TRANSLATION OF REPORT OF MIDDLE ISLAND NATIVE LAND PURCHASE COMMISSIONERS (G.—6, 1881)

Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1881 Session I, G-06a

fWHAKAMAORITANGA.]

G.—6a.

1881. NIU TIKENI.

TRANSLATION OF REPORT OF MIDDLE ISLAND NATIVE LAND PURCHASE COMMISSIONERS (G.—6, 1881)

NGA HOKO WHENUA MAORI O TE WAIPOUNAMTJ, (TB WHAKATAU A TE KOMIHANA.)

1 tukua hi nga Whare c rua o te Runanga Nui i rung a i te Whalcahau a te Kawana.

No. 1. Whakatueanga o Te Komihana. Nomanapi, Te Kawana. Kia katoa c haere atu ana enei tukunga, a kia Tasiati Henaee Mete, o Akaraua, me Paranthi Eeiteea. Neana, o Nerehana, Tena Koutou. Notemea c tika ana kia whakaturia kia tokorua nga tangata hei Koinihana, ma te Kawana c Karanga tetahi, a ma nga maori tetahi, ara, ma te taha kia ratou ; ko taua Koinihana hei whiriwhiri i te mahi a muri nei whakahua ai. A notemea ko aua maori kua whakatu ite tangata tuarua i raroneihei tangata mo ratou i roto i taua Komihana. Na, no reira, kia mohio koutou, notemea ko ahau ko, Hori Akuhate Konetauetine, Makuihi o JSTomanapi, Kawana o te Koroni o Nui Tireui, c tino whakapono ana kite tika o ta kortia whakahere, to korua kaha me to korua hangai kite whakahaere i nga kaha me nga mana c ahei ai i au, a i runga i te kupu me te whakaae a te Kaunihera Whakahaere o te Koroni, ka whakaturia korua c ahau i konei taua Tamati Henaee Mete, o Akarana, me Pakanihi Ebueea Neana, o Nerehana, hei Koniihana, i runga i nga ara katoa o te ture, a me haere hoki i raro i nga kupu o enei tukunga ki te whiriwhiri i nga rnea huakua c whakaaturia ana i muri nei, ara,—Ki te kimi kite rapu i pewheatia te hokongaaTeKeepara.ua ko Te Matarai te Poraka Whenua o"Ngaitahu" etakoto ana i te Waipounamu i nga tau 1848, 1849 i hokona i nga Maori no ratou taua whenua. Ahakoa te ki whakalau ote2B o Aperira, 1868, i tuhia c Te Hooro mo te taha ki Te Kawana o JNiu Tireni me. " TeTure whakatika mo Ngaitahu i runga ite ture, 1868. Me tirotiro aua Komihana i nga pukapuka-tuku katoa me nga pukapuka c pa ana ki taua hoko a ma raua c whiriwhiri c whakatau—(l) Mehemea tera etahi whakaaetanga etahi whakaritenga ranei i roto i nga whakahaere me nga mana i tukua ki a Te Keepa raua ko Te Matara, a i whakaaetia i whakaritea c raua mo te taha kite Karauna i te takiwa o taua hoko, a kei te toe tonu kihai i whakaotia, a mehemea he aha te nui o te mate i tau ki aua Maori i runga i te kore kaore i whakaotia aua mea. (2.) Mehemea tera etahi whenua i rahuitia, i whakaaetia ranei kia rahuitia, a kia puritia i roto i aua whenua o aua hoko hei wahi mo aua Maori. A mehemea ranei i rahuitia ano aua wahi i runga i nga tikanga ote pukapuka whakaaetanga oxe tuatahi. Aki te kore i rahuitia he aha rate nui ote mate i tau ki runga ki nga Maori ite korenga o aua rahui. Me uiui me rapu aua Komihana pera ano i nga tikanga katoa o nga hoko i hoko ai i nga tangata Maori o enei poroka whenua; ara; ote hoko aTe Hamutana ite Poraka o " Akaroa "i te tau 1856. ote hoko a Kapene Haimona i te poraka o " Otakou " i te tau 1844 —me te hoko a Te Matara i te poraka o "Murihiku " i te tau 1853 —tetahi kite kimi i runga i nga huarahi katoa o te ture, kite whiriwhiri, kite rapu i nga mea katoa c pa ana ki enei putake i tena wahi i tena wahi i nga takiwa c whakaritea ana c korua c auakomihana c whakatuturutia ana. Engari hoki ka taea ano c korua te neke atu aua whiriwhiringa mo tetahi atu takiwa ki tetahi am wahi ki tetahi atu wahi ranei. Na ka whakahau atu au i konei ka whakamana atu ia korua kite tango atu ki o korua aroaro, kite tirotiro hoki i nga pukapuka katoa i nga pepa i nga mapi i nga pukapuka tuhituhinga, me nga tuhituhinga pewhea ranei c maharatia ana c korua c tika ana mo runga i nga putake o tenei whiriwhiringa mo tetahi wahi ranei. A tetahi kia ahei korua kite tono i tetahi tangata i etahi tangata ranei i nga kai-korero katoa (ahakoa c whaitake ana ki aua whenua) kia tangohia ona korero, a ratou korero ranei i runga i te oati i tewhea atu ara ranei c whakaaetia ana c te ture, ma korua c whakaaro te aheitanga ranei o aua tangata kite whakaputa kupu c pa ana ki ta korua mahi ki tetahi wahi ranei. Erangi hoki kaua c riro ma tetahi mea i konei ma te whakahaere rauei o nga inana ka tukua atu nei c whakamahara c whakaputa ranei i te whakaaro kaore i te tika i runga i te ture te tuhinga o nga pukapuka hoko tuku hoki i aua whenua c kiia nei ki a Te Kuini.

G.—6a

2

A ka tono ano au ki a korua hei roto i nga tau c rua timata atu i te ra o tenei tukunga atu ki a korua, a hei mua atu ranei i te rua tau mehemea c pai ana kia korua (i runga i ta korua mahi nui) a i ia takiwa i ia takiwa me c pai ana kia korua i muri i te timatanga o ta korua mahi me tukutuku mai c korua he kupu ki an i raro i ta korua hiiri mo a korua mahi me ta korua whakaaro mo runga i nga mea ka tukua atu nei kia whakahaerea c korua, a me tuku ripoata pena mai ano korua kia tika tonu i runga i ta korua whakaaro mo te ahua o nga whenua ka tukua atu nei kia mahia c korua. Na ka ki au i konei kia tino mana tonu tenei Komihana i raro i enei tikanga a ma korua ma nga Komihaua c whakahaere ta korua mahi i tena wahi i tena wahi me tena takiwa me tena takiwa c whakaaro tikatia ana c korua. A ka ki atu ano au, ka tae ki nga takiwa c wehevvehe ai o korua whakaaoro i runga i ta korua mahi Ma pewhea ranei te whakahaere, na hei kona me tuku mai c korua tetahi ripoata motuhake ki au whakaatu mai ite wehewehenga o o korua whakaaro me nga take mo nga tikanga i wehe ai. Na hei whakamutunga koia tenei taku kupu ka whakaturia tenei Komihana i raro i nga tikanga o " Te Ture Mana Komihana 1867," me " Te Ture Whakatikatika i te Ture Mana Komihana, 1872." I tukua i raro i te ringa o te Tino Eangatira o te Makuihi o Nomanapi, Kawana o te Koroni ate Kuini o Niu Tireni; a i tukua i raro i te hiiri o te Koroni i te 15 o Pepuare i te tau o to tatou Ariki, 1879. Hone Hiana. I whakaaetia i roto i te Kaunihera. FOBSTEB GrORING, Karaka o te Kannihera Kawana.

No. 2. Ta nga Komihana o te Waipounamit Xi te Minita mo te Taha Maoei. Komihana mo nga Hoko Whenua Maori i Te Waipounamu, E ta, — Akarana, 31 Hauuere, 1881. Ka tukua atu c maua ki a koe tenei ripoata, me te mea auo kite Kawana i runga i nga take o ta maua Komihana. Na maua, &c, Tamati H. Mete, F E. Neana, Nga Komihaua.

Te mea i roto i te No. 2. Xi Tona EangatirataDga ti a Ata Kotene Kawana o Niu Tireni. E PAI ANA XI TO BaNGATIRATANGA. Ko maua c man nei i te Komihanatanga a Te Kuini hei whiriwhiri liei ripoata i etahi take c pa ana kite hoko whenua iTe Waipounamu inotu o Niu. Tireni, ka whai kupu atu i konei mo reira. Kei te mohio hold koe c te Kawana i tukua mai tetahi Komihanatanga ki a maua i te marama o Pepuere, 1879, i raro i te ringa o te Makuihi o Nomanapi Kawana me te hiiri o te koroni o Niu Tireni. Ko te kupu i roto i taua Komihanatanga kia tahuri maua kite whiriwhiri i etahi take cpa ana ki nga whenua oTe Waipounamu, Niu Tireni, i hokona i nga tangata Maori nona aua whenua—a kia whai ripoata mai maua i runga i aua mea i roto i nga tan c rua timata mai i te ra whakaturanga o taua Komihana. A c mea ana hoki maua kei te mohio koe ko te whakahaere a maua i te mahi i tukua mai i runga i taua Komihana i araitia i whakamutua eTe Paraihe Minita mo te Taha Maori. Na, tena ano ta maua reta mo runga i tenei mea i tukua atu kite Kawana itv i mua ake i a koe ki aTe Eopihana—no te 9 o nga ra o Akuhata kua hori ake nei—a ko taua reta i tukua ki nga Whare c rua ote Paremete o Niu Tireni i runga i te whakahau a Te Kawana. I te mea kaore i te marama kia maua te huarahi hei whakahaere tonu ano i te mahi i tukua mai ra ki a maua, a kua tata nei te pan nga tau c rua, heoi ano te mea tika he whakahoki atu i ta maua Komihana ki a koe eTe Kawana. Koia tenei maua ka tuku atu. Erangi i runga i ta maua tuku atu i ta maua Komihana c mea ana maua me tuku atu ki o ringaringa a maua mahinga me kore pea c kitea tetahi pai i roto. E kaha ana to maua whakaaro kite nui o aua take i tukua mai ra hei whiriwhiringa. Ame ta maua mahara tonu ko nga tikanga o roto me whakaoti ano c te Kawanatanga o konei c te Kawanatanga ranei o Ingarangi; a c pai ana maua i runga i te mohio he korero nui rawa nga mea i kohia nei c maua, a c kore rawa pea c taea c tetahi atu Komiti c whakaturia ana etc Paremete o Nui Tireni. Heoi ko tenei c mea ana maua c tumanako ana kihai i kore tikanga ta maua mahi. No runga i nga take kua korerotia nei c maua, kihai maua c Te Kawana c ahei te tuku atu ki a koe i te tino ripoata o ia mea tika nei i runga i ta maua Komihana, erangi c pa mai ana te mahara ki a maua, ko te mea tika me korero atu ki a koe c Te Kawana i te whakaaro kua hangaia c maua i roto i ta maua mahi, tae mai kite wa i whakamutua ai. Nga Pokaka o Otakou me Ngaitahu. I runga ite titiro ki nga korero i whakakatakotoria kite Aroaro o nga Komiti ote Whare Kunanga, me nga tohutohu mai a te Kawanatanga o Ingarangi i tukua ki nga Kawana me nga Apiha i whakaritea i ia takiwa, i ia takiwa hei whakahaere i nga mea o Nui Tireni, a me nga korero kua kohikohia nei c maua, ko ta maua whakaaro, me titiro atu ki nga whakahaere a Te Haimona, a Te Keepa, me a Te Matara ki nga Maori mo te tuku me te hoko i o ratou whenua, c tuturu ana i kona te rahuitanga ma te Karauna i tetahi wahi nui o te whenua hei painga mo nga maori ake no ratou te whenua (i tino whakaritea taua tikanga i roto i te Poraka o Otakou, a i roto i te Poraka o Ngaitahu ko te ahua ano tena i tau ki runga,) E tino ki ana te Pukapuka hoko o Ngaitahu ko te wahi nui anake c riro ite pakeha kaore ikiko te whenua katoa. Na me whakaaro o maua i kona pewhea to nuinga ote wahj

G.—6a

3

hei rahuitanga ; na i runga hoki i te mea c kitea ana i liokona aua whenua c rua mo te Kamupene o Niu Tireni, c tika ana pea kite whakaaro i hokona, a i meatia Ida whakahaerea i runga i nga tikauga a tana kamupene ara; i roto i nga eka kotahi te kau ma te pakeha me pupuri kotahi eka mo te maori—koia nei te tikanga Whaka-Koroni a te Kamupene i whakahaerea i mua atu o te nohonga o Nin Tireni hei Koroni mo Ingaraiigi—ko enei tikanga i whakahaerea i roto i a ratou whakanohonoho Kaluga 1 Poneke i Whakatu, me Taranaki a i mohio mai, i whakaae raai i tohea mai kia peratia c te Kananataga o]lngar'aagi. Ite tuunga oTe Mat ara kite Aroaro ote Komiti Whiriwhiri ote whare Runanga mo run^a i nga Take Maori o te Waipounamu, pcnei ana tana korero mo nga Poraka o Otakou me Ngaitahu " i tino hiahiatia kia puta te tahieka i roto i te tahi tekau, otira te tahi eka i roto i te tahi te kau ma tahi, a me rahui era ki nga Maori." Ko nga kupu whakaae ki nga Maori whaitake ki aiia whenua kua riro mai 1 runga 1 nga pukapuka tuku mo nga Poraka o Otakou me Ngaitahu, me tino whakaaro era he kupu pono kia peratia c te pakelia nga whenua o roto o aua rohe kia uru tahi hold nga maori, a i raro i taua tv tuku me taua tv whakahaere kua tino nui rawa he oranga mo nga maori i nga ra c haere ake ana, no reira 1 lti ai nga moni i utua i taua takiwa. I whakaaro hoki nga maori i penei nga kupu whakaae, i penei ano lioki nga kupu whakaae a nga Apiha i tv hei whakahaere i nga tukuuga mai i aua whenua, c kitea ana hoki c maua i tika katoa aua kupu whakaae a nga. Apiha i raro i nga mana i tukua atu kia ratou. Kua tino tuturu ta maua whakaaro i penei te ahua o aua kupu whakaae me te mahara hoki o nga maori i taua takiwa, otira kihai 1 tino mohiotia c nga maori te nui o aua oranga. _ Kei te kitea hoki nga whakaaro o nga maori i roto i nga pitihana i tukua mai c ratou In te Ivawana me te Runanga Nui, c whakatika ana hoki nga korero kua kohikohia nei i nga putake o aua pitihana. Me ata tohutohu atu maua ki enei c whai ake nei:— , 1, Te kupu a Matenga Taiaroa i tukua atu ra kite Komiti mo nga Mahi Maori ote Waipounamu i noho huihui ra i Hepetema, 1872. g< .... 2. Te reta a H. K. Taiai-oa ki a te Makarini o te 30 Hanuere, 1874, i whakaatu mai i te huihuinga o Ngaitahu, ki Te Kurae o Otakou, i te 22 o nga ra o taua marama. 8. Te Pitihana a nga Maori i noho huihui ki Kaiapoi i te 25 Maihe, 1874, i tukua mai ra kite Bunanga Nui c noho huihui ana i Poneke. _ _ 4. Te Pitihana a Ngaitahu kia Kawana te Makuihi o Nomanapi, i tuhia mai i Otakou i te 10 Hune, 1875. . . , . M 5. Te Pitihana a Hoani Patuki kite Eunanga Nui, i whinwhina cte Komiti mo nga Mahi Maori l te 1 Oketopa, 1875. 6. Te Pitihana a Ngaitahu kia te Kawana te Makuihi o Nomanapi, i te 12 Apenra, 1875. 7 Te Korero a H. K. Taiaroa mo runga i te ripoata aTe Penetana Kai-whakawa, i te 26 Oketopa, 8. Te Pitihana a nga Eangatira o Ngaitahu ki nga Minita me nga Mema o te Eunanga, mo nga hoko whenua o te Waipounamu. i te 25 Mci, 1878. 9. Te reta a Wareta Tainui me etahi atu, kite Pirimia me te Minita mo te Tana Maori, ote 21 Hune, 1878. . _ . 10. Te reta a Te Maiharoa kia Te Hiana i Hepetema, 1878, mo nga Kereme i te Waipounamu. Kei te marama noa i a maua, kihai ngakaihokoi mohio kei te hokona c ratou o ratou paanga katoa ki aua whenua Ko te tikanga o nga kupu whakaae, mehemea ra c whaitake ana, ka rahuitia kia ratou tetahi whaitaketanga ki aua whenua. E kore c tika te ki, ko nga kupu whakaae mo nga kura me nga hohipera, me nga whakahaere oranga mo ratou, i tika anake kia whakaputaina kia whakaotia hoki i reira tonu, ara i te tukuuga mai o aua whenua; kia tv tonu i taua takiwa nga kura me nga hohipera, kia mahia tonutia i reira nga tikanga i whakaaetia i taua takiwa. I whakaarotia ite taha°pakeha, i mohiotia hoki c nga maori, mo nga tau ano a muri ake c whakatuturu aua kupu, ara i te tipu haere o te noho o te pakeha ki runga ki nga whenua, me te nui haere o nga moni i runga i te hokonga o nga whenua ki nga pakeha. Ko nga rahui i whakaritea etc Matara i whakaritea i taua takiwa i runga i te kitenga c tika ana kia whakaritea tonutia i reira hei oranga mo ratou, i mua atu i te pulanga mai o nga pakeha, ara i runga i te whakaaro ko enei me whakarite i te tuatahi, no reira i whakahaua ai a te Matara kia whakaitia c ia nga rohe o nga rohe c whakaritea ana c ia. _ Kaore aua rahui i maharatia c nga maori c nga Apiha ranei kua ea katoa aua kupu whakaaetanga i runga i te tukunga i aua rahui, kaore hoki i maharatia kua ea katoa nga tikanga o aua whakaritenga hoko. Ko enei rahui he " tikanga ake " hei pupuri mai i te hoko " nga whenua c nohoia ana, i hiahia nga Maori kia tau ano kia ratou nga tikanga whakahaere mo era;" nga eka i wehea ma ratou, ara te tahi eka i roto i ia tekau eka c wehea ana c te Kaumupene o Niu Tireni mo aua maori, o rahuitia ana hei oranga kau mo ratou. Koia nei rate tikanga ote whakaaro mo aua rahui, he mea whakaputa mai i runga i taua tikanga mo te tahi eka i roto i ia tekau eka ; i runga hoki i te Poraka 0 Otakou, i tino marama te ki a te Haimona, me waiho ma te Kawana c whakarite nga Eahui i nga takiwa c haere ake ana. ! runga ita maua whiriwhiringa kia mohio maua, i tino puta nga kupu whakaae kia rahuitia he take tuturu ma nga maori ki nga whenua i tukua mai i reira, me wehe ke te tahi eka i roto i ia tekau eka c hokona ana c nga pakeha. Kahore ano kia whakaritea he rahui penei; mehemea hoki 1 peratia lua pae noa atu he moni hei utu i nga kura me nga hohipera, me etahi atu oranga mo nga maoii whaitake ki aua whenua, pera me nga mea i whakaaetia ra i te tukunga mai o nga whenua. _ Xi ta maua whakaaro c kore c taea te huna ite korenga o te whakatuturutanga o aua kupu. Kei te mohiotia hoki no enei ra ano i timata ai te whakatuturu i etahi o nga kupu whakaae mo nga kura. He pono ano hoki, i whakaritea c te Kooti whenua Maori i te tau 1868, te nuinga o nga mea tika kia hoatu c te Kawanatanga i runga i te kupu whakaae kia whakaritea ano etahi atu rahui mo nga maori whaitake kite Ngaitahu Poraka, ite tukunga atu ote pukapuka hoko o Ngaitahu ki taua Kooti; na, ahakoa i panuitia'i raro i te ture, kua whakakorea katoatia etahi atu take o nga maori ki nga whenua katoa c takoto ana i waenganui o nga rohe o te mahi c piri ana ki taua whakaaetanga, i runga l te tukunga atu i nga whakataunga a taua Kooti. E marama ana kia maua i runga i nga kupu whakaatu mai kia maua.

C—6a

4

1. Kihai i mohio nga Maori whaitake ki taua tiiti, kite tikanga o taua mea, kite take ranei o taua tukunga kite Kooti. 2. Kahore i tv he kaikorero mo ratou kaore lioki i whakarongona to ratou reo i te aroaro o to Kooti, i pa nei hoki ratou ki taua whakaaetanga. 3. Mebemea i mohio ratou c tukua ana te tino putake korero mo taua pukapuka whakaaetanga kite aroaro o tetahi Kooti c whaimana aua i raro i te Ture Whenua Maori, i huaina ra i te pukapuka whakaao kia " whakawakia nga take me nga paanga ki Ngaitahu Poraka, kite whakahau hoki i etahi huarahi tino whakaoti i nga tikanga o taua pukapuka, i runga i te whakaaro a te Kooti, kua wehewehea ranei c te Kooti nga paanga o te hunga c whaitake ana," ki to maua mahara, mehetnea i mohio aua Maori ka peratia, kua tukua mai c ratou etahi putake kia whiriwbiria c te, Kooti a i runga i taua whiriwhiringa kua rereke pea te whakataunga ate Kooti —i roto i era, kua korerotia pea nga robe o te Poraka, kahore nei i maratna te whakarite i roto i te pukapuka hoko, c rite tonu nei nga kupu a nga Maori i pataia c maua, c ki nei ratou kihai ratou i mohio kite tirunga o Kaitorete, me nga whenua hoki i tua atu o te rohe timata atu i Maungatere ki Maungaatua, tetahi o nga rohe o te hoko a Haimona. Kahore i korerotia enei putake ; a i runga hoki ite whakaritenga o te nuinga o nga whenua kia tukua hei wbakaea i nga kupu whakaae mo etahi atu rahui, c whakaatu mai ana ano te Kooti, i haere tonu te Kooti i runga i te whakamaramatanga a nga kaikorero a te Karauna mo nga tikanga o taua whakaaetanga. E kite ana hoki maua i roto i nga korero a te Kai-whakawa ki to maua aroaro, me tana ripota mo te pitihana a Ngaitahu 1876, kua rereke i reira tana whakaaro mo tana kupu i ki ra ia, c nui ana te tahi te kau ma wha eka mo ia tangata mo ia tangata. Mehemea iat a mohio nga Maori whiatake kite Ngaitahu Poraka, ki to ratou tunga i runga ite tukunga o te pukapuka kite Kooti Whakawa whenua Maor.i, c huaina nei ko te pukapnkahoko aTe Keepa i runua iteki he pukapuka whakaae, a c taea ana hoki c ratou te tuku mai kite aroaro ote Kooti nga mea katoa epa ana ki nga hoko c tautohetia ana c ratou ko te Karauna; mehemea ranei i ata whakaakona ratou, i tv ranei he kai-whakahaere ma ratou, c whakaaro ana maua kua ata whiriwhiria mariretia etc Kooti, etahi ritenga i tika kia whakaarohia kihai nei i mania. E tohu atu ana maua ki nga whaikorero a Te Penetana, Tuinuaki o nga Kaiwhakawa raua ko Ariki Make hei tautoko i enei kupu a maua. Ko te mahi kimikimi i te nuinga o te mate i pa ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i teroa haere o te whakakututurutanga o nga kupu whakaae kia ratou, i tukua atu ai c ratou aua whenua kite ringa ote pakeha tiaki ai (koia nei hoki ta ratou whakaaro mo taua mahi) E kore c taea inaianei te whakarite kite utu, nga mea kaore nei i mahia kaore hoki i whakaotia i him. Engari ka taea te whakatika ano ; aka taea hoki te whakahaere tika a muri ake nei ite tiaki i whakaaetea ra otira kaore nei i mahia tikatia i mua. Kua whakaaturia atu nei c mana kia koe c te Kawana, etahi o nga korero mo to maua whakaaro i runga ita maua whiriwhiringa i nga mea i whakaatutia mai kia maua mo enei putake —c whakamaia ana maua inaianei kite tuku atu i etahi huarahi cea ai nga hiahiatanga ote ture, me nga mea tika kia whakaeatia i runga i nga ritenga o te tiriti i tuhia nei kia Ngaitahu i runga i ta ratou tukunga mai i Bga whenua i roto i nga Poraka o Otakou me Ngaitahu. E whakaaro ana maua me timata he kaute moni ma te Kawanatanga raua ko Ngaitahu; Ko nga mea tika kia tuhia ki tetahi taha ko te tahi pauna i roto i te tahi te-kau pauna o nga moni i riro inai i te Kawanatanga i runga i nga hoko mo nga whenua i roto i aua Poraka c rua. Na ko nga mea hei tuhinga ki tetahi taha-ko enei ara—l Te nui i runga i te utu o nga liahui katoa i whakaritea mo aua Maori i roto i aua Poraka, kei a ratou nei aua wahi i naianei. 2. Nga moni katoa i utuae te Kawanatanga hei oranga mo Ngatihu mo etahi atu iwi ranei c pa ana ki aua whenua, apiti atu ki nga moni katoa kua utua nei mo nga whenua i roto i nga rohe o aua Poraka o Ngaitahu me Otakou, i muri mai i era utunga whakahuatia ra i roto ite pukapuka tuku, ko era nga moni utu mo era. Ko te toenga o aua moui me mau tonu hei nama, a me utu nga hua tika o aua moni toenga, hei mahi aroha atu ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i nga huarahi c kitea ana te tika iiawaiia wa ; ara penei. 1. i runga i te tuku rongoa whakaora mo ratou ; (2) i runga hoki i te hanga me te tautoko i nga kura ; (3) i runga hoki i te hoko whenua i nga takiwa c kitea ana he iti rawa nga rahui kua whakaritea nei, a mo nga maori hoki kihai nei i uru ki etahi o enei rahui; (4) i runga hoki ite whakarite penihana mo etahi, iiei aroha atu hoki ki n«a turoro me nga rawakore ; hei whukahaere hoki i nga kupu i puta i mua mo to atawhai me te tiaki pai. E whakaatu ana maua i enei whakaaro a maua i te mea hoki kua kore c taea inaianei te whakatuturu i nga kupu w Thakaae me nga tikanga o nga tiriti kua huaina ake nei. E kitea ana hoki i roto i nga kupu whakaatu mai kia maua, kua karaatitia ki nga pakeha, nga whenua i kapea nei ki waho c nga tikanga o te pukapuka hoko o Ngaitahu; i whakanetia hoki etahi rahui kaore ano nei kia whakatuturutia ; tetahi ko nga wahi kauru, me nga pa tuna, me etahi atu oranga i uru ki raro i tenei kupu " Mahinga kai," kia kaua c pokanoatia, kua takabia katoatia inaianei. He maha atu vga tikansja o taua whakariteritenga kua kore c whakaarohia inaianei. Kua kore rawa c taea te whakahoki atu. Ko te whakariterite anake i te utu te mea c too ana hei whakatika i taua mea, a c whakaaro ana maua ko tenei c whakaaturia atu nei c maua te huarahi maratna, me te huarahi tika. Akakoa. E whakaaro ana hoki maua tera c taea te whakahaere te Akaroa Poraka i raro ano i te huarahi kua tohutohua atu nei mo nga Poraka o Ngaitahu me Otakou. I roto i nga pukapuka i tuhia i runga i te Hoko a Komihana Matara i Poti Kupa me Poti liiwi i kiia c te Kawanatanga i uru ano ki roto kite Hoko aTe Kepa. E whakahau ana nga kupu a Kawana Ea, i tuhia ra cia ki runga kite pukapuka whakaako ki aTe Matnra kia whakaarohia peneitia, ara me waiho hei rahui mo nga Maori nga wahi katoa o Akaroa c hiahiatia ana c te Niu Tireni Kamupane, kia whakahokia a muri i runga ite utu whakarite; a c tukua atu ana kite Kuini te mana mo nga whenua i runga i nga hokonga kua oti rate whakarite, ko enei whenua i kapea atu ki waho o tenei tikanga, ara ko nga ereme ate Kamupene Wiwi me nga rahui i whakaritea mo ratou mo nga Maori. No reira ka tika

G.—:(>A

5

kia whakatakotoria kite taha Kawanatanga nga moni i utua mo Akaroa me etahi atu poraka i reira natemea i utua hei oranga mo Ngaitahu, ma tenei c whakaiti nga moni i kiia ra me waiho hei nama. E kitea ana i roto i nga pukapuka whakaatu, mo te Poraka o Akaroa, he maha nga tangata whaitake c ngaro ana i te hokonga a te Hamaritana, a kua hoki ano i muri mai nei, kei te noho mate i te kore whare me te kore kainga, a kaore hoki c tukua ana kia uru ki nga rahui, kaore hoki i tango i nga moni ote hoko. I hiahia ano a Hoani Papita kia whakaritea tetahi taha nui o te Rahui i Akaroa hei oranga mo nga tangata i ngaro, otira kaore i taea c ia. Mueihiku Xi ta maua titiro c araia ana c nga kupu o te tiiti mo Murihiku, te tikanga c whakaaro nei maua c tika ana kia pa ki era atu rahui. I runga i tenei i tukua atu tenei kite Karauna, ite mea kua hinga noatu te Kamupane, a kahore i hokoria ki taua Kamupane. Kei te kitea ano hoki, i puta ano he kupu mo nga kura me nga hohipera me etahi atu oranga hei whakapatipati i nga kai-hoko kia tukua ai to ratou whenua; a c rua ano hoki nga rahui i whakaaetia, ara i Waimatuku me Piopiotahi, kahore ano nei kia whakatuturutia. Kaore i ata oti ta maua whiriwhiri i nga take o te hoko o tenei poraka, no reira ka tohu kau atu maua ki nga pukapuka whakaatu-me nga tino ripota c rua a Henare Karaka kite Hekeretari ote Koroni ite29mete 30 o Hepetema 1864, me tetahi kupu i tuhia c te Pokiha ki runga ki aua ripota, i te takiwa pea c tv ana ia hei Minita no te taha Maori; me tetahi tino kupu aTe Roretana Hekeretari mo te Tari Maori, ote 14 Tihema 1865. E tukua tahitia atu nei c maua etahi pukapuka kite Minita mo te taha Maori, hei whakaatu ki a koe c Te Kawana i nga tikanga o te mahi i tukua mai kia maua i raro i temana o to maua Komihana, i mahia nei c maua nga mea i taea. E inoi atu ana maua ki a koe c Te Kawana kia ata whakaarohia mai c koe te tikanga i tukua atu ai tenei ahua ripota a maua i runga ita maua whakamoemiti atu. Kua ata tuhia atu nei i raro i o maua ringa me o maua hiiri i tenei te 31 o nga ra o Hanuere 1881. Te Neana. Te Mete. Nga Komihana.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni c Geoegke Didsbuby, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.