HE WHAKAHAERE KORERO

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 3, 15 April 1861, Page 6

HE WHAKAHAERE KORERO

MO NGA TINI TAUA O WAIKATO KI A NGATIAWA, KI ERA HOKI NGA IWI 0 RUNGA: HE MEA TUHITUHI NA WIREMU NERO TE AWAITAIA, O WHAINGAROA. E nga rangatira Pakeha, e nga rangatira Maori o Taranaki,—Whakarongo mai! E kore e ata whakahaerea am e maiou le ritenga a nga tupuna, a iiga malua. Ko tana main tenei he whawhai lonu. Kahore he wahi mararaa i roto i aua wahi, ara, kite kino a Waikato ki Taranaki, otiia ki Niu Tireni katoa. Ko tana ritenga tenei, he whawhai ta Waikato ki Taranaki, he whawhai ta Taranaki ki Waikato, a, taea noatia te whawhai i te matenga o Hanu, matua o Te Wetini Taiporuiu. Muringa mai ko te ope nui i a Te Wabaroa, a Pohepohe Tu(e-rangi-pouri, a Ngaiimaniapoto katoa. Mate atu a Poraaki ma ki Poutama i a Ngatiawa. Muringa iho ko te ope nui ano a Waikato, a Ngatihaua, a Ngaiimaniapoto, a Ngaiipaoa, a JSgaiimaru, a Ngatiwhatua, a Ngapuhi. Haere atu ana ki Poutama. He mano tetahi, bemano tetahi. Ka turia kite parekura, ka hinga ko Ngati-hau o Whanganui. Ko Tangi te rangatira. Te whakautu ko TeAhiweka. NaTeßaparapaiwhakaora kite pa patu ai. Muringa iho ano, he ope ano na Waikato ka haere mai ki Turanga, taiawhio tonu am i reira, Wairarapa, Kapiti, Poneke, Whanganui, Ngatiruanui, Taranaki, Ngamotu, Waitara, ka tutakina e Ngatiawa i reira, ka whawhai, a, hinga ana Waikato ki Ngapuketurua. Ka whakapaea e Ngatiawa i te po, ka tikina mai e Ngatirahiri, ka whakahekea i tepo, ka haere ki Pukerangiora. Ka tiakina e Ngatirahiri i rolo i te pa, koia a "JRaihe poaka." Ka nui te rangatira o tenei iwi. ] a ratou e noho ana i laua pa ka tukua mai te karere ki Waikato, tokorua—kotahi i mau, palua iho—kotahi i ora. Ko te ingoa ote mea i ora ko Rahiora; tona hapu, ko Ngatimahanga. Ka tae mai ki Waikaio, ka hapainga a Ngatihaua, Ngatiniahuia, ara, a

Waikato, katoa, ka haere ki Taranaki. Ka taka i Mokau, ka mahue i a Ngatiawa le whakapae i taua ope e liakina nei e Ngatirahiri, ka wbati Ngatiawa, noho noa aiu i Okaki. Ko Te Rauparaha kei reira e noho ana i tana hekenga ami Kawhia. Kataeatu Waikato, ka whakaekea, ka hinga ko Te Hiakai, ko Hore, ko Mama, ko Te Kahukahu, ko Rorania. Na Te Rauparaha, na Ngatiawa i patu. Ka whati, aka tae ki aTe Kanawa, ki a Te Wherowhero, ki a Te Hura, ki a Toea, ka taimau te riri, a, ahiahi noa. Te whakautu ko Takaratai o Manu-korihi. Te tino take i ora ai. na Hemi Te Ringapakoko, lamaiti rangatira o Ngatimahanga. Na Wbakaari tenei lamaiti, he tuakana ki a Wiremu Nero. Na, ka ora i konei a Waikato, a, ka nohoi te po, ka whano ka awatea, ka haere ki Pukerangiora. Ka tae te karere, ka rangona, ko tenei Waikato mate e haere aiu ana ki lera Waikato mate. Ka lulaki kia raua. ka tangi, he rahi ano tetangihanga i reira. Heoi ano, ka hoki inai i reira. Kahore he iwi hei rite mo Ngaiirahiri, te rangatira, mo Puketapu, mo te Molutoheroa, mo Rauakitua, mo Tautara, mo Matotoru, ara, mo tenei iwi rangatira, ana whakaaro kite whakaora i Waikato. Muri iho ka haere ano Waikato, Ngatipaoa, Ngatihaua, Ngatimaniapoto, Ngatimahanga, Ngatihourua, Ngatiteata, Ngalimahuta, hui katoa e 800 topu (kite Pakeha, 1,600). Haere ana, Mokau, Poutama, Parininihi, Pukearuhe, Kukuriki, Te Taniwha, Waitara, Nganwtu, tae noa atu ki Taranaki. Kaore he langaia—kua whati ratou ki rungaki te maunga. Hoki kau mai ana matou, otiia i palua ano ratou ki runga kite maunga. Haere mai ana, ka tae mai ki Tongaporutu, ka hinga ko Waikato i Tongaporutu. Te rangatira i male, ko Te Raro-Tutahi; tana utu ko Ngatitama, 60 takitahi. KoTuhira, wahtne rangatira, i mau i reira. Ka hoki mai ka noho ano ki Waikato. Ko te aroha, mau tor.u ki aua rangatira nana nei i whakaora i a Waikato. Nohoake, kihai i hoki ki Taranaki. Otiia ko te ngakau tumanako tonu ki a Te Hiakai ma, kihai nei i ea le mate.

Roa rawa, ka tukua mai e Rauakitua, e Tautara, e Te Wharepouri, ka tukua mai ko Ngatata, ki le tiki mai i Waikalo. Tona take, ko Te Karawa, he lama na Rauakitua, i mate ki Tangahoe i a Te Hanataua o Ngatiruanui. Heoi, whakaae ana Waikalo, kihai tetahi bapu i noho. Haere ana, ka tae ki a Ngaiitama, ki a Ngatimutunga. (Tona kainga ko Urenui.) Ka baere, kei Te Taniwha, kei Manukorihi, i Wailara, ka noho ki kona taua ope, ka keria te rua e Wiremu Te Awaitaia me tona iwi katoa, ka tuwhera, ka maka ilio ano te waipaia paura me nga mala koiahi rau, hei laumaha mo Waitara. Ka haere kei Pukelapu, ko Te Motutoheroa i reira. Ka haere kei Ngamotu, ko Rauakitua i reira, ko Tautara, ko Maiotoru, ko Te Wharepouri, ko Titoko. Heoiano, ka oli mai te pai i tera wahi, ka haere kei Tarakihi, kei Okomakokahu, ki le pu o Taranaki. Ka hinga i reira a Taranaki, —i hinga ki Maru, kite take tonu o Taranaki Maunga. Heoi, ka whaii mai i reira, ka ahu ki Orangituapeka, ki Waimate. Ka horo enei pa e raa, baere tonu atu kite whai i a Te Hanataua, a, kihai i mau. Haere tonu, Waitotara, ka hinga i reira. Ko Tupuna, ko Te Urukorari, koTe Ahiahi, o o Waikato i mate. Na, ka ea i konei te male o te Karawa, tama o Rauakiiua. Na, ka whaii mai, lae ana mai ki to matou kainga ki Waikalo. Wbakaaro tonu a Waikato ki le mate o Te Hiakai, kihai ano i ea noa. Ka taka nga ra o te haere a Te Ao-o-te-Rangi ki Taranaki, ko ratou 60 lakitahi, ka kohurulia ratou, a, na Te Wharepouri i ora ai aTe Ao ma; ka rua take ma Waikato. Ko te mahi a Waikato he korero tonu ki taua mate ra ano, beoi, ka waiho te tikanga ki a Potatau. Huihui kau Waikalo, kore kau ake. Pera tonu te mahi, a kore kau ake. Ko Te Hiakai he matua keke ki a Potatau, ko Te Hiakai ano he matua keke ki a Wiremu Nero; otiia he malua ki a raua. Ka laka te whakaaro i a Te Ao-o-fe-Rangi, i a Muriwhenua, ka tonoa e Muriwhenua ki tana lamaiti ki a Wiremu Te Awailaia—" E lama, e kore koe e pai kite mate o Te Hiakai kia takitakina?" "E pai ana." Ko tenei whakaaetanga, ka whakatika a Ngatitipa, a Ngaliiahinga, a Ngalihourua, a Ngatimahanga, a Ngalihaua, a Ngatiwehi. Hui katoa, 340 takilabi. Ka baere Aotea, ko Te Hutu i reira, Kawhia, ko Te Kanawa i reira, ko Tukorehu, ka maro tonu te haere, Mokau; ka rongo Waikato, ka tapiritia mai a muri i a matou e W r aikaio, kei te haere

ake aua iwi. Ka liapainga maua i Mokau, patu noa atu maua i tahaki lata am. Haere tonu Parininifai, ara, i te awa i Waipingao. Ka patua i reira, ka mau ko Ngarape, rangaiira o Ngaiitama. Haere tonu te kai paiu, tika aka i uia leiahi ara, tika ana i te ara nut, kite laha kite moana tetahi. Hinga ana ta te ara ki uia, he matenga nui; ka mate ko Te Ao-te-rangi, rangaiira o Ngaiitama. Na Wirenm Te Awaitaia tera langata i pupuhi. Ka hinga ta tera ara ite laha kite moana, ka patua tonutia, mutu noa mai i Urenui. Ka mau ko Tutawharangi. Ko Manu-kawehi i whakaorangia. Ka tahi ka tae ake a Waikato; rokohanga atu, kua hinga i a malou. Ka lohea e le opo ko Pukerangiora kia whakaekf-a; otiia ko te lake i rongo ki nga paraa kei roto i taua pa, a Rangiwahia, a Te Haulehoro—i ki hoki a Te Haulehoro, u Ko lenei * * hei patu mo Waikato." Na kona ka takahia le pai a Ngaiirabiri e Waikato. Mei lukua kia haere i waho, kihai i tae ki Pukerangiora. Heoi ka lauia tena pa, ka horo. He matenga nui ano i te matenga o taua pa, a, i hinga auo hoki a Waikato. Ka kite Ngalimaniapolo ka horo a Pukerangiora, ka riro i a Tukorehu te whakaaro, ka haere kite whakaeke i tera pa i Ngamolu. I te tacnga ka tauia taua pa. Ko nga iwi i haere nei imua, ara, ko Muriwhenua, ko Te Aolerangi. Ko Wiremu Awaitaia i noho, kihai i whawhai. Ko te tokomaha o ratou i noho 540. Ka waiho te riri ki taua ope o muri nei, to ratou tokomaha 1,200 takitahi, ka riri, a, kihai i horo taua pa. Ka male etahi tangata ote ope ki kona. Ka hoki mai le ope ki lona kainga ki Waikaio.

T muri, ka heke aua iwi e noho ana ki Taranaki, ko tona hekenga i ahu atu ki le Tonga. Ka noho ko Puketapu. Ara, nga ingoa o nga tangata, ko Kapuiawariki, ko Waiaua, ko Te Huia, ko Poharama. Ko le pa i noho ai ratou ko Mikotahi. I tua atu i a ralou ko Ngaliruanui. Kihai hoki ratou i haere. Kahore kau he tangata i noho i Waiiara, pula noa i ona rohe katoa. Ka rongo Waikato kei te noho ano nga tangata i Mikotahi, ka hapainga ano kite patu I a ratou, ka whakapaea ko Te Namu, kihai i horo. Ka - hoki mai ki ie whakapae i Mikotahi, heoi, ka whakahekea oratia mai ralou, ka noho i Waikato. Ko te rironga tenpi o Taranaki i Waikato : no le mea kua wbati nga langata, kahore he tangata hei pupuru. I riro te kaha i Waikato, kahore he kaha o Te Uangitake. Muringa iho, ka whakatika ano Ngalinrahanga, Ngaliiahinga, Ngalitewchi, Ngaiimaniapoto, to ratou tokomaba 340 takitahi. Ka haere ano ki Taranaki. Kimi kau ana tenei ope i te tangata, kihai rawa i kitea. He morehu kau nga tangata nana i main nga piharau o' Waitara. Ko Ihaia ano tenei r e haere tahi nei matou kite titiro i tona kainga i Waitara. Ka makatia ano a Waitara e Wiremu Awaitaia ratou ko ona iwi —ko te maka, he pu pupuhi tangata nei. Ko te tuarua tenei o aku makatanga. Heoi, ka whati mai ano lenei ope ki ona kainga. Heoi, ka puta mai te Rongo Pai i konei. I le laenga mai o laua Rongo Pai ka purutia tonutia e ahau. Ko au tenei, ko Wiremu Nero Te Awaitaia, kua tango nei i teKupu o te Atua, me toku iwi kaioa. 1 roto i taua Kongo Pai ka neke haere atu te whawhai a Waikato ki a Ngatiruanui, no te mea, kahore kau he tangata o Taranaki. He maha ano etahi whawhai. Muri iho, ko le ope a Waikato ki a Ngatiruanui; te pa i whakapaea ko Te Ruaki. Ka rongo ?lu kei te whakapae taua pa ka tahi ka kawea te Kupu o te Atua ki to Waikato ope, ki a Ngatiruanui hoki. E kore e aia whakahaerea ete Rongo Pai ona mahi. Ko matou i haere 40 topu. Ka pula ta matou kupu ki Waikato hei whawhai whakamutunga tenei ma Waikato. Heoi, ka horo taua pa i Waikato, ka hoki mai, noho ake, whakapono ana kite Atua. Ko to matou hokinga mai, o Rangituapeka, o Tumutua. Ka mutu atu nga tangata i reira. Ka haere mai matou i te takiwa tangata kore i Taranaki, a, tae noa mai ki Ngamotu. Ka rokohanga mai he morehu e noho ana i le molu i Moluroa. Heoi, ka

haere mai matou i te takiwa tangata i Wai tara, a tae noa mai ki Mokau, ka kite niaiou ite kanohi tangata i reira. Ko tenoi iwi ft noho ana i reira, ko Ngatimaniapoto. Ka tae mai ki Waikato, kua nui noa atu te \vha< kapono. Muri iho ka hapainga atu ano te ops a Muri-whenua ki Taranaki, ka hing.i ko Te Morehu, tona take, ko Ngaro-ki-tc-uru. Hoki mai, noho ake, ka tahi ka tino oti to kino ki Taranaki, ka wai ho ko te Rongo Pai anake. T roto i taua Rongo Pai ka whakahokia atu nga tangata i riro herehere mai i Waikato ki Taranaki. Na taua Rongo Pai ano i kawea ai e Wiremu Te Awaiiaia raua ko Paratene Te Maiaha te maunga rongo ki a Ngatitoa i Karape. Ka puta te kupu ki a Ngaiitoa kia hoki mai ki Kawhia. Ka puta ta ratou kupu, "Kitotupuna te whakaaro." Ka hoki mai matou ka tae ki Poneke, ki a Ngatiawa, ki a Rauaki|ua. Ki atu ana matou, "Haere mai, e ho! 8 ki Taranaki." Ka whakaae a Rauakitua, " Ae, e lama ma, me tiaki atu kite kainga, ara, ki Taranaki." Ki atu ana matou, " Hoki wahine ake." Tae ake, heoi ano, ka mutu tena. Ka haere matou ki Kapili ki a Te Rauparaha, ki a Topeora, ki aTe Rangibaeata. Ka noho matou i reira. Ka tae mai aTe Wiremu raua ko Te Rangilake, ka whili atu matou ki Waikanae. Ko lhaia Kirikumara ano letahi. Ki atu ana ahau, " E hoki ki Taranaki." Whakaae ana ratou. Ki atu ana ahau, " Hohi wahine ake, kaua e hoki lane ake.'' Whakaae ana a Ngatiawa, homai ana te lopuni o Rerelawhangawhanga. Ko Te Rauparaha, kihai i whakaae kia hoki ki Kawhia. Ka hoki mai matou ki Waikato. Ka rongo a Muri-whenua, a te Kanawa, a Pohepolic, ka hoki mai a Ngatiawa ki Taranaki, whakaae ana ratou. Muri iho ka haere atu a Ngatimahanga, a Ngatihourua, a Ngatinaho, a Ngatimahuta, o Kawhia, me Ngatimaniapoto, ki Ngamolu, kite whakapumau i taua rongo mau ano. Ko te take o taua rongo mau kia noho a Ngatiawa ki Taranaki. E kore e whakahaerea atu c &u la Ngaiimansapolo hokinga, me la Potaiau whakahokinga mai i a Ngatiawa, me tana hoko atu i Taranaki ki a Kawana Hopihona. Na, ka lino mau te rongo. Ka tahi ka whakahokia ko lhaia Kirikumara ki to ratou kainga ki Waitara. Ka noho ko lhaia, muri atu ko Wiremu Te Uangitake. Ka noho tahi raua ki Waitara ano. Na, kei ki Te Rangitake me

Niu Tireni katoa, kei ki mai a Ngatiawa, i hoki taurekareka aiu a Ihaia i Waikalo ki Waitara. Kia raohio tatou ki le hokonga o Hohepa, i te hokonga a ona tuakana ki nga Ibimiraiti, herehere ana ki Ihipa, a wailio ana ia bei rangatira mo lbipa. E nga Pakeba, e nga rangatira Maori, e noho ana i Niu Tireni! £ pai ana. Na te ritenga pupuri whenua a Te Waiiere raua ko Wiremu Kingi i mate ai a Rawiri Waiaua; ko te timatanga tena ote koburu ki Taranaki. Muri ibokoTe Waiiere. E pai ana tena, hei utu mo tana he. Heoti ano le he, ko te hokonga i le whenua. No Te Teira ranei, no Te Rangitake ranei? Ki ta te ture wbakaaro, kaua te tangata nui e rere ki runga ki to telangata iii pibi whenua; kaua te tangata nui e rere ki runga kilo le tangata nui pibi whenua. E rua nga he o lenei motu o Niu Tireni: Ko te whawhai aTe Rangitake, ka tahi; ko te whakatu Kingi, ka rua. Ko le pehi ite mana ole Kawanalanga, ka toru. Heoti ano ena, ko o tatou wbakaaro kite he ranei ote Kawaua, kite tika ranei ote Kawana raua ko Te Teira. Engari, na te whakakake ana ritenga. Heotiano.