TE WHAWHAI.

Kopara, Issue 13, 1 October 1914, Page 5

TE WHAWHAI.

KEI mea mai koutou nga kai-korero o te Kopara kite hoki whakamuri,; o nga korero kite wa i timata mai ai te whawhai. Ko te take i hoki whakamuri ai te korero mo nga mea o koutou kaore ano kia tino marama ki nga take i tipu ai tenei pakanga nui. Ko te tikanga ano tenei ara ko enei putake e whakaaturia i te tuatahi kia ai hoki he mohiotanga mo nga korero e whai ake ana; otira ite kaha ohorere o_ te putanga o te whawhai kihai i taea te hoki whakamuri ki aua putake i te whakaaro atu ano ki a koutou kia wawe koutou te rongo ki nga korero ake o te whawhai i te wa ano e werawera ana; kei waiho mo ko atu kei te taenga atu ki a koutou kua mataotaotia kua waimeha noaiho. I tenei wa i te mea kua whakatahi haere te rere mai o te korero ka whakaaro ake te ngakau he wa tika pea tenei hei whakaatutanga i i aua putake o te whawhai ki a koutou kaore nei i taea e te Kopara te whakaatu i te tuatahi. He torutoru nga tangata e taea e ratou te whakaatu nga take i tupu ai tenei pakanga hei pakanga nui; a e hara ite mea kotahi taua take engari he huhua noatu: a ko etahi a te Kopara e whakaatu atu ki a koutou inaianei. Nga iwi ake na raua te wnawhai ko Ahitiria raua ko Hewia: e tino marama ana tena ki a tatou. E rua nga take o ta raua riri, he take whenua katahi, he kohurutanga i tetahi Piriniha no Ahitiria, he mahi kaore i whakahengia e te Kawanatanga o Hewia ka rua. Hei aha rawa i whaia ai te hohonutanga o enei take i tupu ai te pakanga i waenganui i enei mana. Tera e pai noaiho enei raruraru i waenganui i a raua me i kore a Tiamani raua ko Ruhia i rere mai ki roto. Tera pea kua kore noaiho he tangata e mate mehemea kaore enei mana nunui te rere poka noa mai. Na konei e hoa mai i kino ai i tupu ai hoki tenei pakanga nui. Tera koutou e ui mai he aha te wahi ki enei mana ki a Tiamani raua ko Ruhia i pa ai raua ki a Ahitiria raua ko Hewia ko tenei take me ki ake he take whanaunga. Nga iwi nunui o Oropi i puta mai i roto i enei momo iwi i te te Tiutoniki (Teutonic) mete Rawa (Slav). Ko Tiamani me

tetahi hawhe o Ahitiria i heke mai i te momo Tiutoniki; ko Ruhia me Hewia me tetahi hawhe ano o Ahitiria i heke mai i te momo Rawha. I tenei whakamarama poto ka marama Id a tatou te take i hohoro ai te uru mai o Tiamani raua ko Ruhia ki roto kite raruraru a Ahitiria raua ko Hewia, ara to raua uru mai he mamae mo o raua whanaunga, e mamae ana a Tiamani mo tona teina mo Ahitiria, e mamae ana hold a Ruhia mo tona teina mo Hewia. He whakamarama poto ake mo Ahitiria. Ko tenei iwi he awhekaihe, ko tetahi hawhe ona he Tiutoniki ko tetahi hawhe he Rawa. Tena i rongo koutou kite pakarutanga o taua iwi ara i te huringa o etahi 0 ratou kite taha o Ruhia whawhai mai ai ki a ratou ano. Ko te take tena i pakaru ai ratou ara he panga mai no te aroha ki a ratou ki tera hawhe o ratou. Odra ahakoa uru nei a Tiamani raua ko Ruhia ki roto ki tenei raruraru tera ka pai noatu ano mehemea raua i ata whakariterite marika, ite mea e hara i te raruraru tino taumaha rawa uaua ranei e kore ai e taea e raua te whakatau pai noaiho. He aha ranei te take i kore ai he tattitanga i waenganui i a raua ? Ko te take he pirangi whawhai no Tiamani a ko te tino take tenei i tupu ai tenei pakanga. Kite titiro a nga tangata matau na Tiamani tonu te whrakakahanga i a Ahitiria Ida tutuki ai tenei hiahia ona, i te mea kite mautohe a Ahitiria Ida whawhai raua ko Hewia ka kore ona he ara o Tiamani kite awhina i a Ahitiria nona hold ; tuarua no te mea ko ia ano te Kaiwhakahaere te Kawana o Ahitiria. I te tirohanga a nga tangata matau ka kitea ko enei whakaaroaro i roto ite hiahia whawhai o Tiamani, ara : Tuatahi, Ida huri katoa a Oropi ki raro ki tona mana ana iwi pakupaku mai, ana iwi nunui mai. I tino mohio ia ka tutuki tenei wawata ana i tona titiro iho kite nui o tona kaha te mahi a te ngakau whakapehapeha. Ina whakatakina e tatou te ahua o Tiamani i roto i enei tau e 44 mai ite tau 1870 ka marama ki a tatou te whanautanga o te whakaaro riri i roto i a Tiamani i tenei wa, he whakaaro kua whakahapu noamai ako te whanautanga tenei. Ite tau 1870 ka hinga te Wiwi i a Tiamani he hinganga tino kino inahoki ra i tae rawa te Tiamani ki roto o Parihi (Paris) whakamakiki haere ai. Mai i tena tau tae noa mai ki tenei rate mahi a Tiamani he tereina tonu i ana hoia, he hanga manuao, he hanga kaipuke whawhai rererangi, he hanga i era atu mea e tika ai te whawhai. E kore a Tiamani e tahuri kite mahi i enei mahi mo te kore take noaiho ; otira ko te take tenei ara he hiahia i roto 1 a ia mo te whawhai koia ia ka tahuri kite mahi i enei mahi a tona kitenga kua tino rite ia kua tino kaha ka whakaaro ia me whawhai ia inaianei. Te rua o nga mea e kitea i roto i tenei hiahia whawhai o Tiamani ko tenei ara Ida hinga i a ia a Ingarani. Ka kimihia e ia tetahi take e pakanga ai

raua inakoa na ka tupono. Kei te kitea marakeraketia tenei whakaaro o Tiamani inaianei ahakoa kaore i kitea mai i te timatanga o te whawhai. Ko te whakaaro tenei o Tiamani, tuatahi he patu i nga Peratiana (kua mate nei i a ratou inaianei) ; tuarua he patu i te Wiwi kaore nei ratou i awhiwhi atu, tuatoru Ida mate i a ratou enei iwi katahi ratou ka tahuri atu ai kite whawhai ki a Ingarani ko Ahitiria me era atu mana i whakaarohia e ia tera e awhina i a ia hei whakararuraru atu i a Ruhia. Ko te tino mate tenei o Tiamani i tenei ra ko te korenga o ana wawata i tutuki. Kaore ia i tae ki Parihi ite 3 o Hepetema ka hori ake nei te ra i whakaritea e ia hei taenga mona, a i tera wiki ka rongo tatau i te hinganga o tetahi 0 nga tino pa o nga Peratiana i a ratou aro o Anawepa (Antwerp). I mahara ratou he painga ki a ratou mehemea ka hinga taua pa i a ratou otira inaianei kei te aue ratou mo te moumou noaiho o a ratou tangata i te hinganga, i hinga huakore noaiho i te mea kaore i riro herehere mai i a ratou nga hoia o Peratiana, kaore hold he painga o Anawepa ki a ratou. Ahakoa kua riro mai nei a Anawepa i a ratou kaore ratou e puta kite moana i te mea ko nga manuao tonu o te Ingarihi kei waho e heteri haere ana tuarua he maina katoa na te Ingarihi kei te wahapu o te awa kei reira nei taua taone etu ana: a e kore rawa ratou e puta ki waho e uru atu ranei. Ko te rongo hou inaianei kei te whakarerea taua pa e nga Tiamani kei te hoki ratou. Ko iara kua kite ratou kaore kau he painga ki a ratou. Me whakamarama au inaianei i nga take i uru ai a Ingarani, te Wiwi, mete Tiapani ki roto ki tenei whawhai. To te Ingarihi me to te Wiwi uru na te Tiriti i waenganui i a ratou ko Ruhia. Kite uru tetahi o ratou kite raruraru ka pa te karanga na tetahi me haere atu etahi kite awhina. Ko Ruhia raua ko te Wiwi nga mea i tino uru ki tenei whawhai a na raua te karanga ki a Ingarani. Otira kei mea koutou koianei te tino take e whawhai nei a Ingarani: kaore. Ko te take e whawhai nei a Ingarani mo te poka noa o Tiamana ki te whakaohooho ite nohopai a Peratiana. Ko te ture o tenei mea o te whawhai mehemea kaore tetahi iwi i te whawhai kaore e tika tetahi o nga iwi e whawhai ana kia haere ma te whenua o taua iwi, kaore e tika kia whakaohoohotia te noho a taua iwi. Hei aha ki a Tiamani ka takahia e ratou tena ture. Na konei a Ingarani i tino whakaoho he mamae mo Peratiana te take. I uru ai a Tiapani na te Tiriti i 1 waenganui i a raua ko Ingarani. Kite pa te raruraru ki tetahi me haere atu tetahi kite awhina. Ko te take tena e whawhai nei a Tiapani i tenei ra. I tenei ra tonu ka tae mai te rongo kua uru a Potukara (Portugal) kite whawhai e go,ooo ana tangata mo te whawhai. Ko tenei mana i uru ai na te tiriti i waenganui i a raua ko Ingarani ara kei roto i taua

tiriti tana whakaaetanga kia noho a Ingarani hei kai-tiaki mona me ona paanga i Oropi, i Awherika hoki. Koianei e hoa ma nga take o te whawhai e whawhai mai nei me nga take i uru ai tena iwi, tena iwi i nui ai tenei pakanga. Ka kitea mai e koutou i roto i enei whakamarama ko Tiamani te tino putake o tenei whawhai he kawenga na te wawata, na te ngakau whakamanamana, ngakau whakapehapeha.