I.—3a

22

te tupono c mate ana nga tamariki i te kai i runga i te mangere i te kuare ranei o taua tangata, hei reira me haere pai atu te Poari ki atu ai ki taua tangata, kaore i te tika to mahi, ko tenei ka tangohia c matou kia matou te whakahaere o to whenua hei ora mo koutou ko o tamariki. 8. Henare Kaihau : Ac ra, engari kaore tena whakautu c tika ana mo taku patai. He aha koa, ka patai ano au ; Me pewhea te whakatu o te Poari, me Pakeha ranei etahi o nga mema me Maori anake ranei ratou katoa? Wi Pere : Mehemea kotahi te Poari nui mo te takiwa, c mea ana ahau kia tokowhitu ona mema, kia tokowha Maori, kia tokotoru Pakeha. Mehemea ranei c meatia ana kia rua nga Poari mo te takiwa o te Tai Eawhiti, kaati, kia toru nga Maori kia rua nga Pakeha mo te mea kotahi o aua Poari c rua. Engari mehemea kotahi anake te Poari mo te Takiwa Pootitangi Mema ote Tai Eawhiti katoa, kia tokowha mema Maori a kia tokotoru mema Pakeha mo taua Poari. Te take o tera korero aku ka utua hoki nga mema o aua Poari, no reira me tupato tatou kei tokomaha rawa he tangata hei utunga ma tatou, engari kua patai mai ano ra koe i tena patai i mua. 9. Henare Kaihau: Kaati, c ki ana koe kia tokowha nga mema Maori kia tokotoru nga Pakeha. Mehemea kite kite Kawanatanga kia tokowha nga Pakeha kia tokotoru nga Maori, ka pewhea ? Wi Pere : Heoi ra, ka tohe tonu au nei ki taku. Xi te kaha tonu te Kawanatanga ki ta ratou, a heoi ano ka paahitia ko ta ratou. 10. Henare Kaihau : E penei aua koe, ka whakahe tonu koe ? Wi Pere : Ac, engari kaore c tino kaha rawa taku whakahe ; ko te tino take o taku whakahe kite Pakeha hei mema, he iwi hiahia nui te Pakeha kite moni, ka mea pea kia £300 kia £500 ranei ma ratou ite tau. E pai ana ahau me Pakeha anake nga mema ote Poari mehemea ka whakaae ratou kite utu iti. Xi te whakamutua te mahi hoko whenua, heoi, kua kore rawa oku nei wehi ki te aha kite aha; kaore au c wehi kite Kawanatanga, ki a wai tangata ranei, ka marama au i reira kaore au c tika kite ki ka murua nga whenua cka whakaturia hei te Pakeha anake he mema mo te Poari, ta te mea c kore c taea, kua whakamutua hoki te hoko whenua. Heoi te take i mea ai au me Maori he mema mo te Poari na te mea he iwi whakaae te Maori kite utu iti rawa. E kore pea c oti tika ite Maori nga mahi i te timatanga atu. E kore ano hoki ratou c mohio. Xi te whakaturia ratou ma te Pakeha rawa c tohutohu ka mohio ai ratou ki nga mea hei mahi ma ratou. 11. Henare Kaihau : I rongo ahau ki a koe c ki ana ka utua nga mema tokowhitu c ki nei koe kia whakaturia. Ma wai ratou c utu ? Wi Pere : Kaati, kaore ano koe i kite noa i te Pire a te Pirimia. 12. Henare Kaihau : E patai ana au ki a koe ? Wi Pere : Ma te Paremete c hoatu te moni hei utu mo ratou. 13. Henare Kaihau: Ma te Kawanatanga? Ma wai koia c whakatu nga mema ote Poari, ma te Kawanatanga ma te Paremete ranei ? Wi Pere : Ma te Kawanatanga nga mema Pakeha tokotoru c whakatu, a mana ano c vi atu ki nga Maori nga ingoa o nga mema Maori c hiahiatia ana c ratou kia noho hei mema mo te Poari. E mea ana au me noho ki fee Kawanatanga anake te mana me te whakahaere kia taea ai he ora mo te iwi Maori. He ahi tahu moni ta te Pakeha, kaore he pera ate Maori,.he ahi tahu riwai kau ta ratou. 14. Henare Kaihau : Kaore au i patai i tena. Wi Pere : Kaore koia koutou, c te Komiti, i rongo i te patai a Henare Kaihau? 15. Henare Kaihau: E patai ana au ki a-koe mo nga tikanga c whakaturia ai nga mema o te Poari. Wi Pere : Ac ra, c vi mai ana koe ma wai c whakatu, ki atu ana au ki a koe no te Kawanatanga te ahi tahu moni, he ahi tahu riwai ke o tatou. 16. Henare Kaihau : Me taku ki ano hoki ki a koe kaore au i patai i tena. Wi Pere : Kaati, ko au c he. 17. Henare Kaihau : A kite whakatungia ena tangata tokowhiti hei mema mo te Poari, ki to mohio he aha te utu tika mo ratou i te tau ? Wi Pere : E kore pea c taea eau te whakautu i tena patai; waiho ma to tatou ariki c tiaki nei i a tatou, ma te Whare me te Kawanatanga, c whakarite te utu mo ratou. 18. Henare Kaihau : Kaore ; ko tatou ano o tatou ariki. Wi Pere : E hara i te mea ko ahau te ariki o ena tangata, mehemea kei au te mana ka ki atu ahau kia rima pauna noa ma te tangata ite tau. Mehemea he pononga ratou naku ka tino pai ahau c ka whakaae mai ratou kia £5 i te tau ma te tangata. 19. Henare Kaihau : Me pewhea koia ratou c ora ai i tena £5 i te tau, me te haerere tonu ki tena wahi, ki tena wahi, kite mahi i nga mahi kua kiia ma ratou ? Wi Pere :Xi te whakaae mai ratou, kite pai ratou, heoi, na ratou atu tena. 20. Henare Kaihau : Xi ka whakaae ano ranei nga mema Pakeha o te Poari kia £5 anake ma ratou i te tau ? Wi Pere: Ko te take na hoki tena iki ai ahau waiho atu ma to tatou ariki ma te Kawanatanga c whakarite te utu. Ma te Whare tena c mahi. 21. Henare Kaihau :A, kite kite Kawanatanga me £200 ite tau te utu mo ia mema ote Poari, ka pehea koe ? Wi Pere : Kaore kau ra aku kupu mo tena. Te Tiamana : Xi taku whakaaro me mutu ena tv patai. Xi taku titiro he moumou noa iho ta ena tv patai i te taima o te Komiti. Te Maka : Ka nui ra nga tikanga kei roto i enei tv patai hei hopu ma tatou, c te Tiamana. Te Tiamana : Ka araitia eau nga patai. He moumou taima noa iho. Henare Kaihau: E rapu atu ana au kia kite au ite tika ota Wi Pere c ki nei, mehemea ka rite cona hiahia, aka whakaturiia taua Poari, heoi ano kua tino taea te ora mo te iwi Maori. Me