I—3a,

8

Te Tiamana : Xi toku nei whakaaro, i haere mai nga kai-pitihana kite aroaro o te Komiti ki te whakatakoto i te ahua o te Pire c hiahiatia ana c ratou kia mahia c te Kawanatanga? Henare Kaihau : Kua penatia na hoki c au. Bt. Honore Te Hetana: Xi taku ka nui te marama ote whakatakoto a Henare Kaihau ite ahua ote mea nei. E penei ana toku whakaaro, to te Minita Maori, kite kore c tau i a tatou naianei tetahi huarahi c oti marama ai te whakahaere o nga whenua c toe nei kite iwi Maori, ko te tukunga iho ka pau nga whenua o nga Maori a ka waiho kore whenua ratou, a tera c tupu ake he ngakau pouri he ngakau mamae mo ratou i runga i taua ahua. Na reira, he take tika tenei hei whiriwhiri ma tenei Komiti, hei rapunga mana i nga korero i korerotia ki tona aroaro i tera tau, ka mutu ka tohutohu atu kite Whare i ana mea i kite ai, a hei reira tena te Whare c tahuri kite paahi i tetahi ture i runga i tana i mahara ai he tika. Xi taku mahara tena pea c taea c tatou te whakakotahi o tatou whakaaro, a tera ano c oti i a tatou tetahi aronga Pire c paingia ana c te iwi Maori. E rua nga huarahi mo tatou. Engari tena pea c kiia he tikanga whakahaere tenei na te Kawanatanga. He tika tena, engari ite mea he take nui rawa tenei, ki taku me whakarere c nga taha c rua o te Whare, ara, c te Apitihana me te Kawanatanga, mo runga i tenei take, a raua whakaaro me a raua mahi c whakatete nei ki a raua, a i te mea kua huihuia mai hei mema mo te Komiti nei nga mema kua pukengatia ki nga tikanga Maori, na reira ka mea atu au ki a koutou kia tahuri mai koutou hei hoa mo matou, mo te Kawanatanga, kite mahi ite Pire nei. Xi te tahuri mai koutou kite tautoko i taku c mea atu nei, c tino mohio ana ahau, ka oti noa atu i a tatou tetahi ture poto te paahi hei whakatuturu i te tikanga c whakahaerea ai nga whenua Maori, c tuwhera ai he huarahi mo nga tangata no ratou nga whenua c whakahaerea ana kite whakatu i etahi o ratou hei mema mo nga Poari whakahaere i aua whenua, a c tuwhera ai he huarahi c uru ai etahi tangata matau ki aua Poari hei whakahaere ite taha kite Kawanatanga. Me ahua rite te wbakahaerenga o aua whenua kite tikanga c whakahaerea nei nga whenua o te Karauna, a ma te Kawanatanga c whakarite he moni kia taea ai aua whenua te whakanohonoho kite tangata, ako nga hua c puta ana i aua whenua ma nga Maori ena. Na, i korero ake au i nakua nei, c rua nga huarahi kei te tuwhera ki a tatou —tuatahi, me paahi tetahi ture poto hei whakawhanui i nga tikanga ote Ture i whakahuatia ake nei c au. Tuarua, kite kore te mea tuatahi nei c taea te paahi i tenei tuunga o te Paremete, kaati, me paahi he ture poto hei whakamutu i te hoko whenua Maori a taea noatia te wa c tino tau ai i te Paremete he tikanga mo aua whenua. Ko te huarahi tuatahi te mea pai ki taku nei titiro, ite mea kua rongo te Komiti i nga korero i korerotia ki tona aroaro mo taua mea. Xi te kore tatou c tahuri kite mahi i taku i korero ake nei, tona mutunga ka hikitia mo tetahi atu tau, akapa he mate kite pena te tikanga. Xi taku me whiriwhiri c te Komiti tenei mea, ka mutu ka tuku atu i tana ripoata kite Whare, a tera te Whare c whakaae ki taua ripoata. Ka mutu i konei aku korero. Tiaki Tiwini : I kite Minita Maori me paahi tetahi Ture hei whakamutu i te hoko a te Karauna i nga whenua Maori; c penei ana ranei te tikanga o tena me whai mana te Karauna ki te whakaoti i nga hoko mo nga poraka katoa kua eke he panuitanga mana ki runga, a kua oti i a ia te hoko o nga hea o nga tangata kotahi, tokorua, tokotoru ranei ? Bt. Honore Te Hetana : Ka tika pea tena mo nga poraka c whakahaerea ana te hoko i naianei —ara, mo nga poraka kua oti te hoko etahi o nga hea. He pai pea me waahi atu nga paanga o ena, engari kaua he hoko hove timataria. Tiaki Tiwini: Mo nga poraka katoa koia kei te hokona etc Karauna i naianei tena kupu au, ahakoa kotahi ano te tangata Maori kua haina i tona ingoa kite tiiti ? Bt. Honore Te Hetana: Me hoko ra i etahi eka torutoru nei kia ea ai te wahanga i roto ite Kooti. E kore hoki c tika kia waiho marara noa iho aua eka, ma te wawahi katahi ka topu te takoto —kite kore c peratia he pai rawa me whakahoki atu te moni i hokona ai aua eka. Te Makarini : Mehemea 100,000 nga eka o tetahi poraka, me pehea ? Bt. Honore Te Hetana : He mea itr tena, waiho kia mahi tatou i te Pire ka hurihuri ai tena. Ko taku c hiahia ana kia tino oti, ko tetahi tikanga c mau ai nga whenua o nga Maori ki a ratou. Xi te penei tonu te ahua me tona ahua c takoto nei, kotahi tonu tona mutunga, ara, he mate. Ko te hiahia o toku Kawanatanga me tino whakaoti tenei take.

Tubei, 19 o Hepetbma, 1899. Hone Heke, ka patairia. Te Tiamana : I te nukuhanga o te Komiti nei i te Paraire kua taha ake nei i meinga i taua ra hei tenei ra whakarongo ai te Komiti ki nga korero a Hone Heke, a Wi Pere, me Tame Parata (i te mea hoki kua mutu ta Henare Kaihau korero i ona whakaaro), ara, a nga mema o te iwi Maori, mo nga pitihana i tukua mai mo nga menemana whakatikatika c meatia ana kia hanga mo nga ture c pa ana ki nga whenua Maori c korerotia nei c te Komiti i naianei. Hone Heke : He whakaaturanga tenei naku i aku mahara, hei kitenga mai mo te Komiti i te huarahi c hiahiatia ana c ahau hei takotoranga mo tetahi ture whenua Maori. Na nga ahuatanga o naianei, ara, o nga ture c mana nei i runga i nga whenua Maori i naianei, i whakaaturia ai c ahau oku ake mahara. Kei te tino whakaae ahau kia whakaritea nga ture hei whakahaere i nga whenua Maori, ki nga ture c whakahaere nei i nga whenua Pakeha. Notemea i raro i nga ture ■whenua Pakeha c waihotia ana kite tangata nona te whenua te mana whakahaere i tona ake whenua, i runga i ana huarahi c maharatia ana c ia hei pai mona, a c puare mai ana ki a ia nga utu tiketike, whakapikipiki ote makete o waho. Mehemea ka tau ki tenei, katahi ka kore atu te ture c here nei ite utu mo te whenua ate Maori kite utu kotahi c kiia nei cte ture whenua Maori o naianei. Kei te mama rawa nga tikanga o nga ture mo nga whenua Pakeha. Kaore rawa ratou c raruraru nui ana, kahore hoki c nui ana nga mom hei whakapaunga ma ratou i runga i a ratou whakahaerenga tikanga i runga i o ratou whenua. Ko nga Maori kei te tino taumaha katoa