Pai o to tatau Ariki o Ihu Karaiti amine. Heoi na to koutou hoa aroha. Na Tukua Te Rangi. Tutakangahau.

Puke ki Hikurangi, Issue 14, 15 September 1899, Page 5

Pai o to tatau Ariki o Ihu Karaiti amine. Heoi na to koutou hoa aroha. Na Tukua Te Rangi. Tutakangahau.

Puke-totara Orona-piriti. Hepetema 2, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" E hoa tena koe, mau e uta atu ta ku panui ki runga i to tatau Maunga kia "Te Puke" be panui naku mo taku tera purei i ngaro, kite takiwa o Rewiini taone, ki Porou - tawhao, i taka i runga i te tarapi o Pohe, i te haerenga mai i Manakau, i 14 o nga ra o Hurae nei. Ko te taimaha o taua tera e toru pauna, ko te koroihe o roto, o taua tera he purii ahua hiraka, ko nga parirau o rofco he ngawariwari noa iho. Ko te Ingoa kei runga i taua tera ko Koromiko, kei raro i te nohoanga iho ote tioke. Ko te utu o taua tera i hokona ai e au e £5 „ 13 „ 0 hereni, kaore ano taua tera i tawhito noa, e ahua hou tonu ana, mehemea kua kitea e cetahi tangata Maori o Poroutawhao Pakeha ranei o Rewiini, me whakaatu mai kaua e huna e te tangata nana i kite taua tera whakaaturia mai, ka utua e au te tangata nana i kite taua tera, kotahi pauna, ina whakaaturia mai e te tangata nana i kite taua tera ki a au me tuhi mai ki Oroua piriti nei te whakaatu, kua kitea taua tera kei a ia e takoto ana. Heoi ano. Hemi Warena Te Wehenga-roa.

Ruatoki Whakataane. Akuhata26, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikarangi." Tukua atu taku kupu ki to tatau Pepa kia kite ai oku boa ote Tai-Rawhiti. Ko Numia, Kereru o Tuhoe kua tu i ona Iwi hei Mema mo te Tai-Rawhiti. Koia e nga Iwi o te Tai-Rawhia ka inoi atu nei ahau kia koutou e nga Rangatira taane Wahine, me o koutou Hapu, huia mai to tatau pooti mo Numia Kereru, i tono atu ai ahau ka maha nga tau o to tatau Mema e tu ana mai i te Taiwhakarunga kia koutou, kia penei to koutou ngawari me oku ngawaritanga me o te Tai-ki-raro nei, e hoatu nei i oku pooti i nga pootitanga katoa mo koutou. E hoa ma, ehara i te niea ka ora i tenei tangata o tatau mate, engari kia moe tahii ta taua Wahine. E ki ana ko te Whakatauaki a enei o tatau Tupuna. Ka taea te puku maau anake kaua maaku, kia ora koutou. Tukua mai "He Puke" kia ahau, me nga whakamarama o te Wiwini. Te Waka-unua.

Rangi-ta-huahua Wbangaehu. Akuhata 21th, 1899. Ki TeEtitao "Te Puke Ki Hikurangi" E hoa tena koe, ine o boa hapai i to tatau taortga, kia tau te aroha a te Matua a t& Tama, a te Wairua. E hoa utaina atu e koe enei kupu hei mauranga atu ma "Te Puke Ki Hikurangi" kia tae afcu ki Matentpara kia kite iho a Kawana Ropiha. E hoa Kawana Ropiha, kore rawa o kupu i roto i to panui No 12 o te tau 2, o Akuhata 15, 1899. Wharangi 5, i rite hei ufcu mo aku kupu, e ahua whakahi ana te ahua, ina hoki to kupu ko koe te tuturu o tenei Ingoa o Apa. E hoa kohea to Whare tatai Tupuna i korerotia ai e to matua ko koe anaks te uri tuturu a Apa, a mo tebea kupu aku taua rarangi o to panui, kaati maku e utu. Ko au nei he rahi oku Iwi ko Rangitaane, ko Mua-upoko, ko Hamua, ko Whanganui, ko Ngaati-apa, me etahi atu Iwi Hapu hoki. Katahi koe ka kiia e au inaianei, kia rongo mai o taringa e wha nga toru kapa ka hereni ko koe he toru kapa, kotahi ano to urunga ki roto i a Apa, ko au e toru e wha oku uruuga kia Aj»a, ko koe no nga Rauru to kuia no Pamatangi, no Ngaati-huru to whaea, no Ngati-hou ko to papa, no Ngatiapu, i puta mai ia Tuu-o-kai, no Tauira, no Maero, me tooku tino mohio atu hei tuakana koe mo oku, no runga i te ahua o to panui kua kore o mihi, engari he riri anake o kupu, Kaati me ki atu e au na te Hau koe no muri rawa, ko te Wirihana Hunia he nui nga urunga ki a Apa me etahi Iwi atu o te Wirihana. Kaati mo tenei rarangi kupu o to panui kei te kukume mai au i a koe me o taina, ka he ano tenei kupu au, engari pea i penei ke, kua puta tenei Iwi a Apa-ki waho kua kore e pooti Mema. I penei ke ra, mai i Parewanui, Turakina, Whangaehu, ki tai, koinei pea to mahara ko to Ingoa. E hoa

e Kawana Ropiha, kaore enei kupu i rite hei utu mo to panui. Kaati mo to kupu patai mo Tiaki Tiwini Mema, mehemea e taea e au te unu ki waho, ka he ano, notemea he Mema Pakeha te>a, ko te takiwa e tika ana, engari mo nga Mema. Maori, kaore hoki .matau i uru noa kite pukapuka pooti Pakeha, me Denei atu e au, katahi te Kaumatua pohehe'kite utu kupu. Eta Kawana tahuri atu koia ki to hungarei kia Tamahau whakarongo ai i te ahua o te kupu kia marama ai taau utu i nga kupu a nga tangata tuku panui, kaati mo tena. Mo to kupu mo te Tiamana, ara, mo Hoani Taiaroa. E ta Kawana he tiuo tamaiti kai-u koe, ina te ahua pohehe o kupu, tena no nawhea koe i huaina ai hei whakahaere mo o Wairarapa tangata, mo o Wairarapa Whenua, e mau nei to Ingoa Tiamana i roto i nga Pepa, ko koe ranei te tangata na ana e na Iwi i whakahaere he tikanga i ora ai, rere pohehe rnai nei to kupu mo te Tiamana na te Iwi nei taua Tiamana i whakatu i te tau 1897, raua ko tana Hekereuari, kaore koe i mohio iho kia koe ehara koe i kona, katahi koe, ka mea ko Taiaroa e he ana, ko koe te mea tika i a koe e tu mai na i kona, e he ana tenei kupu au. Mo tetahi rarangi o to panui eki nei to kupu ko hea, ra taku Marae i hapai ai au i nga mahi ate Kotahitanga. Eta Kawana kia rongo mai o taringa papa, no te tau 1892 ka tae a te Keepa Taitoko ki Ngapuhi, ka riro mai taua "Tiriti" ka whakahaerea taua Kotahitanga i te hui ki Putiki, i tae katoa nga Rangatira o nga Iwi riro ana ia NgaatiKahungunu tu ana kite Waipatu, i taua tau 1892, kaore ano kia haere nui te Kotahitanga no te tau 1893 ka mate a Reupena Kewefcone, ka hui nga Hapu o Ngati-apa, o Nga- waeriki, Maniapoto, Pikiahu, Ngati-waewae. Ka timatatia i kona te hapai a te Iwi i nga mahi o taua Kotahitanga, ka pootitia a Marumaru raua ko te Ratana hei Mema mo taua Kotahitanga tu ana a Hoani Mete Kiingi, me nga panui kohi moni mo taua Kotahitanga, ka tu au ka hapai i taua Kotahitanga me ona ritenga, ka tu mai to taina a Eruera Te Kahu, kaore e puta i a ia toona Hapu ki taua tikanga, a kore rawa o Hapu eki mai nei koe i aru kite kohi,kohia ana rite ana kite mea e tautoko ana i te Kotahitanga e ui mai nei koe ko hea nga marae, ko te Waka-takerenui, kotahitepuku o Apa Parewanui, te Hoorotaraipi, Turakina, nga tuahiwi Parewanui, Matangirei Parewanui, te Takurua Turakina, ko enei nga marae e ui mai nei koe .i puritia ai nga mahi katoa a nga Iwi nunui e kawea mai nei ki tenei Iwi°iti ma ana e hapai nga ritenga, ko te hea ra taau marae eui nei, ko te ahua pea i ca Tamahau me era atu marae, ko te tinana tena ko nga mahi kei i a marae, kei i a Iwi, ka he ano to whakatauki. Eta unuhia to korero pohehe koi waiho hei rumataki moou ka wiriwiri to haere. Mo to kupu mo Hiroti no Nga-waeriki. e hoa ka tukua atu e au korua ko Hiroti kia kakari mo tenei Tupuna mo Apa Hapai Taketake. Eta taku mohio e kore koe e tata atu kia Hiroti, taku mohio no Hiroti te Tupuna. Heoi ra e hoa e Kawana kia mau taau tohutohu mai ki o taina me o Hapu, mehemea*ia ka mau to reo, ko au e tuku atu nei, kei te tino tuturu taku ki atu na Marumaru, na Hone Waitere, na Eramiha Te Kiore, Tipene Waitere, Hirini Mohuna, Karena, Te Mana-o-Tawhaki, Utiku Te Ua Whakataki, Hapeta Te Rauhi, me ahau ano e riri mai nei koe nga Kaumatua me a matau uri tuturu Wahine Mokopuna Taraua, Warena, Tukotahi, Henare, Tuin, Ngamare, Waka Hakaraia, Haimona Te Unu-poto, nui atu nga uri, Patu Ranginui, oie te rarangi Wahine tata pea kite 200 taane Wahine, tamariki taane, Wahine, ko Nga-waeriki kua kore i tae mai, Rangi Waho kua kore.- Eta Kawana Ropiha na to Tamahine tonu na Waina Te Hui me nga tungaane me o ratau papa tokowha, e ki mai nei koe kaore koe i kite iho i aua Kaumatua, ko te Pakaru kaore i tae mai me Wiremu, kaati aku whakamarama.H. K./Rangi-ta-koru. He kupu ke tenei. Ki Te Etita tena koe, kaua e mutu te Pepa, kai au ano te ritenga, engari ko te moni kei te toe maaku e tuku atu kaua e pouri. H. K. Rangi-ta-koru.

Whangaehu

Akuhata 21,1899. Ki Te Etita o te Puke, 9 hoa tena koe, heoi te mihi, utaina atu enei kupu ki runga ito tatau Maunga, ma ana e kawe atu kia kite mai to taua whanaunga e noho mai ra i Matenepara ara a Kawana Ropiha te tangata o Ngaati Apa, e ki mai nei no nga Waeriki au, nama 12 o te tau 2, Akuhata 15ht 1899, wharangi 5, tenei e hoa e Kawana Ropiha, ka whakaatutia atu e au kia koe tooku Ngaati Apatanga, matau ko enei e kimai nei koe no Ngaati Apa, a Hone Waitere a te Winhanaa Marumaru, tenei to matau whakapapa. Ko Apa. " Tupua Horonuku. " Tawhito. " Tupua Unurere. " Tuariki. " Rakeikauwhata. " Tupaku. " Tonganui. " Pikinau, i puta i a Pikinau ate Wirihana Hunia a Marumaru a Hone Waitere me au ano boki. Ko Ika. " Tuwhau. " Punakaiariki. " Tamatea. " Tutu. " Mamanga. " Hori Te Rangi. " Heremai. " Heni. " Hiroti. Taku kupu kia koe me whakaatu mai koe i to putanga i roto i enei Tupuna kia pai ai to korero ko koe to Ngaati Apa. Na to whanaunga, Hiroti Haimona.

Kauangaroa Fordell. Akuhata 23rd 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa tukua atu aka kupu, mo te panui a Tapapa Whiro o Kaipo Waifcotara, i tukua nei e ia kia panuitia e "Te Puke Ki Hikurangi," a kua kitea iho nei i roto i "Te Puke," o te 81 o Hurae, ite nama 11 ote tau tuarua wharangi tuatoru rarangi 3, 4, e mea ana ia heoi ano nga Waka i u tinana rnai ki Aotearoa nei, ko Aotea, ko Tainui, ko Te Arawa, ko Tokoniaru, ko Takitimu, eta e Tapapa Whiro he kore pea ou e mohio, ahe wareware ranei nou, a inaku koe whakamohio ma aku hoki e ki atu, kaore oku Tipuna i eke mai ki runga i ena Waka, he Waka ano to oku Tipuna, he Ingoa pui tonu, ko Matatua te Waka i ngaro nei i a koe, ko Toroa te tangata o runga, me ona Taina me onaTuakana me to ratau Tuahine me Muriwai, me era atu Kangatira, kaati iho kia orate Puke me toku hoa me Tapapa Whiro, o Kaipo Waitotara. Na Kuka Poniwahio. Kauangaroa Fordell. Akuhata 23rd 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa fcena koe, aia te Atua ite waahi ngaro koe e tiaki e whakakaha me to Komiti, kaati iho nga mihi e hoa utaina atu aku kupu mihi mo Hami Pahiroa, kia kite iho a Mere . Hapi tona hoa Wahine, he kitenga iho no te kanohi i roto ite "Puke," e whakaatu ake nei, kua moe ia i te moenga ona Tipuna ona Matua, ka mihi iho te ngakau koia ka tuhia iho nga mihi, Haere ra epa baere, haere i te ara o Tipuna, i te ara o Matua, haere i te ara o nga Kiingitanga, o nga Poropititanga, o nga Atuatanga o nga mana, haere i te ara o nga mea katoa i raro i te ra, ehara : te ara hou i timata mai ia Arama tae mai ki tenei ra, tuarua ia Maui raua ko Hinenui-te-po tae mai ki tenei ra, haere Le Matua o taPani o te Pouaru ote rawakore, haere te pou herenga Waka, te pou herenga kupu a tera Iwi a tera Iwi, e mohio ana te Motu katoa he tangata hapai koe no nga mahi ate Iwi Maori, a te Iwi Pakeha, he tangata hapai koe no nga Haahi haere i raro i te ringa ote Ariki o Ihu Karaiti, haere kite waahi kua oti mai nei i a ia mo te hunga e ahu atu ana ki a ia, haere atu e hoa whaia a muri ia te Kooti, mete tikanga i manaakitia nei e koe i te tau 1887 ka timata tau haere i runga ite Motu nei, kite awhina haere ia te Kooti me ona Iwi, mete tikanga, taea noatia te ra i wehe atu ai ate Kooti i tenei Ao, ara, ite - tau 1893, e Mere Hapi tena koe te ahua o to Rangatira, Tuihana tena koe te ahua o to Papa.

He Waiata. Takoto mai e te hoa i runga te Puhi rere, ka tokia to kiri, e te anu matao e nga hau whakahoki, no roto no Taupo titiro to kanohi te hiwi kite rakau ka takoto be whakama, unga atu kai o Matua ki kona e te Iwi mapu noa ai kite ata ote tau, taku kurupounamu tena ka makere, he maka o Taniwha no runga i nga puke tu noa, i te whanga no rua wahia no te tara kite muri a e pare a toki te na to Taina mini mai i kona koe ma te tuku kino te tau e i. Kaati iho nga mini. Na Ruka Poniwahio.

He Whakatunato.

E koa ana a Ingarangi me cna Koroni, e kiki ana nga Nupepa i nga wbakapehapeha mo temana, mo te toamo te kaha o Ingarangi, puta te waiata e mau ake nei te whakamaoritanga, na tetahi o nga tangata matau o Ingarangi i tuhituhi. He Himene Mo Te Hokinga.

1. Ete Atua omatau Tipuna, i niatauria mai ai i namata, Te kai-hautu o nga Matua e pae nei; Kei raro i te kapakapa o tou ringa o matau mana e whakahaere nei. E te Ariki e te Atua o nga mano, kia noho kia matau, Kei wareware kei wareware ruatau. 2. Ka tau te puehu, ka whakatoririki nga umere, ka nunurni nga Kiingi, nga toa i nga koi, kei te toitu tonu ia tau whakahere o naruata te ngakau iti, te ngakau rnaru, E te Ariki, e te Atua o nga mano, kia mau kia matau, Kei wareware kei wareware matau. 3. Nga manuao, i huia mai i tawhiti, kua marara, nua pungarehu nga ahi o tahuna, o pga taumata; Rere nga pepeha o nanahi, kua tanumia ngatahitia me Niniwe raua ko Taira, E te kai-whakawa o.nga Iwi, tohungia matau, Kei wareware kei wareware matau. 4. Ki t.e kawea ete whakapehapeha, ka wairangi matau, Ka koroki nga arero e kore nei e wehi i a koe:— ka whakamanamaua pera me nga tau Iwi, me nga Iwi ririki kaore i raro i te Ture, E te Ariki, ete Atua o nga mano, noho tonu kia matau, Kei wareware kei wareware matau. 5. Mo te ngakau Maori, i vvhirinaki ke kite tangi ote pu, kite p?kari ote rino, mo a te hanga i tu ki runga i te puehu, Tiaki kau, te karanga mau e tiaki, mo te kupu wairangi, mo te pepeha maka noa. E te Ariki, tukua mai tou aroha noa ki tou Iwi. He Tai-Tamariki noa te tangata nana nga kupu nei, tona Ingoa ko Ratiata Kipirini, ko ana tohutohu ki tona Iwi Pakeha kei roLo i ona Waiata i whakamaoritia ake nei tetahi me kore etahi e rawe mai kia tatau nei kite Iwi Maori, e whakahoki ana ia i nga whakaaro o te Ingaribi ki runga i to ratau kaupapa i tipu ai ratau hei Iwi nui, te Whakapono, te whakawhirinaki kite Atua. He mea tuku mai e Apirana T. Ngata kia panuitia e "Te Puke Ki Hikurangi."

Wairau. Akuhata 21 1899. Kite Etita o "Te Puk6 Ki Hikurangi," e hoa teua koe, te kai panui i nga whakaaro a te tangata, tena te reta a Hori Te Huki, kei te wharangi tuawaru o "Te PuKe," 31 o Hurae, kua kite iho nei oku Konohi, he kupu wbakahoki tenei naku i tana reta, kei te papai ano etahi o nga korero, .engari ia ko nga kupu mo te Pihopa o Whakatu raua ko Haitnona Pitete me au hoki, kihai i tino tika, e ki ana a Hori Te Huki, a kua tae te

Pihopa ki Oruapaka waahi ote Hoiere, he ui kia Haimona, kowai te Ingoa mo to Hahi, ka utua e Haimona, ko te Buuri Tuawhitu o Ihowa, ka utua e te Pihopa e pai ana maku e titiro, ka tu te Pihopa, me marena koe kia kotahi te Wahine kia pai ai to haere i runga i nga Motu nei, kauhau ai i tenei Bongo-Pai ko te nuinga o nga korero ate Pihopa, he whakaae ki nga tikanga o taua Haahi, pera ano mete Kerehi Minita o Wairatr. E "Puke" kihai i penei rawa a matau korero, kotahi ano te kupu nui a te Pihopa kia Haimona, ko te kupu nei na e Hai, i temea kua ki mai koe kia au kia te Kerehi hoki, ko te Haahi Ingarangi te Haahi matua ou, mete Iwi, na konei kia rite to mahi me to whakahaere tikanga ki ta te Haahi Ingarangi, whakamutua to Moe punarua i o Wahine tokorua, kia mohiotia ai he pono to korero, ka whakahokia mai e Haimona, kaati me whakaaro e au me tuku e au to kupu, ki nga rangatira o tenei mahi ma ratau e whakaae mai ka mutu ai, tena kua tae ranei te kupu a Haimona ki ana rangatira kahore ano ranei tenei maua ko te Pihopa, te whanga nei mau pea e "Pake" e utu mai taku patai ki hai ano hoki te kupu a Haimona, me ana rangatira kia tae mai kia maua, ka rua rawa nei nga marama e whanga ana, nga mea ia o te mahi a Haimona, i whakatikaia e te Pihopa, ko te hapai i te Ingoa o Ihowa, ki runga rawa mete manja ote Kuini, ki runga i nga Iwi e rua nei, i te Pakeha i te Maori, tuarua ko te takahi i te waipiro, i te haurangi, me era atu mahi tutu a te kikokiko a te rewera, ko te moe punarua ia ate tangata i whakahengia ete Pihopa, mete ata tohutohu atu kia Haimona, kia whakarerea tetahi c ana Wahine, heoi e "Puke" fcaia iho nga kupu nei hei titiro ma nga Iwi. Na Te Kerehi. Ahirikona o Wairau. Kia Te Kerehi Ahirikona. 0 Wairau Arapawa. Tena koe, e mihi ana matau mo to ata whakahoki i te panui a Hoori H. Te Huki, o fee Ohaki, kia marama te titiro mete whaaro o nga Iwi e rua mo taua panui, i ahua hapahapai hoki i tona tinana ake ano kahore i mahara kite ngaru mutunga kai muri, kia taha i mua i te aroaro ka hoe ai i te Waka ki uta, mo to kupu ma "Te Puke" e utu atu to patai, ina te utu a "Te Puke" korekore tutahi korekore turua korekore whakapiri, kotahi tonu te Bangatira o tena kupu. ko Haimona anake. Tuhua tena koe. " Ko ehea Whakapono fcau e panui nei, e whakahe nei ki "Te Puke" ma to Whakapono rawa te tangata ka pai ai kite ahu Whenua, he patai kia koe, ko tehea te Whakapono mo tatau, ko te Haahi o Ingarangi ko te Katorika ko te Weteriana ko te Moniona ko tou ranei ko te Buuri Tuawhitu, e mohio nei ano koe kai te Whakapono tonu nga morehu o nga motu nei, mai ano o te tau 1814 tae noa mai ki tenei ra, ko te Buuri Tuawhitu ka rua ano tau, ko tou Whakapono tena e awhi nei, te tangata e mau ana kite Parau kaua e tahuri ki muri, te tangata e mea ana ka tu ia kia tupato koi hinga, te tangata e mahi ana i tona whare ki runga i te onepu ka hinga, te purapura i horo kite taha ote huarahi ka riro i nga manu, te purapura i tipu ki runga i te kohatu ka maroke i te ra, te purapura i tipu ki roto i nga tataramoa he puawai anake, tena ko te kakano i tipu kite oneone pai e toru nga turanga o nga hua 100, 60, 80, mo o kupu mo ta matau kimi patuki i te ahua o te hekenga o te Iwi kite po, e ki ana koe kahore i nga kai me nga kahu me nga wai mete tupeka tikareti, ka patai kia koe, tena he aha te Take o te heke ote Iwi kite po, ki tau i mohio ai, ina koe i kaha rawa ai kite tuku ito panui whakahe hei titiro ma ran tangata. Tuhua ko te mea pai mau he tuku mai i tau i mohio ai kaua hei whakahe, ki ta matau nei mahara iho na tatau katoa enei patuki e panuitia nei e "Te Puke" nau ka wehe ia koe nei whakahe tena e mahi, ka mutu ta matau he hua tahi,ko to panui kei "Te Puke," nama 11 wharangi 8. "Te Puke Ki Hikurangi."

Te'Tari O Te Hekeretari 0 Te Koroni. Poneke. Ahuhata 31st 1899. Kia Tamahau Mahupuku, teiia koe, kia orate Iwi, mo te tono a te Iwi o Wairarapa,

kia whakaaetia he ropu whakatutu Hoia Maori mo to koutou takiwa; e pai ana. He mea atu tenei kua whakaae te Kawanatanga ki ta koutou tono, engari taihoa ake ano nga whakatutukitanga. Na to koutou Whanaunga. Na Timi Kara.

Puke-totara-Oroua- piritiAkuhata 28, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" Ehoa tena koe, me o hoa whakahaere i to tatau Maunga i a "Te Puke" e whakaatu atu mai nei ite mate mete ora mo te Iwi Maori, heoi te mihi, kia ora koutou i raro i te atawhai ate Ariki. E hoa utaina atu e kce taku panui ki runga ito tatau Maunga i a "T6 Puke" ma ana e kawe atu ki nga marae o te Tai-Hauauru tuha haere ai, he panui atu tenei naku ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga reo, ki nga huihuinga tangata, ote takiwa kia Ngati-ruanui tae mai kia Nga-rauru, puta noa o koutou rohe katoa, me etahi Iwi ke atu i waho i o koutou rohe katoa, me whiriwhiri etahi tangata i roto i o koutou Hapu, ka whakatu hei Komiti mo Tai-pohenui, me whiriwhiri i nga tangata tika.kore e kai waipiro, kore tito hoki, i nga tangata mohio, ngiwari, pai, hei whakahaere i nga tikanga katoa e kawea atu ana ki roto i a Tai-porohenui, kia wai ho ma taua Komiti e whakahaere, e whiriwhiri, te tika mete he, me ata pooti nga Mema mo taua Komiti, ma i a Hapu, ma i a Hapu, ma i a Hapu, e pooti ta ratau tangata i pai ai i roto i o ratau Hapu, kia tekau ma rua 12 nga tangata hei Mema mo te Komiti, me tuhituhi nga Ingoa o nga Mema kite pukapyka, ka kawe ai ki roto i a Tai-porohenui, ma nga Bangi-ka-titia e Pitihana kia whakamana te Komiti o Tai-porohenui. 1. Me hanga he Whare hei tari mo te Komiti. 2 Me whakatu tetahi Hekeretari, hei te tamaiti mohio, kua puta i te Kura kaua nga tamatariki kuare. 3. Me kape mai ete Hekeretari, mete Komiti te Maapi o ia Whenua o ia Whenua o te Tai-Hauauru puta noa ona rohe katoa, me nga Maapi o etahi Poraka atu ka kawe atu kite tari ote Komiti takoto ai, hei titiro ma nga tangaLa e haere atu ana kite kawe i o ratau mate ki te Komiti, ma taua tangata e tohutohu i roto ite Maapi mete titiro te Komiti, me korero taua tangata i nga take i mate ai taua Whenua, ma te Komiti e whiriwhiri te tika teh 6, kei te Komiti te whakaaro ki ta ana i kite ai. 4. Ko te mahi ma te Hekeretari, he whakahaere ite kaute o nga moni, e kohia ana, e nga Iwi katoa, ka tuku kite Peeke o TaiPorohenui. 5. Ma te Hekeretari e tohutohu kite Komiti, nga Whenua ki roto kite mapi, ara, kia whakahaerea kia kimihia nga Whenua, e mate ana i roto i nga mapi, kia marama ai ta ratau whakahaere. 6. Kite haere te tangata, te Wahine ranei, kite kawe i tona mate, kite Komiti o Tai-Porohenui, me haere taua tangata kite Hekeretari, korero ai ite tuatahi ma taua tangata, Wahine ranei e tohutohu, ki roto i te mapi, nga Whenua e hiahiatia ana e taua tangata, kia tukua ma te Komiti e whakahaere, me korero katoa e taua tangata nga Take i mate ai taua Whenua, ma te Hekeretari e tuku atu kite Komiti, kia whakahaerea taua Take, kaati enei Take hei tuhi atu maku, na e hoa ma e nga Iwi, kua tuhia nei e au ki roto i tenei panui, ko aku mahara tenei, i whakaaro ai au me penei, he whakahaere, mo to koutou whare mo Tai.Porohenui, kia marama mai ai, kaua e mahia i runga i nga tikanga kuare, i mate nga moni e kohia nei e nga Iwi nei, kite peneitia te whakahaere mo to koutou whare, me taku e panui nei ka nui te pai, katahi au ka mohio ka ora to koutou whare, ara, nga mate e kawea atu ana ki roto i a Tai-Porohenui, kaati i enei aku e panui, 'heoi ano na to koutou hoa. Hemi Warena Te Wehengaroa.

TVhare-ponga. Hepetema 6, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" E hoa tena koe me taau Komiti e mahi maina i ta tatau taonga, e tuku mai -nei koutou ki ia marae ki ia marae korero haere ai i nga korero tika, i nga korero tito. E boa ma ka piko te mihi ka mahiti te kupu, koia tenei. E hoa ma e te Tai-Bawhiti takoto ki raro kaati te tanuru atu ki nga matauranga o te

Motu nei, na kona tatau i raru ti i enei ra ka hori nei, katahi nei auo ta tatau ko tenei, ara ko te Tare Poari, he mea i tukua mai e .te Kuini kite Kawanatangakia whakaarohia ona Iwi Maori me o ratau Whenua, kaati ra tuituia kite iui kot&hi, ko nga mea ote TaiRawhiti e tahuri ke ana tahuri mai, kia kotahi te whakaaao mete tikanga qio te Poari anake, kite riro ma tatau e takahi tenei Ture, ka takahia tatau e te Kawanatanga, ka tikina mai nga toenga Whenua i •■aro i a tatau nei, notemea e rite ana nga toenga Whenua kite nohanga hoiho e ngaro katoa nei ki raro i te tangata, kaore nei e kitea iho tetahi taha me tetahi taha i te paku hoki, engari kite nro ma te Kawanatanga e takahi ka roarama tatau kite titiro atu, katahi auo te huarahi tika mo tatau kia te Kuini patai ki aia kua takahia ete Kawanatanga to Ture mo I\vi Maori, kaati me takahi hoki koe i ana Ture c ngau nei i Nm Tireni, ka pau katoa nei te Motu o to Iwi Maori e piri pono nei ki a koe, tenei tetahi ko te tangata e tono pooti mai nei moona. E hoa kei te kapi tonu toku aroaro i te Mema koia tenei ko Wi Pere ko te tangata kaha, katoa tenei takiwa kacoa puta atu hoki kia koe me koutou e tono mai nei, to tatau Mema ko Wi Pere, kai -whea ano he Whenua hei mahinga ma ena Mema kua pau katoa nei hoki nga whenua. Heoi >*a nga kupu. Erueti Rena.

Nga Mana Nunui 0 Te Ao

Ingarangi,

Wiremu n. Rupuha

Ka mate ra a Wiremu Te Kai-Raupatu ka tu ko tana tamaiti Ko Wiremu Tuarua hei Kiingi: na te whero o te konohi o tenei ka kiia Ko Wiremu Eupuha. He tangata kino tenei; he tai-kaha: i teka ia ki toona Iwi, a i taimaha ana whakahaere. No reira hoki te Iwi ka kino ki a ia, ka whakikltia kia turakina ia, kia whakawahia ai ko te tuakana Ko Rapata hei Kiingi, ko ta ratau tangata hoki tera i aroha ai. Otira ' hakiri ia Wiremu to ratau whakaaro, ka noho tupato ia. No muri iho i tenei" ka whai a Wiremu kia riro ano i a ia te Karauna o Nomani, kaore ia i raakona i te mea kei a ia te Karauna o Ingarangi. No te tau 1091 ka Whawhaitia e ia a Rapata, a riro ana i a ia tetahi waahi o Nomani. Kaore hoki i takitaro ka riro katoa raai; tera ka hiahia a Rapata kite haere i roto i te ope kua whakataka hei tango mai i Hiruharama, ara, i te urupa o Te Karaiti i nga Iwi Hauhau o tera takiwa, ka namaia e ia he moni ia Wiremu, a ka whakaae ia kite kore e ea aua moni, me riro i a Wiremu ona Whenua katoa. I taua takiwa ko te mahi a nga tangata o Oropi o te Whakapono Karaitiana he haere ki Hiruharama kia kite i te urupa i kiia ai i takoto te tinana o Te Karaiti. Engari ko Hiruharama mc Kenana katoa i raro i te mana o nga Haraheni i taua wa, he Iwi HauiicCuj'ehara i te Karaitiana, e kino ana ki nga Karaitiana e haere atu ana ki Hiruharama. Ka tu i kona Ko Pita, he tangata Whakapono, ka Kauwhau haere ki nga waahi katoa o Oropi, ka tohe ki nga Piriniha, ki nga tangata Rangatira kia hokohokona o ratau Whenua, ka haere ai me a ratau ope ki Hiruharama, kite pana atu i nga Haraheni : ka kiia ano ko nga tangata e mate i enei pakanga ka maro tonu te haere kite rangi. He tini, he mano te tangata i haere i rongo ki tenei karanga: a Ko Rapata, tuakana 0 Wiremu, tetahi o nga Rangatira. He tokomaha ano nga Rangatira i pera me Rapata, i hokohoko i o ratau Whenua kia Wiremu. Ka mea te autaia ra ka ngaro toona ngakau apo, ka tino piki rawa toona mana, rokohanga e te mate nana i whakamemeha enei wawata. E whai Tia ana i tetahi ra i te ngahere a toona papd a Wiremu Te Kai-Raupatu, ka rere te pere a tetahi tangata a Waata Taira, i perea kite Tia taha ana, i rere ka pa kite rakau ka titaha, titi tonu ake kite kaokao o te Kiingi, mate rawa tera. Kite kii a etahi he mea ata Kohuru marie a Wiremu Rupuha: engari kaore e marama. A, no te koroukore o toona Iwi ki a ia, ka utaina te tinana ki rungs kaata,

ka haria ki Winita, ko te pa hoki tera o nga Kiingi o Ingarangi i tera wa, aka tanumia; kaore i tangihia 6 toona Iwi. Tekau matoru ona tau i Kiingi ai, ka mate i te tan 1100.

Henare i. Tangata Matau. Ko Henare Tuatahi, te potiki, te whakaotinga o tamariki a Wiremu Te KaiBaupatu, he taina No Wiremu Bupuha. I tapaina tera Ingoa kJ a ia a "Tangata Matau" notemea katahi rawa te Kiingi e era ra i tino whiwhi ite matauranga. Toona rongonga ano kua mate toona tuakana ka whawhai toona haere ki Winita, kite tango i nga taonga ate Kiingi: no muri iho ka ahu atu ki Banana, ka whakawahia ia i reira hei Kiingi. No te hokinga mai o Bapata i Kenana, ka whakawhiti mai ki Ingarangi me tana ope, kite tango ite Karauna, ko ia ke hoki te tangata hei taunga iho. Na raua Ko Henare i whakariterite, kawhakaae a Henare kite ntu moni kia Bapata iia tan iia tan. No muri tata iho ka whakawhiti a Henare ki Nomani, ka raupatntia eia tera Whenua, ka riro herehere mai ia ia a Bapata ki Ingarangi. E rua tekau ma warn nga tan i noho ai a Bapata i te herehere, a mate atu ki reira: kite kii a etahi he mea tahu ona whatu kite ngira, na Henare i whakahau. I moe a Henare ia Etiti (tetahi o ona Ingoa Ko Matire) tamahine a Makamu Tuatoru Kiingi o Kotarani, he Iramutu ano ia no Etika te uri tuturu a nga momo Kiingi o Ingarangi o mua atu ia Wiremu Te KaiBaupatu. Ka huia i konei nga Kawai Kiingi e rua, to te Ingarihi me to nga Nomani. E rua a raua tamariki, ko Wiremu i mate kite Moana ite tau 1120, ko Maora. No te tau 1185 ka mate a Henare ka tukua iho e ia te Karauna ki tana tamaahine kia Maora, a i whakaoatitia e ia ona Bangatira me Tipene toona Bangatira kia piri pono kia Maora. Tipene. Te matenga o Henare, ka hone toona Iramutu a Tipene ko ia hei Kiingi: a he tokomaha o nga Bangatira me nga Minita i tautoko i a ia, kaore hoki ratau i pai kia noho he Wahine hei Kai-whakahaere mo ratau. I ki hoki a Tipene ka whakakorea eia nga utu taake, aka whakaae ia kia hanga pa and ona Bangatira ki runga i o ratau Whenua ake. Na konei te tangata i aro nui ai kia Tipene, a whakawahia ana ia hei Kiingi. Otira te rongong a o Bawiri, Kiingi o Kotarani, te caina o Makamu papa o Maora, kua tango a Tipene ite Karauna ka tomokia mai eia te taha Tuaraki o Ingarangi ka tufcaki kite ope a nga Bangatira a Tipene, ka hinga i kona ko Bawiri i te tau 1188. No muri tata iho i tenei i te tau 1141 ka u mai a Maora ki Ingarangi me ona tpa e 140 : ka ara he pakanga nui i kona, i maringi ai te toto o tetahi taha o tetahi. No te Whawhai ki Bingikini ka hinga a Tipene, ka riro herehere. ka tu ko Maora hei Kuini. Otira i kino te Iwi kia Maora ano toona taikaha, mete whakahi, a toon* Jdtenga kua mahue ia ite Iwi ka oma ia: no muri tata ihoira'ricb herehere toona tungaahe a Bapata, ka whakawhiti ia Ida Tipene, a ka noho ano a Tipene i Tunga ite Torona. No temaka riri ka karapotia te pa o Maora i Okiwhara : e tio ana te hukapapa i runga' ite Whenua, ka kakahu a Maora i nga kahu ma, kia kore ai e kitea, ka whakawhiti i te awa i : te Teemu a haere ana ki Nomani. -'' Na, he tama ta Maora ko Henare, kuatupu i tenei wa, kua tangatatia. No te tan 1152 ka u mai ia ki Ingarangi kite tango ite Karauna. Otira kua hoha a Tipene i te Whawhai, a whakaae ana ia hei toon* matenga ka tukua ai e ia te Karauna kia Henare; ka tau i kona tena'-raruraru. No te tau 1154 ka mate a Tipene, tekau ma iwa ona tau i Kiingi ai. Ka noho Ko Henare n i te Torona o toona Tipuna 0 Henare Tuatahi. Whakapapa. Wiremu i. Te Kai-Baupatu. I ■'....■

i r T."' i ~ i Bapata, Bihari, Wiremu n. Henare i. Atera L_ IWiremu, Maora, Tipene Henare n.

Nga tangata kua tae mai a ratau Moni.

Kua tae mai te. a Arapata P; Te Maari, o Pirinoa Lower Valley. 10/-hereni. Kua tae mai te moni a Winiata Wharo, o Taihape. 10/- herenL Kua tae mai te moni a Peehimana Hauaho, oTe Ante. 10/- hercni. Kua tae mai te moni a Bev. Eruera Kawhia, o Tuparoa. 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Waaka Hakaraia, o Kai-Iwi. 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Iraia Te Whaiti, o Banana n. Tnranganui Lowei Valley. 10/hereni. Kua tae mai te moni a te Betimana Apuwai Parata, o Waipiro Bay. 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Urikore-kite-ao, o KakariM Port Awanui. 10/- heroni. Kua tae mai te moni a Numia Kereru, o Buatoki Whakataane. 10/- hereni. Kua tae mai te moni aP. A. Tuhokairangi, o Tahoraiti Danaevirke. 10/-hereni. Kaa tae mai te moni a Heta Matua, o Porangahau. 10/- hereni. •- Kua tae mai te moni a Toi Te Huatahi, o Hiona Masterton. 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Maika Tuakana, a Petane. 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Tamihana Whareakaka, o Manakau 10/- hereni. Kua tae mai te moni a Patu Banginui, o Turakina, kotahi Pauna mo nga tau e 2 1898 & 1899. Kua tae mai te tono a Beweti T. Mokena Kohere, o te Baukahikatea Etita o te "Pipi" kia tukua atu he "Puke" ki a ia. Ae ka tukua atu. Kua tae mai te tono a W. Bauika o Pirauuui Orangimea Waitotara, kia tukua atu he Pepa ki a ia. Ae ka tukua atu. "Te Puke."