mahi hokohoko, i nga mahi a te kawanatanga o Haina, i nga mahi hoki a o ratou ake kawanatanga. Otira tera ano tetahi ope nui kei reira na te aroha i kawe, he haere ki te kauwhau ite Rongo Pai ote aroha ote rangimarie. Ko ratou nga tino hoa aroha o te iwi o Haina, otira kahore i te mohiotia, ta ratou i hiahia ai ehara i te moni i te taonga engari he tinana he wairua. I tae mai ki Niu Tireni nei tetahi Hainamana Karaitiana, tino mohio atu ki te reo Ingarihi. I mea taua tangata kua whiwhi noa atu a Haina ki nga matauranga o te ao i mua atu o nga iwi nunui o enei ra. Kua mau noa atu ratou i te kakahu hiraka i te mea e haere tahanga tonu ana nga

tipuna o te Ingarihi, otira te he o Haina, te he i tauwhena ai te tupu o ona whakaaro, ana mahi, ana tikanga, i mahue ai ki muri noa atu he kore no te Kongo Pai hei tote hei rewena. Mehemea kua uru te whakapono ki Haina, e kore rawa e hapa te piki, a e rite ki era atu mana, hira atu ranei. Na Neporiana Ponepaata te kupu : “ Whakakorikoria a Haina, a ka whakakorikoria te ao katoa.” He tika hoki, i te kaha o tenei iwi kite tohatoha haere kite ao, wehi asna nga kawanatanga, a, hanga ture ana hei arai atu i te Hainamana. Nga Karaitiana. Ko nga mihinare te iwi hei tino mate te tane, te wahine, te tamariki i te noho takitahi, i te noho marara, i te tawhiti atu hoki i te moana, te taea atu te whakaora te aha. Otira kua timata noa atu te kohurutanga i a ratou, i nga Hainamana hoki kua tahuri nei i a ratou kite whakapono. E putd mai ana nga rongo korero kua puta te kupu kia whakangaromia nga Karaitiana katoa i Haina, pakeha, Hainamana. Mehemea he tika katoa nga ifongo korero e puta mai ana, kua eke pea kite 30,000 nga Karaitiana Hainamana kua kohurutia inaianei. He whakatauki na te hunga whakapono o mua, i te mea e tukinotia ana ratou: “ Ko nga toto o te hunga tapu nga purapura o te Hahi.” “ I akina ratou ki te kowhatu, i kania, i whakawaia, i mate i te patunga a te hoari: he hunga rawa kore, e tukinotia ana, e whakatupuria kinotia ana; kihai nei te ao i pai mo ratou.” Kei te Whakaeke nga Mana. Ko te tino whakaaro o nga mana nunui he kai-whakahaere nei a ratou kei Pikini e karapotia ana, kua mate ranei, ko te haere ki laua pa kite whakaora i nga tangata e ora ana kite ngaki ranei i te mate o nga mea kua kohurutia. Ko Tienihini te pa huihuinga, a kei te whakatakataka mo te haere inaianei. Nui atu nga hoia kua hui, e whakaarotia ana kia huia nga matua a nga mana katoa kia kotahi te ope. He ra whakatika enei. Kei te whaawhai te Tiapanihi kite haere, tera pea e eke kite 25,000 to ratou ope. Ko Ruhia kei le whakaheke mai i te hauraro, kua maha rawa o raua kakaritanga ko Haina, i mate ai te mano o te Hainamana. I te poroporoaki a te Emepara o Tiamana ki ona hoia i to ratou haerenga ki Haina i penei ana kupu : “ Ko te mahi ma koutou he ngaki i te mate o nga kai-whakahaere a nga mana, o nga pakeha katoa hoki kua kohurutia.

Ina tutataki kia mahara kei orate hoa-riri, kaua e tango herehere. Kaua e patu whakairi, engari kia kino te hapai o te patu, kia kore ai te Hainamana e whakatete kite Tiamana a nga tau kotahi mano etu mai nei. Paraia te huarahi mo te whakapono. Haere ra e aku hoa.” He kupu taikaha rawa enei. Kua tino nui ra va nga hoia a Ingarangi kua u kei Haina inaianei, ko te nuinga o aua hoia no nga mangumangu o Inia, he iwi kua tino taunga kite mau pu kite whakatutu hoia. Apopo te ngaua kinotia ai te Hainamana e te maori. Ko te Pirimia o Niu Tireni te pirimia tuatahi kite whakaari hoia kite Kuini. Kei te moana nga ope hoia o Ahitereiria e haere ana inaianei. Kua whakatupato a Ri Hanga Tianga, he tangata tino matau no Haina, kia kaua nga mana e haere ki Pikini, kei kohurutia nga pakeha i reira i te rongonga kei te haere atu he ope. Kua puta hoki te kupu ate Kawanatanga o Haina ka arahina mai nga pakeha ki Tienihini, otira e kore pea nga mano e tatari, he whakaroa noa iho, no te mea i nga ra katoa e iti haere ana nga kai me nga paura a nga pakeha i Pikini; he whakaware pea na te Hainamana. Tetahi tupato hoki kei kohurutia nga pakeha e nga “ Pokiha ” i te huarahi. Ka pehea rate mutunga o tenei raruraru ? Kua tu ko Kaute Wararahi ( Count Waldersee ), tumuaki o nga hoia katoa o Tiamana, hei tumuaki mo nga hoia katoa a nga mana i Haina. He mea ata whiriwhiri na nga mana katoa.