7

G.—IB

I I'unga i taua kupu whakalie a taua kaunihera, i tukua mai te wliakaaetanga kia wliakawakia taua raea i raro i tetahi tv whakawa, otiia no muri ka niahai-a penei, ahakoa kei te mau fconti to ratou whakalie kite whakaputanga ketanga o aua whenua, me kati uoaiho me waiho marire kei nui te raruraru i te pakarutanga o aua karaati. I homai te ritenga mo vga rahui o Motueka kite aroaro ote Paremete ite tau 1867 i runga i te motini a Paka (Mr. G. Parker) te mema mo Motueka. A i runga i tana i whakaatu ai me te whakahe lioki mo to whakahaerenga o tera whenua me era atu wlienua hoki c puritia ana hei ora mo nga kura i raro i te tikanga tiaki i roto i te koroni ka whakaturia he Eoiara Komihaua i te tau 1869 kia uiuia nga ritenga c pa ana ki enei mea. I nga Komihana c whakaputa Eipoata ana ka ki penei: " I etahi keelii maha ko nga karaati mo etahi tv wlienua penei, kei te tino lie, kaore pea i te maua i raro ite Ture. A tera tetahi whenua i tino pokanoa rawa te whakaputa ke i te mahi i whakaritea mo taua wlienua ki hai rawa nei i haere te whakamahinga i runga i te take i whakaritea ai aua whenua i te tuatalii Na reira ka mea nga Komihana i runga i te hiahia me te whakaaro kia whakapumautia ki nga tangata c whai paanga ana vga tika me nga painga i whakaarohia kia peratia i te tuatahi me whakaputa he Ture hei whakamana i te Kawanatanga kia whakaturia he Apiiia Kaitiaki a me pumau enei whenua ki aia tiaki ai mo nga tangata me nga take i whakaritea ra i te tuatahi ana kitea kei te whakaputaiua hetia nga ritenga mo aua wahi." Mo runga mo nga karaati c koreotia ra iuaianei c penei ana nga kupu a nga Komihana : "He nui te amuauiu mo enei karaati c whakapumau ana i etahi whenua (ara he whenua i rahuitia i te tuatahi ma nga Maori katoa c noho tata ana ki Whakatu) kaore c tino rite ana ma nga Maori o taua takiwa. . . . Ko taua mahi whakatu kura i taua takiwa (Motueka) me penei te ki, kaore i kaha." Kaore i whakamana nga ripcata a nga Komihaua. I te tau 1879 ka whakaturia ano he Komihana i raro i nga tino pukapuka whakamana, kia rapua kia whakaatutia nga ritenga mo te tino kareti o Niu Tireni me nga mahi kura hoki. Hui atu kite mahi uiui ki era atu mahi whakaako ; i rapua ano nga tikanga mo te whenua kura i Motueka, a tera c kitea nga korero o taua mea kei nga rarangi 137 tae ki 139, 157 tae ki 161, 162 tae ki 166, o te apiti ki te-ripoata a nga Komihana. . Kaore i tapiritia c vga Komihana he kupu mo te ahua o ana mahi whakaako na reira kaore c mohiotia i pehea ta ratou mahara mo enei mea. Mo runga mo nga kupu o te pitihana c ki nei i hoatu c nga Maori euei whenua i runga i te ritenga me hoki mai aua wlienua ki a ratou ana tutakina nga kura, c kore pea c kitea he korero hei whakapono i tera kupu, hei whakahe ranei. Otiia c tino mohiotia ana, kaore rawa i haere pai taua mahi, a he maha nga takahanga o te Karaati. Tuatalii i inutu noa iho te kura i roto i nga tau c torn iie 1857 tae noa kite 1860. Muri iho ka tutakina ano mo nga tau c wlia, mai ia Maehe, 1864, tae ki a Mci, 1868, i runga i te omauga o nga tarnariki i te mea kihai ratou i pai kia whakamahia ratou me te ahua whakatete ano hoki. I whakapuaretia ano i te marania o Mci, 1868, me te ahua pai o te haere i raro i te tiakanga o.Te Eonihaua Minita me te puare tonu i raro i aia ia Hohepa Peka mo nga tau 13. Me to ahua ngoikore haere. I whakaturia aTe Peka. ite Mci, 1872. I tuturu te tutakitanga mai ano ia Mci, 1881, a mau mau whakatuwkera hou i te mea kua kore he tamariki hei whakaako. Ko to tino putake i ngoi kore tonu ai taua kura mai ano i te tuatahi, he pouri tuturu no nga Maori o taua takiwa i to mea ka tangohia hetia a ratou whenua. Koi nei te take naua nei i arai nga Maori kite tuku atu i o ratou tamariki rue .te hua o nga mahi puhaehae i kore ai nga Maori noho tawhiti c tuku mai i o ratou tamariki ki taua kura. No te whakatuwheratauga tuatahi. Ko Te Tuta, Minita te Kaiwhakaako i te mea kaore ano kia tangohia te wlienua, a i pai rawa te haere. Otiia i te tangoliauga i te whenua me te whakahekenga o nga Maori i vga wahi c mahia ana c ratou kite kai, heoi, tupu ana he amuamu, he riri, he whakaparahako, a c mau tonu nei. Tera ano he mate i puta i runga i te murunga o enei whenua a waiho aua hei he mo nga Maori i runga i etahi atu tikanga na te mea kihai i kaha taua kura na reira ka mahia he ritenga ke hei whakaako mo nga tamariki me te whakapau liaere hoki i nga moni c hua mai ana i nga whenua penei. Kaore rawa nei i tika kia tangohia era moni i te mea hoki kua ata whakaritea he whenua utu nui mo tera mahi. Tera c whakaaetia he take tika euei c whai ake nei kia whakakahoivtia aua karaati kia hanga hoki he Ture hei whakapumau aua whenua kite Kaitiaki ote Katoa. (1.) E tino mohiotia ana c tino he ana nga Karauua karaati kite Pihopa o Niu Tireni, kaore rawa i ponohoki. Ko te he ra tenei ite mea hoki ko nga whenua i ata whakaritea mo tetahi mahi ara hei painga mo etahi tangata Maori, kua whakaputaina ketia. Kaore i pono, inahoki ko aua whenua i ata whakaritea hei painga mo etahi tangata i runga i te whakaaetanga pono, ara he tikanga utu taua whakaaetanga mo te hokonga a o ratou whenua kite Kamupano o Niu Tireni kua whakaputaina ke tia iuaianei, kua kiia hei oraiiga en a mo te mahi whakaako i nga tamariki pakeha me nga tamariki a nga rawakore o era atu moutere. (2.) Ko nga ritenga o to karaati, kaore i whakamana ara teuei ritenga, me whakaako nui i nga tamariki kite Karaipiture me nga mataurauga katoa, me te reo Ingarihi, na kihai enei tikanga i tupono, inahoki he ngoikore noaiho te whakahaere, me to tutaki mo nga tau c toru o wlia, a kua tino mutu rawa iuaianei i te mea hoki kua kore he mahi mo taua kura. Ahakoa kaore c taea te ki, pewhea ra nga painga ra kua tau ki nga Maori i runga i te tukunga i vga eka c 900, ara te wahi momona rawa o to ratou whenua hei oranga mo nga mahi kura. Otiia ka taea ano te ki ko te moni hua kua puta kite tikanga Tiaki hei oranga, hei painga mo nga Maoj-i c kore rawa c iti iho i te £8,000 mehemea i tika te whakahaere o enei whenua a mehemea ano kaore i whakarereketia te tikanga. Hei mohiotanga ma to komiti mo runga mo teuei mea koia ka hoatu c au enei pukapuka c whai ake nei, ara : (1.) Pukapuka whakaatu mo te mahi o roto o te Porowinihera Kaunihera o Nerehana Whakatu mo runga mo te tukunga ote karaati kite Pihopa o Niu Tireni mo etahi whenua i Motueka. (2.) Pukapuka huinga o nga kerero i whakapuakiua kite aroaro ote Eoiara Komihana