TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaone Hepetema 15th 1899. Waahi Tuawhitu O Te NGAKAU POURI.

Puke ki Hikurangi, Issue 14, 15 September 1899, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaone Hepetema 15th 1899. Waahi Tuawhitu O Te NGAKAU POURI.

Tenei te reta a Paraire Tomoana i tuhia mai i te Waipatu Hastings, H. B. E tohutohu ana i te ahua o nga hua rakau Pakeha e kainga nei e tatau nga hua, e wha| katupato nei nga Takuta kaua nga tamariki e whangaia ki nga hua rakau a te Pakeha, i puta mai tenei tamaiti i te Kura Kareti o te Aute, kua panuitia atu e te Puke nama 19 o te tau tuatahi Wharangi 6 ka panuitia atu ano tetahi wahi o taua reta whakaroarama a Paraire Tomoana, i tenei putanga he mea nui hoki kia matau nga tohutohu a nga tamariki i akona kinga mataurangd Pakeha mo nga mate e pouritia nei e te ngakau, otira ma tatau e tftiro iho kite Take e noho ai te Ngarara hei mate ki roto ite tinana o te tangata, kua kite hoki matau i etahi Tamariki Maori o tenei takiwa i pangia e te mate, no te kawenga atu kinga rata ka mohiotia he Ngarara nga mate ara he Noke, ka whangaia ki nga rongoa e tika ana mo aua Ngarara, mete ata whakarite hoki i nga tohutohu a nga rata ka puta mai aua Ngarara ki waho, ko nga tamariki i terete tuku a nga matua ki nga rata ora katoa, ko nga mea i roa te puritanga a kua ngoikore haere te tinana te putanga mai o nga Ngarara nei ki -waho., ka moe hoki te tamaiti kite moengaroa. Kua kite tinana matau i te putanga mai o enei Ngarara ki waho o nga tamariki, tetahi ingoa he Noke, ko raro i te oneone to ratau nohoanga, kua kitea hoki e matau, ko tetahi mate nui tenei e paa ana ki nga tamariki, he Noke Ngarara, he tohu ano o tenei mate e mohiotia ai e nga matua, e hohoro ai te kawe ki nga rata, niaana e whakatuturu mai he tika, he Ngarara Noke, kaore ranei, ahakoa tirohia atu te tamaiti kanui te kaha te ora, engari' mehemea ka pirori tonu tona ringa i tona ihu, koia tena he Ngarara, mehemea ranei ka noho noa iho, ka Lakoto ki raro, ka koroniekS ara ka hui ake nga turi kite poho, i nga wa katoa, koia tena kua timatate Ngarara ki rotoi a ia, kia terete kawe kite rata, kia pai hoki te tiaki a te matua i nga tohutohu ate rata, kite mea ranei ka timata te tamaiti kite maremare pakupaku nei, aka ngaro noa iho ka tae ki tetahi wa ka pera ano, he Ngarara kai te tipu i roto i te ngakau o taua tamaiti, kia terete kawe kite rata, maaria e whakatuturu mai he Ngarara he maremare ranei, ko te mea nui ko te hohoro ki te kimi, ina kitea nga tohu ote mate, kaua e whakaroa, kia penei tonu to tatau ahua, me tatau e haere nei i nga tira haere, kite kitea e tatau nga tohu o te rangi, e tino mohio nei tatau, he ua ta-whakarere ka tata te puta mai, motiio tonu ake he mate tenei, katahi tatau ka hohoro te haere kite waahi kua mohiotia hei arai atu ite ua ote rangi, mete hau kaha ote takiwa kiHe whakaroa

iho tatau tona mutunga he wiri no nga kauae, he mate i te makariri, ko te mea nui tenei he tere kite whakarite. Kua oti hoki te kupu, tiakina o koutou Wairua e koutou ano, e rua nga Wairua hei tiakanga, kotahi kai roto i te matua Wahine mete matua taane, ko te huihuinga o korua Wairua ko ta korua potiki, kite kitea e korua nga tohu o te mate ngarara i tuhia i runga ake nei, kia hohoro te kawe kite Rata, me mutu ta kawe ki raro i nga purakau, kaua e penei he kore moni he nui te utu o nga Takuta, whakarongo mai he nui noa atu nga mom e makaia ana e tatau mo nga mea hanga noa iho, kaati ko nga tangata me nga Wahine whanau tamariki, me tiaki nga moni kaore tatau i te Iwi rawakore, ka tika tenei kupu mo te wa ano i tae mai ai a Kapene Kuki, e noho ana te Iwi Maori i roto i te ao mate-kai, i te ao makariri, i te Kararehe, mete Nakahi, kua tae mai nei tatau kite Rangatiratanga o te rangi, kua hokoa nei e tatau e ono tekau miriona eka o to tatau Motu, he tohu ranei tenei no to tatau rawakore kaua tatau e teka, ko te mea tenei i mate ai a Anania, raua ko tana Wahine ko Hapaira, he hunanga i etahi o nga moni hei whakaritenga i te Ture a nga Apotoro, hei oranga mo te Iwi, kite ata kimihia toona tino tikanga o tenei korero kaore he moni, he rawa-kore te Maori, ka kitea he teka kau. Otira ko te ara mai o tenei kupu kore moni, i ahu mai i te whakaaro-kore ki nga tamariki, mengawhanaunga e pangia ana engamamaetanga, e peehi ana i te tinana. Kua kitea iho hoki etahi korero i roto i a tatau Pepa, mo nga main tohunga Maori. E korero ana ko te pai o nga tohunga he kore utu, mo ana mahi kite tangata e panaia ana e ia nga mamae, nga Atua riki, kaore he moni e pau. E hoa ma he kupenga ano a nga tohunga Maori, hei kukume atu i te Koura i te Hiriwa, ki roto i o ratau kakahu, nui atu hoki te tera ranei ratau e wnakapau i o ratau rawa ake, hei haerenga i runga i nga Tereina, me nga Tima, i a wa i a wa. Ko tetahi penei tana kupenga, ma te whakaaro o te hunga e mamae ana, o te Iwi ranei e whai ana i a ana tikanga, ka rongo te Iwi mete hunga e mamae ana, mete wai e maringi ana te rere a te moni, tena atu etahi o nga kupenga koko moni a nga tohunga, kaore e kitea e te kanohi, he tika kaore e tonoa hangaitia e te tohunga te moni. Ko te tangata e tohunga ana kua kitea e ia tetahi tikanga, a kua taia tana kupenga paku ngaro ki roto i tona ngakau, kite timata ia mo nga tau e rua a ka tipu tona Ingoa, ka txketike ki runga, ka kite mai era atu Hapu Iwi, he tohunga tera kua rere te tono, ahakoa he nui te matemate, i t9 mea kua nui ta Ingoa o te tohunga, e kore e kite i nga mea tokomaha i mate, engari ka kite i te mea kotahi i ora, ka taikaha rawa te rere ki roto, ko te wa tena e whawha iho ai te tohunga ki tana kupenga ngaro hei too mai i te koura l fce hiriwa, i te nooti, mete wai e maringi ana te rere a te moni, ahakoa tangata Wahine i oma atu kite tohunga, na te kore moni hei utu Takuta whakarongo mai ka maringi nui tona pakete ki roto i te kupe-

nga a te tohunga, mehemea e haere ana nga tohunga nunui i roto i to ratau aroha anake kite liri, kaore a ratau kupeaga hei koko mom, e kaha ai ratau te haere atu i tetahi takiwa ki tetahi atu takiwa i runga tereina i runga tima, i nga whare moenga, hei utu kai i nga huarahi e haere ai ia, ki nga waahi mamao e tonoa ana e nga tangata e mamae ana, nona ake ano tona ara, tona kaha kite utu i enei mea katoa i runga i tona aroha nui kite Iwi, e kore e tu tena tohunga kia kotahi tonu tona haerenga, kore noa ranei, ka patu waea ranei tukua mai he tikiti moku hei haerenga atu, kite kore kaore au e haere atu, i tena ka rere te waea tuku moni tekau pauna £lO rua tekau ranei. E hoa ma e Maremare, e Rerekura, e Urikore, kia ata haere te korero mo te pai o nga tohunga Maori, mo te kore e pau nga moni, pai atu ta nga Takuta he haere matanui tonu atu, me tana kupenga hei hao mai i te moni, e kaha ai ia te-mahi i nga wa katoa, hei utu hoki i nga rongoa e riro mai ai i a ia> hei ora mo te tangata, ko te tohutohu te mea nui a te Takuta, e hoa e Maremare i puta to panui i pau o moni i te Takuta, kihai i ora to Wahine, no to kawenga atu kite tohunga katahi ka ora, e hoa kua ora atu ano pea i nga rongoa a te Takuta, tae kau atu kite tohunga kua noho ke mai te ora i roto engari, i mahara korua kai te mau tonu, he nui hoki nga mea pena, he "patai" kaore ra»va ranei tetahi tangata e mahia ana e te tohunga i tango na i te mate o to Wahine, i mate, kia tika kia pono te whakautu o tenei patai? Ko te Take kai nga waahi katoa o te Motu to panui e tirohia ana, notemea e rite ana tena kite Wahine e korerotia nei e te Karaipiture, pau katoa nei ana moni i nga Eata Takuta kaore toona mate i ora i a ratau rongoa, no te putanga o tetahi tohunga katahi ano ka ora toona mate, ko te patai i te tuatahi. Ko wai tenei kua pa mai nei ki toku kahu, ahakoa e piri katoa ana te mano ki a ia, ka karanga atu te Wahine 12 nei ona tau e mate ana, ko ahau e te Ariki, heoi ano te kupu a te tohunga. E koo kia maia na to Whakapono koe 1 ora ai, ora tonu ake te Wahine-nei i taua wa tonu, mimiti ake te puna o ona toto. Kotahi te Wahine o konei i mate i tetahi mate nui, i kiia he Atua tona mate, he nui ano nga Takuta ririki nei i mahi i tona mate, kaore i ora, he nui hoki nga tohunga i pana i nga Atua, i mohiofcia e ratau kaore i haere nga Atua, na wai a ka kino haere, ka heke tonu atu, ka tikina tetahi tohunga nui i tawhiti ka tae mai ka mahi i ana tikanga e ora ai, nawai a na kua takoto ki runga i te tangata hei okiokinga i te kaha o te mate mete mamae, mete mahi tonu te tohunga. ka toru wiki ka tino heke atu, ko tenei tohunga kaore e whakaae kite Takuta Pakeha, katahi ka ki atu te tangata nana te Wahine nei kite tohunga, kotahi te Atua ko tona wairua, kai tenei ao e whakaako ana i nga mana whakaora katoa, me tono e au he Takuta i Poneke i tetahi o nga Takuta nui, mehemea ka mate e taea hoki te aha, ka ki atu te tohunga e pai ana, katahi ka waeatia ki Poneke kia Takuta Matene, i te aonga ake

ka tae mai ka tirohia ka ki mai te Takuta, kaore he rongoa e ora ai te Wahine nei, iti nei ka tureiti, engari ana te rongoa mona ko te kupu a Paora Apotoro, i ki ra.ina te manawanui koutou ka ora ai, heoi aku kupu, me mau ki Poneke ki reira au mohio ai, ka ki atu te taane me pewhea e tae ai i te nui o te mamae ka ki mai te Takuta maku e hoatu he rongoa e mutu ai te mamae o tona tinana, ka tikina taua rongoa, te taenga mai ka whakainumia, mutu whakarere te' mamae, pai ana' te ahua, iki mai ano te Takuta, tena koutou e mahara kua puta tona mate ki waho, kaore, ko te mamae ke temea e mutu, me whangai tonu i nga wa . katoa e mamae ai, a tae noa ake koutou ki Poneke apopo, ka hoki te Takuta. i te ata ka haere nga tangata tokomaha kite kawe ite Wahine nei ki Poneke, ko te Take i nui ai nga tangata te haere, mo te Aitua noa ake ki tehuanui e nui ana nga tangata hei whakahoki mai,_ka tae ora ano ki Poneke, ka amohia atu kite waka hei mau atu kite whare hei takototanga, he mca arao ki runga o te whare motuhake, e rua wiki e tirohia ana e nga Rata ka mohio ia ratau, katahi ka ki mai te Takuta nana ra i ki mai kia mauria atu ki Poneke, ko te tikanga o taku kupu i ki atu ra au kia kautou, mo te kupu a Paora Apotoro, ma te manawanui koutou e ora ai, ko te rice nga o tenei kupu, kaore he rongoa e ora ai te Wahine nei, kotahi tonu, me tapahi tona kopu katahi ka taea tona mate, ma te ringaringa e ao ki waho, ka whakaae nga whanaunga katoa i tae ki Poneke, no te Ratapu i te tekau matahi o nga haora ka tapahia, tokorima nga Taknta i tae kite tapahanga ote kopu o te Wahine nei, tskaumarima ano nga meneti ote timatanga tae noa kite mutunga, ka aohia to mate ki waho i te mca ka mohio te Wahine nei e tapahia ana ia ka korero ake kite taane, kia korero atu ki nga Takuta kia tiakina toona mate kia kite ia, ka korero atu te taane ki nga Takuta i taua kupu a te Wahine nei mohio tonu nga Takuta ka_ ora, Ko te tangohanga i te mate ka tiakina ki roto i te patara, kotahi wiki katahi ka hoatu kia kite i toona mate. E boa ma e toru aua mea rite tonu kite kuao mango te ahua, e rua inihi te roa he tokomaha i kite, e ono wiki i mufi iho ka tapahi ko te taha maui, ka takoto ka hua pai ake katahi ka hoki nga whanaunga etahi, ko etahi i noho tonu, a, e rua tan e noho ana i Poneke mete tiaki pai i nga tohutohu a nga Takuta tae noa mai ki tenei wa, no te tau 1895 tenei tapahanga, tenei anc kai Wairarapa nei e noho ana te Wahine nei, ko toona Ingoa ko Rankura Tamahau. Hei koiiei mutu iho ai. "Te PnkeKiHikurangi."

Ki Te Etita o Te Puke. _ Tenoi nga korero o te hui ki Waipawa ka tukua atue abau hci utanga mo te waahi e rere ai to taua "Waka. no te Paraire IS o Akuhata 1899, ka hui te hui o te te Hunga Tapu ki Tapairu Waipawa, hemeii tono c Paora Ropilia ratou ko ana Teina ki ta ratau tamaiti, Ida Arapata Meha, kia tu te hui o te Hunga Tapu ki waenganui la tatau, he nui te tangata, i hui nga Peka o Heretaunga tae atu ki Tamaki, he nui hoki te hunga o wab'o i tae ruai ki taua hui, ko Mohi te Atahiliola, ko Pehi to Ua Mairangi, me etahi atu, me Ngaai-te Whatuiapiti, me etahi atu, no te Hatarei ka whakaritea nga mahi o te Whakapono tae noa kite Ratapu, nui atu te pai, te ahuareka. o nga Taina o nga Tuakana, i runga i te whakaaro kotahi puta noa ki te hunga o waho, no te Mane i te 21 o nga ra ka puare te korero. Na Arapata Meha i whakatakoto te Take kite aroaro o Taammana te Aweawe, Tiamana mete hui katoa, i mea ia kia tu a Mohi kite wbakamarama i runga i te ahua i wehewehe ai nga lwi mo te Pire Poari, ara i wehe aikiarua otatoutaha. Mohi Te Atahikoia: — Ka whakapai kite Tiamana mete hui katoa, ka mea ko te Take o tenei pakaratefnga mo te Pire Poari i whakatakotoria kite aroaro o nga lwi i te Waipatu, i a Maehe 1898, •i kiia ele Pirimia, mate lwi e whimvbin, ko te Take o tenei Pire he whakautu mo te Pitihana i tukua e Wi Pere kiate Kuini, he tono kia rahuitia te rima miriona e toe ana ki te lwi Maori, a ka korero i te Take i puta ai a ia ki waho i te whakatikatika i Papawai, ka mea ko tenei Pire kaore he ora-mo te lwi Maori i roto, ka tangohia noatia atu e te Poari te Whenua o te Maori, ma ana e mokete

e wehe#ehe atu mo te rori, mo nga Whare Karakia,' bei nohoanga mo nga Maori, a ka Eiihitia atu, ka wehewehea nga moni mo ana mahi, ko te toenga pea ka hoatu kite takbtoranga moni o te koroni ngaro atu ki reira, ko te Iwi ka mate noa iho, ka ri«*o ke noa atu te Whenua me nga moni be tangata ke, tetabi mate ko te namanga i nga moni e rima mano, kia 42 tau ka ea ai taua moni, a kite kore e ea ka riro atu te Whenua bei utu, fcuturu kaore he o r a mo te Iwi Maori i roto i te Pire Poavi, tuarua o ana whakamarama ko te tono mana motuhake, ka timata tona koreroi te "Tiriti o Waitangi," ko.te ora tera mo te Iwi, na te Pakeba'nga mate iwbakapa kite Maori, ko te hui ki Waitangi ia Maebe ka bori nei, koia anake te Mema o Heretaunga i tae, a kua oti te whakatikatika a Nga puhimo'te Pire Poari, engari e'sara i te mea kia whakaaetia, engari bei Take tera e pai ai, ce wmakawhiti ki Ingarangi kite kawe i te mana motuhake i raro i te "Tiriti o Waitangi,"' koia tonu tenei nga tino kupu arako te ora mana motuhake katahi, ko te mate i te Poari me tenei Kawanatanga, ka rua, i pau katoa te ra i a ia e korero ana, engari ko te roa o ana korero i taua ra ko te panuitanga i te Eipoata o "Waitangi" ma te whakatikatika me nga korero o nga hui ki Awheraka waahi o Taranaki, mete hui ki Porangahau ki Mohaka, e rua e toru haora e panui ana i-aua Eipoata, heoi kaore i mau i au nga hua o roto i aua Eipoata, mo aua korero o aua hui hci tuhinga iho makn, ot'ra ia katoa o te hui, imuri ia Mohi, ka tu ake note taha Poari, ko Ihaia Hntana, ka mihi kite Tiamana mete hui katoa, ka mea,. no te taha ahau kite whakatikatika i Papawai, otira mo te patai mo te Take i pakaru ai te Iwi, no reira ia i mea atu ai kite Iwi, kia mau kite hopu me te pupuri i ana kupu, ko tenei pakarutanga o te Iwi, he inoi, he whakautu i te inoi tuatahi, no te tau 1885 te whakautu, ko te "Tiriti 0 Waitangi" 1840. e rua tekau tau i muri mai, ko te ''Tiriti 0 Kohimarama" ISGO, i muri mai ko teinoi kia te Kuini, i hariae Taiwhanga i te tau 1876, kaore he whakautu, i muri mai ko te inoi i haria e Tawhiao i te tau 1884, kaore ho whakautu, i muri mai ko te inoi i haria e nga tamariki Hoia i te ra o te Tiupiri i te iau 1897, kite ana te Kuini hotu ana te manawa : maringi mai ana te wai una whatu, mo te mea kua mate tonu tonalwi Maori, ina hoki te %vhanui o te ora, e rima miriona, kia marama te Iwi koia tenei te "Tiriti" tuarua o nga inoi whai-mana ki to tatau Kuini, ka hoki ona korero i konei kite whakamanuna i te mate o te Mana-Motuha-ke, i te rua tekau o nga lau i muri mai o te "Tiriti" ko te "Tiriti ki Kohimarama" na tenei i poka te takere o te "Tiriti O Waitangi," i pokaia atu ma roto i te kupu nei, rite tahi ki ana mea nga tangata o Ingarangi, i makonei te rerenga o te wai ki roto, i waikura ai to tatau "Tiriti" i puta mai i konei te Kooti Whenua Maori me nga Ateha o Ngapuhi i te tau 1866, taea noatia tenei ra, kaore he Pitihana unu a Ngapuhi ki waho i o ratau Ateha, o reira mai taea noatia tenei ra, kia ahei ai te mobio tena e mana-kore nga Karauna Karati, e watea ai he l»nga tapuae mo te Mana-Mctuhake, i puta mai ano i reira te- Paremata nui o te Koroni, a he mea pooti marie c te Iwi he Mema mo ratau ki taua Paremata: i te tau 1867, he pooti hoki to ratau mo nga .Ture i roto i taua whare, o reira mai tae noa kite Mana-Motu-hake, taea noatia tenei ra, kei te pooti tonu te Kotahitanga be Mema ki taua whare, kaore ano kia rangona be Pitihana unu i nga Mema ki waho, taea noatia tenei ra, kia taea te mobio tera e mana-kore nga Ture e tau nei kite Iwi Maori, me o ratau taonga, no reira kia mobio tenei hui, na Ngapuhi te "Tiriti," na Ngapuhi a "Kohimarama," na Ngapuhi te Kooti Whenua Maori, na Ngapuhi ano te Paremata, na Ngapuhi ano te Mana-Motuhake, no reira i runga i enei ahua korc rawa e taea e tatau te kauoro kia piata nga waahi kua walkura o to tatau "Tiriti," ina hoki kaore ano nga kai-whaka-haere i wbakamarama kite Iwi i nga huarahi e mana-kore ai nga Karati me nga Ture e watea ai bei tunga tapuae e aheiai te hikoi mete tu o nga waewae heoi. Te mahi a nga kai bautuote Iwi hewhakararu noa i te Iwi, kia pobehe noa iho ki nga tikanga e pai ai e or%.ai te Iwi otira ki te whai te Iwi i tenei buarahi, mate atu ki konei, kore rawa e whrsvhi kaore hoki e ora,

kaore rawa hoki he tikanga, kei te ora nga. tikanga whakabaere ateKotahitanga, timata mai ite tau 1892 taea noatia tenei ra, he maha ana whakamarama mo tenei putake, ka koreroia mote Poari, koiatenei te "Tiriti"' tuartia o nga Inoi whakarnana kia te Kuini, otira kaore tatau tahiitowhakaaekitekatoa ote Pire ate Pirimia, na reira hoki tatau i whakatikatika ai i taua Pire, a ko te Pitihana ka whakatakotoria atu kite Tepu, hei haina ma tatau he Pitihana tautoko i te wbakatikatika o Papawai, kaore he tikanga e wbiti atu ai he whakamarama kite tino Pire, ite mea kua araia mai e nga whakatikatika, na reira hoki koutou i tangi rua ai te whakaaronga, ki nga Korero a Mohi, a pohehe noa iho koutou ia koutou e whakarongo. nei, me te mea tonu kai te turaki ano i te Pire, ko te whakatikatika o Papawai hei Ture mo te Tai-Eawhiti, hei tiaki ia tatau me a tatau Tamariki, mo tatau anake te painga i roto i te Pire Poari, kaore rawa he painga mo te Pakeha i ura ki ona rarangi, otira ko tenei turaki i te Poari ehara i a Mohi, na te Pakeha tenei turaki, ko nga Pakeha kai muri i o ratau tuara. kua pono mo ana kupu i te aroaro o tenei hui, kai tona ringa ka whakatakotoria e ia te puknpuka o ngawhai korero a nga Jlenifi whakahoki i te take ote whai korero a te Kawana, mo te taha Maori i re whakapuaretanga o tenei Paremata, na te Karaka i panui kite Hui te whai korero ate Makariui, kaore epaikia araitia ete Ture nga Whenua Maori, kia taea ai te hokohoko tera atu ctahi, tera atu etahi i korero penoi ka marama koutou kaore te Pakeha e whakaae kia pnahi tenei Pire, kaore hoki he painga mo ratau i roto, mo te Ivrwanatanga ranei, heoi kau ko te Ingoa o te Kuini, i uru ki tenei Pire, kua horoia katoatia e tenei Pire nga mate o te Iwi Maori, te hoko te Kooti te lmiva, te veiti, a kaore hoki he mca kai tc toe o ana mate e aue nei te Iwi, kai te penei mai koutou he tika nga korero a Mohi mo te mahi a te Poari, kaore te Poari e pokanoa, ko te Komiti nui ma ana e whakarite te mahi ma te Poari, ko oga Mema o te Poari ma te Iwi e pooti i ta ratau tangata e mohio ai, a ko Mora pea, koteHapuku ranei ko Pera Wheraro ranei, koia nei pea nga Mema tika mo tenei Poari, ko te rarangi naina i te moni e rima mano mo nga tan e wha tekau ma rua, ko tena rarangi hei tomokanga mo nga tangata e hiahia ana kia whakapaia to ratau nei Whenua, e kore tenei rarangi e haria e te Iwi katoa, ko nga korero a Mohi mo tenei rarangi he korero hinengaro. Nga patai a te hinengaro. A ma te hinengaro e whakahoki, kaore ano hoki te tangata i pa ki tenei rarangi e ahei ai te whakahoki tinana mai i nga mahi a te hinengaro. e mahi nei i te whakapohebeite Iwi. I konei ka tu ake a Mohi, ka mea e he ana te korero a Ihaia e mea nei ma te Iwi ano e pooti aua Mema o te Poari, ka panuitia mai t'e rarangi tuarua o te whakatikatika o Papawai e penei ana. Toko-wha nga Mema o te Poari ma te K?wana e whakatu. Ka marama koutou ki to he o tenei korero ma tc Iwi e pooti. Ihaia:— Tirohia nga rarangi i raro o te Pire kai kona te whakamaramatanga, a, kite kore me homai ma aku e titiro. Mohi:— E kore e hoatu tana Pire, hei patu mai ano i ana korero. I konei ka haere a Ihaia kite tiki i tana Pire o taua Pire ano, ka hoatu kite Tiamana kia panuitia kite hui, te rarangi 39. E penei ana ko te Komihana ma te Kawana e whakatu, ko nga Mema mo te Poari ma te Iwi Maori e whiriwhiri i roto i atakiwa i a takiwa. Na, ka marama tenei hui he tino pono ana korero e korero nei, a, Ko Mohi e korero he ana, be whakapohebe kau i te Iwi ana kupu, he maha noa atu nga whakamarama a Ihaia, kihai i rnau i a au. Otira ko nga kupu a Ihaia mo te Manamotuhake kaore rawa he kupu whakaora a Mohi mo tana Take, he marama no te whakahaere a Ihaia, no reira te whai huarabi whakahe i te hinga o te Mana-motuhake, a, ki taku titiro he nui atu te marama o nga kupu a te taha Poari, i mahara hoki au nei ko reira te tikanga he tango noa atu na te Poari i taku Whenua, kaore nei au i whakaae, kaore ia ma te Iwi ano e mana ai te mahi ate Poari. I te mutunga ote hui ka tono tetahi Hapu a Ngaati-Pouwharekura, kia patua mai o ratau Ingoa i roto i te

pitihana a Mohi, haina ana ratau kite Pitihana a Ihaia Hutana, hui katoa nga iaDgata i haina i taua ra e 43. No te Hauke mo etahi i haina. E hoa te Etita o "Te Puke'"' he nui nga korero o tenei hui kaore Q ei e taea eau te tuhi iho, engari tokorua touu nei nga tangata i tukua korero, kotahi ote taha turaki, kotahi o to taha Poari, heoi ta te hui he whiriwhiri i a. raua kupu, a kihai i'tau. Otira ki taku titiro i tau te mararaa kite taha Poavi. Otira ma koutou. e titiro ki nga kupu, kaati pea i tonei kei hoha koe kite roa rawa, utaina [ta i mua i nga ra o niua, kaore koe e taea Ue wai "E Puke" e kore. Heoi na to hoa fro to i te atawhai o Ihu Karaiti. Na HoromonaTe Wharepoari. Takapau Teihana.

He whakamarama ake tenei ki nga kaiiautoko o "Te Puke" ara, mo nga korero o te hui itu nei ki Porangahau ite Go nga ra D Mei, kaati kua pu'ta atu hoki tetahi waahi baua korero i te Nama 13 o "Te Pake" a, imutu te pauui a "Te Pake" i ta te Hapuku jorero, ara, mo te matenga o Whakapunake ite Poari, kaati ko muri mai. tenei o ana torero ano, ara, o te o o nga ra o Huiie koia e whai ake nei:— Porangahau. HuneS 1889. Take Whakatikatika. Tiamana: — E inoi ana ahau kia tuku au ki raro i toiu nohoanga, whakaaetia ana, ka noho ko Kakungunu te Tiamana. H Te Atua:— E inoi ana kite Tiamana, me tuku ko te taha whakatu i te Poari i te tuatahi, kite whakamarama i tenei Take. Rupuha: — E tautoko ana i tenei Mctini. I Hutana: — E te Tiamana me nga Honore Rangatira, aane Wahine, kia ora tahi tatou, kua eke tenei e te Tiamana kei runga i ta Take whaiatikatika, no reira ka whakaatu ahau i aku ivhakaaro mo tenei Take, koia tenei ko te whakatikatika o Papawai e inau atu nei l toku ringa, ko tenei wnakatikatika kua pau i a Jlobi ma te whakamarama kia tatou tahi i timga i ana whakamarama i nanahi tae noa kite Take i huri ke ai ratou i taua whakatikatika o Papawai, l meatia nei he hunga whakatu, etahi he hunga turaki ratou i te Poari, i rofco i tona whakamarama kia koutou i nanahi, kotahi tonu te tiao mja i roto hei titiro ma koutou ara ko ■ tenei, na to putanga bou mai o te Pire tuarua a te Ivxwanatanga $49 nei nga rarangi, na reira-i rua ai nga taha ara he taha whakatu tetahi he taha turaki tetahi. i te Pire Poari ka takoto noa iho te a whakatikatika nei i te whanga ka # mau te mkanga i runga ite turaki kia hinga te Pire Poari, a te Pirimia ka maraoia koutou, no :eira e morehu, kua.. kotahi tatou i naialei kua whakakorea atu te tino Take i tu ke ii nga kai whakahaere o tenei whakatikatika d runga i te turaki i te Pire, no reira e mea itu ana ahau kia koutou kei ie whaimana te whakatikatika o Papawai mehemea ka kiia sei te manakore te whakatikatika o Papawai , nainei penei ka kii hoki ahau kaore ano ioki te whakatikatika a Waitangi i te whaimana kei te pena taku kupu taka rnahara aore kauhe tikanga i na roa taku whakaaarama kia koutou mo tenei whakatikatika ;ua pau i a Mohi te whakamarama te .tmo ilea i tu ke ai ratou ki waho o ta ratou whakatikatika o Papawai, ko taku kupu poto telei me whakakotahi tatou kite whatikatika, wkakahaerea e te hui nui o te Kotahitanga d Papawai, ehara i te mea no aku kupu nei marama mai ai koutou, a he mea naiu kia riro mai koutou ki taku whakaaro,e igari ma koutou ano tenei c ata titiro. P Te Ua:— Ko te hiahia o te turi o te raatapo o te koia kia pai nga whakamarama mo tenei Take s mea na au e taea ano te whakamarama, ko e Pire Poari nei i oti ano i nga morehu o tela >vahi te hanga he whakatikatika ma ratou tae ano ki Papawai kei te takoto te Pire wu kaore ano i eke ata, he whakatikatika i e mea i kapi tonu i te pakanga mo te turaki whanga ana ma'tenei Paremata c paahi. Te Turuki:— E tautoko ana au i te kupu a te Hutana, toteinea kei te takoto tonu te whakatikatika 1 Papawai kaore i te noho mana kore.

Tawhai:— E tono ana au kia panuitia te rarangi o te Pire, kia ata marama ai tatou kite takotoranga o nga kupu, otira e kore pea e taea, otira kite tika te whakatikatika o Waitangi ka tika tonu hoki to Papawai, e tau'.oko ana au i nga kupu a te Turuki. Rupuha:— Ko te whakatikatika o Papawai kua korerotia mai nei, eui ana o matou whakaaro kia whakamaramatia te tikanga i tapahia nei nga whakatikatika iho i runga a puta noa ki raro, mehemea c taea ano te wahkatikatika, na te mema tuarua i korero tc cua o nga Take kaore i whakamaramatia te Pire 49 rarangi konga tikanga o nga Pire na ma tatou e titiro ina whakamaramatia mai nga Take o te Pire tuarua. I Hutana: — E te Tiamana kua whakamarama ahau ko au me toku taha kei runga tonu i te whakatikatika ahakoa kore e whakaaetia mai te whakatikatika, ahakoa paahi te Pire, ka man tonu te whakatikatika, kua korero ahau kia koutou i haere te whakatikatika i runga i te Pire tuatahi 27 rarangi, a kaore taua %vliakatikatika nei e araia kia kore e patu Kite Pire 49 rarangi, no te mea ko te Pire 49 rarangi, he mea tango mai i roto i te Pire 27 rarangi, pera ano te whakatikatika i tangohia mai i reira, e kore e waiho te tapahanga a te Pirimia i etahi rarangi hei Take e inutu ai te whakatikatika. H Te Atua:— E te Tiamana e mea ana te,Mema tuatahi kei te whai mana tonu tenei whakatikatika, he mea hou tenei kite titiro iho ina hoki kua tu ke atu te whakatikatika. Ko tenei te waahi e m ihiraaara ana nga morehu, ko te whakahokinga ano kia ora, mehemea hoki kei te tu kua paahitia i te Paremata kua hori. No reira he mea tika ia homai ano te whakamarama o te hokinga ano o nga whakatikatika kite ora. Na, tetahi e kii ana. ko taua Poari lea tu tonu, a ka haere tonu nga whakatikatika me ata titiro ano tatau i runga i te whenei ake, ka tu te Pire i runga i nga rarangi e 49, era ranei e whakatikatika i runga i te mea kua pumau nei. He penei ake, he pai auo pea me whakatakoto ano tc Pire ka whakatikatika ai ano, mehemea hoki tenei Pire i runga ite 27 rarangi a paahitia ai, penei e kore tatau e korero i tenei ra. Ihaia E te Tiamana, mo te patai a nga morehu e tohe tonu mai nei, kia korerotia atu te tikanga i whaimana ai ano nga rarangi kua tapahia ra e te Pirimia. E mea atu .ana ahau kaore ano taua whakatikatika i takoto kite aroaro ote Komiti o te Paremata, ko tenei e korerotia nei kia tatau he whakariterite kau i roto i te hui, i waho o te Komiti o te Paremata, mo tenei patai, mehemea he tikanga penei, kite tapahia te -Pire, a, ka whakatikatika ano, ae, he mea mau tonu tenei mea te whakatikatika, ahakoa paahi te Pire, kei te kite tatau i roto i te Ture, ara, te Ture whakatikatika ote tau mea. Notemea e kore tenei mea te Ture, e tmo eke ki runga i to tatau hiahia, ahakoa he aha he aha. kei te pena te haere o te Ture. E kiatu ana ahau ki nga morehu kei te whaimana te whakatikatika o Papawai, e he ana te kupu nei i tapahia iho e te Pirimia i runga a puta noa, e korero nei a Mohi, e rua tonu nga rarangi i tapahia o taua whakatikatika. Peni Te Ua:— E tautoko ana au i tenei kii kaore te whakatikatika o Papawai i mate, a, kaore ano te Komiti ipa atu ki nga rarangi o te Pire tuarua a te Pirimia, ko te whai a nga • tangata whakatu ite Pire e whai ana kia paahitia nga rarangi katoa o te whakatikatika o Papawai. Karatiana Te Turuki: — E tautoko ana i nga korero a te Hutana, e whakamarama nei kite ora ko te whakatikatika. Tiamana:— Kua kopi te taha kite Poari, me tu i naianei ko te taha turaki. Nga Whakamarama a te Apitihana.

Te Kani: — Ka whai taku korero i nga kupu o te hui o Papawai, ara, i tenei kupu nana "Me tuku atu te whakaotinga mo te Pire Poari ki runga ki ta te Pirimia i kite ai. Na Para-

tene Ngata tenei korero. I runga i te huiuga ki Papawai, ka kiia tetabi kupu e Paratene ano. E kore ia e whakaae kite korero mo te haere ki lngarangi, ko te Take he mouuiou i nga moni a nga Iwi o te Motu nei. Heoi ano te painga ki nga tangata na ratau ena moni i kohi ko te pai mo nga tangata haere ki Ihgarangi, mete kite i nga rnea papai, i nga Wahine papai hoki, a, kaore be hua e puta niai i roto. No reira kaore ia e pai kaore hoki ia e hoatu moni. 'Ka korero akc au i naianei mo te >vhakatikatika i te Pire Poari, 1 runga i te whakatikatikatanga o te Pire Poari ko te kai-whakati-katika ko Paratene Xgata, kua oti tena wahi te whakatikatika. I te hanganga ite Pire tuturu ra apititia kotahi ano te Pire, o te waahi i whakatikaukaia o te waah'i kaore i whakatikatikaia. Ka kite tatau i te abua raruraru, notemea e hiabia nui ana tatau ma tatau ano e whakatikatika ona tikanga katoa. Ko tenei kaore i tae mai kia tatau ka wbakaotitia noatia atu. Notemea ko nga tikanga penei te nunui, e penei ana te abua me ata homai Kia ata whiriwhiria e tatau e te Iwi, kia rite ai ki ta te whakaaro i kite ai. No reira ka whakatungia ko te Kotahitanaa, ko te mea nui tenei e kiia nei kaua te Kotahitanga e pakaru i runga i a tatau. Ka karangatia te hui ki Waitangi hei whakawhaiti i o tatau. kotititanga, me o tatau wawabanga ia tatau i runga i a tatau tikanga i roto i tenei ra, i te mea kihai i paingia ta tatau i whirhvhiri ai, no reira pea i penei to tatau ahua, te uauil o nga kupu e wbakaaro nei koutou, kia ata whakamaramatia kia rite ki to koutou biahia, no reira i te uaua o nga wbakamarama haere ka penei ake te wbakaaro na runga pea i enei aronga i penei ai, e tautoko ana i tenei kupu a koutou, me whakatikatika nga pire e rua te 27 mete 49. Te Teira:— Ka whai au i nga korero o te hui ote Waipatu, i oti nga kupu i reira, me hoki ia Hapu ia Hapu ki tona takiwa wbakahaere ai i nga tikanga o te Pire, he whakatikatika katoa a nga Iwi o te Motu, tae mai hoki kia koutou, be Merna o tena Iwi o tena Iwi bei wbakahaere i nga whakatikatika a tona Hapu I te rereketanga, he kore kaore i noho ki nga ruuri ote Parcmata Maori, ka kati nga whakatikatika-a i?ga Iwi, ka apiti kite tino Pire a te Kawanatanga, no reira i kore ai e marama ta koutou whakatikatika, me a nga Iwi o te Motu nei, ka korero au mo te whakatikatika ate Kawanatanga. kaore i noho kite whakaaro o nga Iwi, no reira e pai ana ano te whakamarama a I. Hutana, mo tana whakatikatika, e mea ana au kia titiro atu te Kawanatanga ki nga mea e raruraru ana, kaua te taha Kawanatanga e penei kua paahitia tenei whakatikatika, tera pea he maramatanga kite taha Kawanatanga, be mate mo nga Iwi nei kei roto, ina nga mate. (1.) Ko te Ture Ngawba. (2.) Ko le Ture Taone. (8.) Ko te Ture mo te Urewera. Ko nga mea enei i ahu ki runga i nga Iwi o te Motu nei hei patu, ko etabi o nga mate kei te ahu mai ki nga morehu o te Whenua nei, aim atu ki nga robe o Heretaunga, ko te take i whakamarama atu ai au i tenei, he Whenua riihi katoa nga Whenua atu i konei tae noa ki Heretaunga, i runga i te Pire Poari kaore e uru enei Whenua ki taua Pire Poari, i roto ite whakatikatika ka kumea mai ki roto o te Poari, koi nei te mate mo enei morehu ahu atu ki o Hoaetaunga, ko aku whakamarama enei i runga i te wbakaarotanga ate turi, a te pohe a te wbango, e tautoko ana au i nga korero a te Kani, ka korero au i nga korero o te Paremata, kei te tika te korero a te taha, o tera taha mo nga korero a Paratene, i runga i taku mahara kua topu nga Iwi ote Motu nei, ki runga ite whakatikatika, mehemea kite pai te Kawanatanga ki ta koutou hiahia, ka topu tatau ranei, e penei ana ma ia Iwi ma ia Iwi e whakabaere, i runga i nga tikanga o te Pire. Te Hapuku:— E tautoko ana au i nga korero a te Kani raua ko te Teira. Arapata:— Taku whiriwbiri mo tenei take kua oti noa atu ite wa, ka rere au kite taha turaki, he penei na taku whakaaaro be turaki tonu i te Pire Poari, kaore he whakatikatikanga, e korero ana au i waho ote tikanga o te- hui nei, e tautoko ana au i nga korero, koi na taku turaki.

Mohi:— : Kq te Pire Poari e huaina net, tenei Ingoa te Poari .kua mahia noatia atu kj tenei Motu, ara, kite Tairßawhiti, i runga i tenei tunga Paremata ka mahue ake nei, e raa nga Pire Poari i tae kite whare, kotahi na nga Maori mo te Taj-Rawhiti, kotabi na te Pirimia mo te Motu katoa, kaore tatau te Iwi Maori e ata mohio kite wHkamaoritanga o tenei kupu ote Poari, ko ta te Pirimia i whakahaerengia ki runga i te Motu nei, tetahi to te Tai-Rawhiti kaore i whakahaerea, ko te kupu ate Pirimia hei tauira tana Pire rna nga Iwi Maori, me whakahe nga mea he, me whakatika nga mea tika, ka hoatu ki a ia, ka whakarapopoto taku korero ko te Pire. Kua whakatikatikaia nei, kua hinga ano i te Pakeha i te Iwi nana te Pire, e rua nga tana nana i turaki te whakatikatika, ko te Kawanatanga me nga Maori nana te whakatikatika, i korerotia ake ra i hoatu kite Pirimia te whakatikatika a te Rawhiti,. ka karangatia e te Pirimia kia noho whaiti nga Iwi, kia rongo i tana whakatikatika, katahi ka hangaia a te Pirimia he Pire hou, rereke atu i te Pire tuatahi, ka rua nga taha turaki na te kai whakahaere, i te mutunga ka haere nga kai whakatikatika, ka tono kite Pirimia kia paahitia te Pire, ka marama tatau ,kua hinga te Pire tuatahi me nga whakatikatika, ko te mea kei te tu i naianei ko te Pire 49, ma te Pirimia tenei e whakakaha, kaore he tangata e ahei te mau i tenei Pire ki roto i te whare ma te Pirimia anake, kua tahuri nca atu nei ia kite patu ite Pire nei i waho, ko nga niho tino koi o tenei Pire e rua. 1. Ko te noho 3 pakeha e 2 Maori hei tiaki i o tatau Whenua, 2. Ko te Ture Mokete e42 e rua enei take kaoro i mate i te whakatikatika, he kupu whakahna noa enei kupu e kiia nei, kaore e riro te Whenua ite hoko ite mokete i era atu mea, i nui noa atu te takiwa o te Komiti whakatikatika i te wa i whakahengia ai e te Pirimia, heoi kihai i tahuri ratau kite whakaora, ko nga mea e mohiotia ana e te Kawanatanga ka riro i a ia he oranga, ko ana, waiho ka nga waahi e mohiotia ka riro mai he painga mo te Iwi Maori ka patua. Mohi:— Ko te Pire 49 te Pire kei te ora inaianei, koia nei te Pire i whiriwhiria ai ite hui ki "Waitangi," kaati kua oti tera ia Ngapuhi ahu mai kite Hauauru, kua whakaae hoki a Tomoana ki nga whakatikatika a Ngapuhi, e metia ana taua mea hei tauira mo tatau, ma tatau e haere ki Poneke whakatakoto atu ai ia tatau heoi ano te mea nui i inoitia ai taua whakatikatika e Ngapuhi, he tono kia rahuitia nga Whenua Maori, kaore ratau e whakaae ma etahi tangata ke o ratau Whenua e whakahaere, engari ma ratau ano. Heoi ano ma te Kawanatanga, ko te here i nga Whenua, ko te mana ia o te whakahaere ite Whenua,.me tau ano kite Iwi Maori, ka korero ake au mo etahi o nga rarangi o te Pire hou hei, e 49 nei nga rarangi, ko te Take i korero ai au mo tena, kua tono te taha whakatikatika i to Pire 27. rarangi, kua mahue ra ite Pirimia, kua tu mai nei he Pire 49, kua tonoa atu kia paahitia te Pire i runga i iona ake hangaitanga. No reira au ka ki ake, ko te whakatikatika e kiia nei kei te ora ano, kaore i te ora, kaore enei Ture e ono kua paahitia ra i era tau i roto i te Pire tuatahi, no reira e tautoko ana au j ta koutou kupu, kei te toe ano he whakatikatika ma tatau mo tenei Pire e49 rarangi. Kua oti te whakatikatika a Ngapuhi mo tenei Pire hou, ko au i uru kite whakatikatika a Ngapuhi, ko nga Hapu o Heretaunga e whakaro ano ki taua whakatikatika a Ngapuhi, kua riro he kape ia ratau, kua tono a te Wairoa, a Nuhaka he kape ma ratau, kua whakaae ratau ki taua whakatikatika a Ngapui. ko tenei whakatikatika, kaore ano kia tuturu rawa hei otinga mo te whakatikatika, kua whakapuaretia kia uru nga whakaaro ote Tairßawhiti, i. tubera ano hoki kite TaiHauauru kia whakauru ia ratau na whakaro ki tenei whakatikatika, kua whakabaua hoki kia hui atu te Tai-Rawhiti me. te Tai-Haua-uru ki taua hui, kia haere hei Komiti whakatikatika mo te kaupapa whakatikatika a Ngapuhi ki Poneke. Ete Tiamamt, kua mutu i konei aku whakamarama, Rupuha:— ... Ka tono kia whakainaramatia e ia taua waahi o te whakatikatika ote Pire a Ngapuhi. Mohi, (In response to Rupuha.)

Ki taku whakaaro, taihoa au e korero mo tenei tono mai a te Mema Honors, notemea he Take ra-waho tenei e inoia nei inaianei, ki taku mohio kua pau nga whakamarama, heoi ano kota tatau whakatikatika kei te toe. (In response, to Rupuha.) E ki ana te taha Poari kei te ora tonu te whakatikatika, kua whakamarama ratau i taua korero a ratau, kua korero matau o tenei taha kua hinga taua whakatikatika, ko te Pire 49 kei te ora i Toto i enei ra, kaore ano koutou nga morehu i whakatau ia matau kupu korero, ko tewhea ta koutou kupu e whakaaro ana, ko ta ratau kupu ranei e ki nei, kei te ora tonu te Pire 27, ko ta matau ranei e ki nei, kua mate taua Pire, kei waenganui koutou i a matau kupu, mehemea e penei ana, kua hinga tera Pire me tona whakatikatika, kua whakatau mai koutou he whakatikatika, he Take ma tatau i roto i tenei Pire hou, katahi ka marama te hoatu i tenei Take e inoitia nei e koutou, kia mutu nga Take o te marae ka tahuri mai ai ki aku Ta&e kua whakatakoto nei. Rupuha: — E tika ana, kei waenganui matau i a koutou kupu korero a tetahi taha, a tetahi taha, otira ko te rarangi nei ko te whakatikatika, kaore matau e mohio ki tewhea whakatikatika matau. Henare Te Atua:— E penei ake ana au, kua pau mai i tc riira o tera taha te whakamarama mai nga Take turaki i te Pire Poari, no reira ka penei ake nga morehu, kua paenga pea i te riira ia Mohi ana whakamarama, a ko te Take whakatikatika ano tenei kei runga i te T*pu, no reira matau ka tono atu nei kite riira kia whakamarama i te whakatikatika o "Waitangi." Mohi:— Kapanuitia nga whakatikatika o Ngapuhi. Ko nga mea nui kei roto i enei takiwa ko te whakatikatika, mete Pire a te Kawanatanga, ara ko te Pire Poari. Heoi ano ko nga kupu katoa o te hui a Ngapuhi, i uru he Maori anake, kaore tahi he Pakeha. Te whakahoki mo tenei patai, ka hoatu te whakatikatika kite Kawanatanga, koia i whiriwhiria ai nga tangata mo te Komiti hei whakahaere i nga whakatikatika o te Pire nei, kite aroaro o te Kawanatanga, notemea na ana hoki tenei Pire. Ko te take i kore ai eke te whakatikatika o te hui ki Waitangi ki runga i nga rarangi o te Pire a te Kawanatanga, ko te tono kite Kuini kia Rahuitia nga Whenua o te Maori. E tika ana ehara tenei i te whakatikatika, engari he whakaatu koia nei te tikanga au a te Iwi Maori mo ratau toenga Whenua. Ihaia Hutana:— I te mea kua whakamarama tetahi taha i nga take i he ai te whakatikatika o Papawai, kua whakamarama hoki tera taha i nga whakamarama i Papawai kia koutou, ko te tuturutanga o te Whenua, ma te Poari e whakahaere. . Ko te nsma i te moni ate Poari. Ko taku whakamarama mo tena, ma te Iwi ano e hoatu kite Poari, ma ana e whakahaere, ehara i te mea ka whakahaerea e te Poari te Whenua i runga i tona hiahia ake, kia tango te Poari i te Whenua ma ana ake e whakahaere kite kore te hunga ake hona te Whenua e pai ma te Poari e whakahaere, kaore te Poari e whaimana kite tango noa mai i te Whenua, e whaimana noa atu ana te tangata kite whakahaere i tona Whenua ake, e mau nei tona whkamaramatanga i te rarangi 28, te Ture whakatikatika, mete tino Pire ano hoki a te Pirimia, rarangi 49, e ki ana taua rarangi kai te whaimana te Kawanatanga i i roto i tona- Kaunihera kite kape i tetahi Whenua Maori ki waho i nga tikanga o te Ture, kite mohio tuturu ia e tino matau aha te Maori nona te Whenua kite whakahaere i taua Whenua r kaore e araitia e te Ture te hiahia.* o te tangata,! raro i tenei Ture, mo te ki a tera taha, kua hinga te whakatikatika o Papawai, mete Pire tuatahi, e mea atu ana ahau, kaore, kai te ora tonu te Pire mete whakatikatika ■> o Papawai, ko te Pire tuatahi, ara 27 rarangi, kua whakarapopototia ki roto i te Pire 49 rarangi, ko reira te Pire i nukuhia nei e te Pirimia me tenei Paremata, a, kai te kite hoki -tatau i rotoite "Puke" mo te whakaturanga i te Komiti i kiia ra e te Pirimia. •; Heoi ano te mea nui kai roto i tenei Pire, he whakaamtu i. te hoko, ite Mokete, i te Kooti, i te Muru. Kaore au e tino whakahe,

kite whakatikatika o Waitangi, kua ril hoki ki se hiahia ate Pirimia i tono ai k hoatn e fee taha turaki ta ratatt wbakatikatii a i te mea hoki fcoa kofeahi nga taha e re kite whakaae mo te whakatikatika anal heoi ko a tatao. kapu inaianei me a tats whakatikatika e ahu atu ana kite Pirimi anake no reira kaore au e whakaae ki | whakatikatika o Waitangi hei whakatikatife ma tatou, kei te one te whakatikatika o h pawai i raro ano i te tnana o nga Iwi o ng Motn e rua i Hui ki reira. Ka nukuhia te whare.

Heoijca whakamututia i konei nga korero te Hui ki Porangahau, ara, te waani tuara o te 3 o nga ra o Hune hei te putanga o te m ma 15 o "Te Puke Ki Hikurangi," ka whaki puta atu ai nga korero o taua Hui ano, an o te Mane i te 5 o nga ra o Heme kei pou mai mo te peneitanga, na rnnga hoki i te m o nga korero i kore ai e kotahi tonu te puti nga o nga korero o taua Hui, heoi kia ora i Iwi. ; 'Te Puke Ki Hikurangi"

Waipata Akuhata 81 1899, Kia Tauiahau Mahupuku, e koro tena koe, koutou ko buakana me a koutou tamariki, me nga mokopuna mete Iwi katoa, kia ora koutou i kona me o tatau Aitua, ma te Atua i te waahi ngaro tatau katoa e tiaki ake, ake, Amine. Kaati enei kapa. Tenei e kbro kei te whakarongo te taringa kite hirea a waha, no nga tangata o Heretaunga, pai atu kite whakarongo ate taringa, pai atu kite koree whakarongo te taringa, he pai anake ate matauranga ana mahi, titiro kau nga kanohi o nga kuare, me pehea e urn mai ai kite ngakau kuare, he nui ano nga korero hci tuhinga atu kia rongo mai ai koutou i nga korero o konei, ki taku mohio kua rongo mai koutou i nga korero ote hui ki Waipawa, kaati tena. Tenei nga korero hei whakaatu maaku kia koutou, i karangatia e aku tamariki tetahi purei patu pooro, e te Waotu ram ko Paraire ki nga tangata o Petane, o Tangoio, o Aropaoanui, me hui mai kite Waipata, ko te ra ko te 25 o Akuhata 99 i te Paraire, i hui mai nga tangata o te Waiohiki, o Moteo, o Wharerangi, ka tae mai kite Waipatu, ka mutu nga tangi me nga whai-korero me te kai, i te 1 o nga haora ka tu te purei, ko nga tangata o te Waipatu o te Waiohiki o Wharerangi, ka huri atu ki Moteo Petane Tangoio Aropaoanui, e 29 nga tangata o tetahi tana, e 29 o tetahi taha, ahiahi noa, ka wiini i nga tangata o te Waipatu Waiohiki Wharerangi 32, i te po ko nga whai-korero mo nga tikanga mo te Poari mete pooti Mema, e 3 nga kupu i korerotia, ko to ratau kotahi mo ta ratau patu pooro, kauaka ratau hei pakaru i enei ra e haere iho nei, i te mea kua hgaro o ratau tipuna me o ratau matua, ko tenei me kotahi ratau, kia man to ratau aroha, te rna o nga kupu ko te Poari, kotahi tonu te kupa kua riro katoa atu nga Pitihana whakatu i te Poari, timata i te Waipatu Waiohiki Moteo Wharerangi Petane Taagoio Aropaoanui, kotahi tana kupu he Poari katoa, tae atu ki ona waahi katoa, te o nga kupu, kotahi tonu tana Mema e pooti ai ko Wi Pere anake, ko nga kupu tenei o,ienei hui, oti katoa enei kupu, i te ata o te Hatareika tu ano te purei, ka wiini ano i nga tangata o enei kainga, 82 hoi katoa nga paina 54, kaati hui katoa nga kainga nei ko ta ratau kupu tenei, kaati ena kupu. I hoki mai tetahi o aku tamariki ite flaro to ate Waitohi, ko nga tangata o te Haroto he Poari katoa, ko ta ratau Mema, ko Wi anake, i tino korero mai a Wi Pikai raua ko Matene mete Hurinui ratau ko an* taina, kotahi tonu ta ratau kupu, kaoree rua, kotahi te Iwi kua pakaru, ko Ngati-Te-Upokoiri, kai te Poari etahi, kai te turaki etahi. Kaati nei nga kupu, hei kona koutou noho mai ai. Heoi ano. P. Te Ua Te Mareikura. Waipatu Akuhata 81 1899. Kite Etita o- "Te Puke Ki Hikurangi." - E hoa i terna koe kia ora; kei te ora hoki tenei poai. E hoa maau & tuku atu enei kupu ka tuhia iho nei kite reta, tukua kite "Puke" kia haere atu ki nga marae i haere ai ie Aitanga a Tiki, ara nga panui kua hipa atu i mua, koia tenei. He reta i tukua mai i Tokomaru, e penei ana. Tokomaru Akuhata Ith 18^9. Kia, Peni tena koe me nga morehu ate mate i kona, kia ora, kei te ora hoki matau

i konei, heoi te mini. Ana te reta ate Teira jna, matt e tuku atu kia ratau mete whakaata hold i tenei kupu kia ratau, kotahi tonu te haere a konei mo Wi Pere anake, timata i te Pare i muta-ki Tikirau, ko te tino kupu tenei i roto i nga bxd e hoi ana ki Paremata kite tangi kia Karaitia Amaru, kaati koi moumou noa a Mobi Te Atabikoia kite haramai ki konei kaohou haere ai kaore e uru mai ki roto i te taringa, heoi nga kupu. Na W. H. Potae, Mokena, Romio, Hone, Paputene. I tu tetahi huinga tangata ki Omaahu i te wa e takoto ana ate Karena, kaore ano kia nehua, i tae mai a te Piwa i te Tai-Hauauru, a i tae ake hoki a te Teira raua ko te Otene Takihi me Waiheke kite mau ake ita ratau Pitihana turahi mo te Poari, a i runga i nga korero mo te turaki ka tuhi nga turaki ite Poari, ka noho nga tangata whakaara ite Poari, katahi ka korero ate Teira koia anaue te tangata kaore ano i tuku panui kite Motu nei korero parau ai, koetahi Langata ka tuku panui kite "Puke" kite Tiupiri, no te po enei korero, i te ata ka p3tai au kia te Teira ino ewhea panui tau i korero i te po nei, mo nga panui kite "Puke" kite Tiupiri, katahi au ka karanga kia whakarongo nga tangata ki taku whakautu mo te korero a te Teira, ka -panuitia atu e au te pukapuka a te Teira ratau ko tona Komiti i tukua ai ki Tokomaru, ka mutu ka panuitia atu eau te reta mai a W. H. Potae, ka tae au ki nga pukapuka e rm. ka ki atu au kia Le Teira, ko taku utu tenei mo to korero, i kiia mai maku e hoatu ta korua reta ko te Otene kia korua, ka hoatu eau kite aroaro ote Teira nga reta e rua mete titiro te Iwi, me taku ki atu mauria o pukapuka, ka tu' ate Teira. ko tenei pukapuka kaore au e mohio, kaore i a au i tuhi i taku Ingoa meto te Otene, kacre au e mohio ite Awanga au e mate ana, na te Komiti o Awheraka tena mahi kaore au e mau i tena pukapuka, kaore hoki i hoinai ki a au, ihomai ke kia koe, ka tu ate Otene, e he ana tenei pukapuka, he aha te homai ai kia maua ki nga tangata nana te pukapuka, i hoatu ke ai kia koe, he tikanga hou rawa tenei, katahi ano au ka kite i tenei mahi, he aha i kore ai e tuhia mai kia maua, i tuhia ketia ai kia koe, ka utua e au, na ratau i mohio mai ki a au, te Otene, he tikanga hou tenei, te Piwa, kaore he tikanga tawhito, Otene, mauria o pukapuka, kaore ma korua e mau a korua pukapuka, te Piwa, e ki ana au he tikanga tawhito, i tera tau ka hoki mai a te Ua i Poneke, ka tuhia tana reta kia te Arawa, he whakaatu i nga korero, ka kite te t&ina o Mohi, ka tukua mai kia Mohi, na Mohi i tuku kite Tiupiri, koia au iki ai, he tikanga tawhito, ko nga pukapuka nei mahue tonu atu ia te Teira raua ko te Otene, kaore he ringa tangata i whawha atu, kia Inohio ai nga tangata nana te panui me nga Iwi i tukua atu ai te panui, ehara ia te Teira taua panui, kua whakaparautia e te Teira tona Ingoa. Kite kite iho koe i tena reta e pai ana, mau e tuku atu ki nga hoa i te Motu. Kia ora, na tenei poai. P. Te Ua Te Mareikura.

Mauugapohatn. Akuhata 14th 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa tena ra koe, me tou Komiti katoa e whakahaere mai na i nga korero o te Ao, ahuareka ana te titiro a nga kanohi, te whakarongo a nga taringa, te pupuri a te ngakau kia orate "Puke," ma te Atua koe e tiaki e whakakaha, kia kaha tonu ai koe te rere ki nga Marae o nga Mota e rua nei, hei whakaatu i nga rongo korero o te Ao kia orate Etita me tou Komiti e whakaatu mai nei i nga mate o te Iwi Maori, e heke nei to ratau kaute ki raro, kua piki ko te kaute o te Pakeha ki runga, e kimi mai nei hoki koutou i te tikanga mo tatau, kia rite te whakahaere ki nga tikanga ote Pakeha, kia arai iatau ite here ote po e mau nei i o tatau kaki, heoi kia rongo mai koutou, ahakoa tatau whakatika te haere, ka penei tonu tatau e Kore e rite kite wa i o tatau Matua Koroua Tipuna, te take he tapu ka ratau tae mai kia tatau nei, he.Whakapono hoki to tatau, ora atu te tangata i tera Whakapdno i nga Karakia Maori, no te taenga mai ko tenei Whakapono ka noa tatau, heoi ka mate nui tatau i konei, heoi kaati tonu koutou kia rapu mai i tetahi ora mo tatau, heoi kai- te tautoko au i aua korero & kouiouy otira kua korero noa atuau ki oku Hapu, kia rapu i te huarahi e orS ai

e hou kite Ture kimi ai ite ora mo te Iwi Maori, heoi e hoa &te Etita utaina atu aku kupu ki toku hakoro kia Wi Per© Mema o te Faxemata, mo tana- pukapuka Poari v tukua mai kia Tuhoe kia haina ata, e Koro kaore i haina atu a Tuhoe, kate take he matapo, he turi be kcpa, kore oou no te Earaiti i haere mai hei whakatitiro hei whakamahea hei whakatu ki runga, kia titiro ai nga kaaohi kia rongo ai nga taringaj kiatu ai nga waewae, ta maua mahi ko taku Matua he tatari ata kitaua Poari kia tae mai ki Maungapohatu nei, kia haina atu matau kaore i tae mai, heoi kai pouri koe kai te pai a Tuhoe, e tatari atu ana kia tae mai ra ano koe, hei whakamarama kia ratau, me to ratau pooti kai a koe anake, he iti nei pea kei a Kereru, ina kite kore ia e ngawari mai kite tuku iho i tona pooti ki raro, heoi be korero whakakata enei naku, hei whakautu maku i nga patai a te "Puke" e-patai nei ia kia Eruera Te Kahu, ae ka tika aua patai, taku mohio kaore e taea e ia te whakautu mai aua patai, he momoho nona kite whakahe i aua kupu whakarite, tae noa ki tana taunu mai kite Tai-Rawhiti, he taki wahia kai te TaiRawhiti, e hoa maku anake e whakahoki aua patai ka hoki etahi, ara, hei ngahau maku, e hara i te mea he whakahe naku i aua patai mo tenei patai, kai te kai tonu ranei koutou i nga kai o mua, maku e utu ae. kai tonu i te Aruhe, i te Mamaku, i te Tavea, i te Hinau, i te Pikopiko me era atu kai ate Maori, ka whakamarama au ite mea kai runga o enei ksi, ko te Tawa kai runga i naianei, i mua ko te Hinau kai runga, kua homai te whakatau Arua mo te Tawa, inaiansi ko te rite o taua kai he Raihi Pakeha te ranea, e hoa ma ko taua kai ma oku "Rangatira ra ano ka tunua, ko taku Hapu nei anake te Hapu mohio kite mahi i taua kai, ka whakamarama au i te mahi o taua Tawa, me kore koutou e minamina mai ki tenei kai ato tatau •Tipuna a Toi Kai-rakau, ka kohia mai i te ngahere ka taurakina kite ra ranei kite ahi ranei, kia pahore nga kiri katahi ka koha, mete tauraki atu hoki aua mea, i kohatia ra kite ra, kanui nga kete kite rahi ka toru pea, e wha ranei, katahi ka tao ka tiki nga rakau, hei whakapai i te Tawa hei whakakara, ka hoatu ki raro hei kainga ake ma te ahi, nga Ingoa o nga rakau he Tarata, he Karamarama he Rau Tawhiri he Hanehane, ahakoa tupono kia rua o ena rakau kaati tonu, ka tao Kete ai, ka wehe kia iti nga Tawa ki roto o nga Kete, heoi ka waiho i kona tao ai, po rua ka huke, mehemea ka pai te maoa, heoi kaore e tao tuarua, katahi ka tino tauraki kite ra, kia moroke rawa atu, ka rau kite peeke ka takoto mo nga tau maha katoa kaore e kino, ka tukia 1 Panikena e 2 ranei, kia roa e tunu ana katahi ka tukituki kia maru nga Tawa, ka roa ka riringi atu tena wai ki tetahi mea tu ai, ka hoatu ano he wai ke, ka tuki ano kia kore rawa he hua Tawa e kitea iho, katahi ka mutu, heoi katahi ka whiu ki te Huka, ka waiho i kona tu ai kia ma tao, katahi ka kai ka hoatu-ranei ma to tfianuhiri, e hoa ma kia tekau riihi mo ena Panikena e rua, heoi e hoa ma he kai whakamiharo tenei kia Tuhoe nei, tenei ano tetahi kai whakamiharo, ara ko aku huahua Rangatira. 1. He Parakena kopara o nga manu e tahuna ana hei huahua, ko te huahua manu ma rau o tangata e kai, ko te Parakena ma tana whaiaro anake, ka tunu te puhA hei toroi, katahi ka homai he Parakena kia iti nei u katoa taua puha, tuarua he huahua pihipihi, kai runga noa atu i te Kereru i te Kdkd i te Kaka te pai o tenei huahua, te tino huahua tino Rangatira kaore rawa nga Tutua e tata kite kai, he Toke kari mai ai te Toke i nga pahorohoro kohatu, katahi ka pata mai he wai kia mahana, ka hoatu atu ai na Toke ki roto ka waiho i kona takoto ai. kua huahua te ahua o tena, heof katahi ka tunua he puha, ka riringi atu kite puha iti nei ano, u katoa te puha te pikopiko ranei, heoi ma nga Rangatira anake e kai, kite kainga taua Toke ite ahiahi ka tae kite ata te reka o taua kai, heoi taku whakamarama i aku kai ma oku Rangatira, ahakoa koutou whakawetiweti mai, ki taku kaha kite whakaatu i aku kai whakarihariha, hei matakitakitanga ma nga Iwi kua Pakeha nei te ahua me a ratau kai, kaati tonu hei whakahoki i te patai a "Te Puke Ki Hikurangi," he nui aku whakahoki mo au patai, heoi kei whakakata, ngaiiau, ki oku hoa Wahine Taane, heoi, kia ora koutou i raro i te Rongo