HE MEA TUKU MAI KIA TAIA ATU E MATAU, I TANGOHIA MAI I ROTO I TE KAHITI O NIU TIRENI.

Puke ki Hikurangi, Issue 10, 15 July 1899, Page 5

HE MEA TUKU MAI KIA TAIA ATU E MATAU, I TANGOHIA MAI I ROTO I TE KAHITI O NIU TIRENI.

Ko te whaikorero a te Kawana, i tona whakatuheratanga i te Paremata o te Koroni, i te 23 o nga ra o Hune 1899 ki nga Mema o te Whare o runga Ariki, me nga Mema o te Whare o raro. Ko te tuawha o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremata o Niu Tireni, i whakatuheratia e te Kawana i tenei ra, a pai .ana ia kite whakapuaki i tenei. WHAREKORERO. E Nga Rangatira Honore o Te Kaunihera Me Nga Rangatira o Te Whare o Raro;— Kanui toku koa i taku kitenga i a koutou i tenei ra. e ahei ai ano ahau kite whakamoemiti atu kia koutou, mo te nai o te tupu haere mete mau tonu o te ora o te Koroni. I muri i tera tuunga o te Paremata, he maha nga takiwa o nga Motu e rua i taea e au te torotoro, a kua tae ahau ki nga Whenua mahinga Koura, o te Tai-Hauauru o te W T aipounamu, me Hauraki, i te Motu o Aotearoa. E kore e wareware i au nga Whenua mahinga Koura o Niu Tireni, me o reira Iwi aroha, i runga i nga kupu i whakapuakina e ratou hei whakaatu i to ratou piripono, kite Torona, i to ratau aroha ho'ki ki to tatou Kuini Tino Atawhai, bui atu ki a ratou powhiri ki au ki ce tangata kua whakaturia hei rec mo te Kuini ki tenei Koroni. Kanui toku koa i te taenga mai o Mali uta, te tino rangatira o te Iwi o Waikato, me etahi atu rangatira whai mana o reira, kia kite i au, a mea ratou kupu i whakapuaki ai, hei whakaatu i to ratou piripoco kite Torona, i to ratou aroha kite Kuini, me a ratou kupu mihi moku, e tumanakohia ai, tera e nui nga painga e puta i to ratou kitenga i au, taro ake nei ka haere ahau ki Waikato, a haere tonu atu i reira kite Whenua -e mohiotia nei ko te "Eohepotae." I tae ano ahau kite torotoro i etahi kainga Maori. A i tae ahau ki tetahi hui nui i tu ki "Waitangi," kite waahi i hainatia ai te tiriti rongo nui i te tau 1840. T pai katoa te aronga mete mutunga, o a matou huihuinga, ko nga rangatira me nga Iwi Maori, a i puta i a ratou nga tino kupu hei whakaatu, i to ratou piripono ki nga ture, apiti atu ki to tatou Wahine Rangatira, kia te Kuini. I te mea kua ea te takahanga o te rangatiratanga o te ture, pai ana ahau kite wbakakore atu i te toenga o nga tau, i whiua ai etahi Maori pohehe, i uru nei ki nga raruraru i mahia nei ki Rawene, me Waima i tera tau, a whakaputaina ana ratou, i runga i te kupu pono a nga rangatira, e kore aua tangata i tukuna ra e mahi ano i aua tu mahi pohehe. Ahakoa kei te mau tonu te rongo i waenganui i a Ingarangi, me nga Mana nunui o te Ao, whakaaro ana akn Minita me mahi tonu kia oti rawa nga pa whawhai, o nga kokorutanga tuunga Kaipuke, a me wbakatokomaha ake, a me whakawhiwhi katoa ki te Pu, nga hoia waranatia. E koa ana ahau kite whakaatu kia koutou, kua takoto atu kite aroaro o te (Imperial Colonial Defence). Komiti tetahi tikanga, hei arai atu i nga hoa *-iri o te Koroni, a kua hanga kia kaha ake nga pa whawhai hei tiaki i nga wahapu o © tatou kokorutanga tuunga Kaipuke. I runga i te tono a te Hekeretari Nui o Ingarangi, i tae ahau i tenei tau kite torotoro i nga Motu o Rarotonga, a kitea ana e au kua ahua pai nga raruraru o reira. Kua tohutohungia atu e au kite British Resident

o rein, ki a Kanara Katiana, etahi mahi e tika ana kia whakatika'tikuna, ara, etahi mea e pa ana ki ngi o ngi kaute o a ratau nioni. A ki taku mahara he mea pai kite tukuna atu i Niu Tireni nei tetahi apiha tino matau .ki ngi mahi kaute moni, kia pai ake ai i to niianei ahtm ta ratau whakahaere i ngi kaute o a ratau motr, hei ako ranei i a ratau ki tetahi tikanga hou. "Kua pa te priri kia koutou i to koutou rongonga ki nga ravuraru o Hamoa me nga tangata i mate ki reira. I te timatang i o taua whawhai i tare te whakarite a ak i Minita i etahi hoia hei tuku atu ki reira, h&i tautoko i te Kawanatanga o Ingarangi, a tukua ana te tima o te Kawanatanga, a "Tutanekai," kia ratau. I whakapai te Hekeretari Nui o Ingarangi kite Koroni nei mo te whakaritenga i nga hoia waranatia s otira kaore ia i whakaae kia tukuna atu aua hoia, engari i koa ia mo te tukunga atu i te tima o te Kawanatanga. He nui nga mahi i taea e taua tima, a kua tae mai te kupu whakapai a te Admiral mete British Consul o Hamoa kite Koroni nei mo te tukunga atu i taua tima. I te mea kua kitea i noho rite katoa nga hoia Waranatia o nga Iwi e rua mo te haere ki Hamoa kite whawhai, ma teca e mohiotia ai, ina ara mai he take, tera e kitea ka ngakaunui tonu nga Iwi o te Kuini e noho nei i Niu Tireni kite tautoko i te Kiingitanga o Ingarangi. Ko te Ekipihana Matakitaki Taonga i Akarana i tino hipa atu i ta nga kai- whakahaere i mahara ai. I pae nga koura me era atu kohatu utu nui, hui atu ki nga taonga ata hanga e te tangata o taua takiwa me era atu waahi o te Koroni, a tera e puta he painga hei whakakaba i nga mahi, me nga paamu whakatupu taonga, ine nga hunga hanga taonga ano hoki. Kua puta he kupu whakapae mo nga tikanga e whakahaerea ana hei whakaputa tiwhikete mo nga apiha kaipuke, me nga tikanga e rapua ai te matauranga o aua tangata. E maharatia ana he mea tika kia ata rapua marietia aua mea katoa, a ka whakaturia he Roiara Komihana hei whiriwhiri i aua putake. Kua whakatuwheratia te Wikitoria Kareti, a kua whakaturia nga kai-whakaako kua timata ta ratau mahi. Kua tau mai he painga ki Poneke nei me ona takiwa i te mea kua taea nga tino matauranga te ako ki konei Kua oti te hanga te Raepare takotoranga pukapuka me tetahi taha o te waahi hou o te Whare Paremete. He take tenei hei haringa mo tatau i te mea kua tu he Whare pai mo nga pukapuka e kore ai e taea te kai e te ani, e watea ai hoki he waahi mo a koutou mahi. He nui nga Whenua kua hokona i tenei tau i raro i te Ture Whenua hei Whakanohonohoanga tangata. He tini ke nga tangata e tono Whenua ana na reira kaore e ea ana nga tono paamu. Ka tukuna atu kia koutou etahi tikanga e taea ai te tango nga Whenua o roto o nga taone me nga Whenua tutata ki nga taone, kia taea ai te whakarite he Whenua hei turanga Whare mo ng3 kaimahi, me etahi kainga hoki mo ratau. E whaitikanga ana kia whakatikatikaina te Ture, kia ahei ai te Kooti Whakarite-utu ki te whakatau i te utu i runga ano i tona utu tika ina maketetia te Whenua. E pouri ana au i te paanga mai o tetahi aitua kino i te reriwe i Rakaia, i matemate ai etahi tangata. Kua whakaturia he Komihana ko Mr. Pendleton, Komihana o nga Reriwe o South Australia raua ko Dr. Giles hei whiriwhiri, a ma raua e ripoata mai te take i pa ai taua aitua. E kore e roa ka timata te mahi a aua Komihana. E TE TUMUAXI ME NGA RaNGATIKA O TE Whabe o Rabo, — Ko nga rarangi moni utu mo nga mahi o tenei tau kua ata whakaritea i runga i te whakaaro tupato kei pau nui rawa nga moni, mete ata whakaaro ano kia taea paitia nga mahi, mete mahara ano hoki kei te tupu haere te Koroni. Kua nui haere nga moni e puta mai ana i nga reriwe, me nga utu tiuti, me nga utu katimauta. E maharahara ana matau mehemea ranei e rite ana te paanga o nga taake e hangai tika ana kite tangata me nga taake e aro ke afcu ana. Ka ata whiriwhiria aua take a ki te kitea kaore i te rite te paanga o nga take, a e whaitikanga ana kia whakaritea hcutia,

e mahara ana aku Minita me whakaiti ib) nga tiuti o runga o nga taonga whakaora i i.i t angata. Mo runga mo nga moni e whakapaua ana mo nga rinwa, ko ie mahi e tino biahiatia ana kia rn ibia wawetia ko te reriwe mai i Akarani, ki Poaeke. I tenei tau kua pahurc ake nei, kaa whakxnuia nga taraka me nga karati me nga in.tiana, a kua taea paitia te utauta nga tangata me nga taonga. Kai te nai haere tonu te tonotono Whenua paamu, a ko ta tino mea e hiahiatia ana ko ta o nga rori ki nga Whenua i uta. Ka toaox ata kia koutou kia whakaaetia he moni mo aua mahi. E nga Rangatira Honoee o te Kauniher*. me nga Rangatira o te Whare o Raro, — Ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite utu tika h6i whakarite hoki i nga haora tika hei mahinga mo nga kai mahi i nga mahi nunui e whakahaerea ana etc Kawanatanga, e nga hunga whakahaere takiwa ranei. Kua rapua ano e koutou etahi tikanga mo nga utu kaimahi mete inihua hoki ina mate aitua, ka tukuna atu ano kia koutou aua take. Kua tupu haere te mahi i runga i nga tikanga o te Ture Whakariterite Taufcohe, a e tarewa haere ana nga whakataunga. Ka tukuna atu kite Paremete etahi tikanga hou e maharatia ana he mea pai hei whakatika - tika i taua Ture. Kei te araia te mahi whakanohonoho tangata i nga Whenua o te Tai-Rawhiti o Aotearoa i te nui o nga rarararu e pa ana ki nga Whenua e puritia ana e nga Kai-tiaki, me era atu Whenua Maori. Ka tukuna atu kia koutou etahi tikanga mo runga mo aua take, ma nga Whenua Maori kacoa, hei tuku inana atu hoki ki nga hapu Maori hei whakahaere i o ratau takiwa. Ka tukuna atu hoki ha Pire hei whakatika ite Ture Tuku Moni ki nga tangata noho Whenua hei whakahoki lho i nga moni hua mo nga moni e nama atu ana, hei whakawhanui atu hoki i nga tikanga o taua Ture kia pa atu ai ki nga Whenua taone me nga Whenua tutata ki nga taone. Ka tukuna atu he Pire hei whakatika i etahi o nga rarangi ehe ana o roto o nga Tare whakahaere pooti, me etahi atu mea, kia tika ai te utu i nga patai e pataia ana i te wa e pooti ana te tangata, hei tuku mana atu hoki ki nga tangata e ngaro atu ana i te Koroni nei mo te wa poto. Ka tnkuna atu hoki etahi Pire hei whakarite ma te nuinga ano o nga kai pooti e whakamana nga namanga moni mo nga mahi takiwa, mo runga hoki mo te reititanga Whenua i runga i te utu tika o te Whenua, haunga ia nga whakapainga o runga o te Whenua, hei whakarite tikanga hoki e ahei ai te pooti ete Iwi nui tonu nga putake whaitikanga epa ana kite Koroni katoa. Ka tukuna atu ano etahi Pire mo nga tikanga whakahaere Kawanatanga takiwa, mo nga mahi paamu, mo nga kura ako matauranga mahi, me nga mahi maina, me nga mahi taonga, me etahi whakatikatikanga whakawhanuitanga atu hoki i nga Ture e pa ana hei painga mo te katoa, hei whakakaha hoki i nga mahi, hei tautoko i te oranga o te Koroni. Ka inoi ahau kia tau a koutou mahi hei painga mo te Koroni hei oranga mo te Iwi, kia awhina hoki te Atua i a koutou mahi kia tohutohu atu hoki i te tika kia puta ai a koucou mahi.