§ § §KO TE TIRITI O WAITANGI § § § na M. TE ROTOHIKO JONES I neke atu i te wha rau tau e noho ana te Maori i Niu Tireni nei i mua o te taenga mai o te pakeha. Ki te korero a Te Rangihiroa ki tana titiro i tae te kaute o te Maori i te wa i tae mai ai te pakeha ki te 500 mano. Ko te pakeha tuatahi he Tatimana ko Abel Tasman no te tau 1642. Kaore i u mai na te mea i patua mate rawa e nga Maori o te takiwa ki Whakatu (Nelson) nga heremana e wha i tukuna mai i runga i tetehi o nga poti o tana kaipuke. Ahakoa i rere haere tana kaipuke i te taha hauauru o tenei moutere tae atu ki te Rerenga Wairua kaore rawa i u hoki atu ki tona whenua. Na ana pukapuka me ana mapi i whakaatu ki te ao pakeha enei moutere. No te tau 1769 ka kitea tenei moutere e Kapene Kuki i u ia ki te Takiwa ki Turanga. I te ahua mataku kei peratia hoki ana heremana i a Tasman whakatutu kau atu nga Maori ka puhia tetehi mate rawa. Te ahua nei na tenei i tere ai te rarata o nga Maori. I pau i a Kapene Kuki te whitu ki te waru tau e kopikopiko ana i tenei takiwa o te Moana-nui-a-Kiwa a i oti i a ia te whakairo o nga mapi o enei moutere me te tapa ingoa ki nga waahi i kite ia o te takutai o nga moutere nei. No muri mai i a Kapene Kuki ka tae mai ki Aotearoa te iwi nei te pakeha, te Wiwi, te Ruhia, nga tangata kaipuke, nga kaiho-kohoko taonga, nga herehere o Poihakena neke atu i te 500 i te wa i hangaia ai te Tiriti o Waitangi. Na te tukino o enei ahua tangata i uru mai ai te whakaaro kia hangaia te Tiriti o Waitangi Ka huri inaianei aku korero ki te hanganga o te Tiriti. No te ono o nga ra o Pepuere 1840 ka hangaia te Tiriti o Waitangi ki Waitangi waahi o Pewhai-rangi kei te Taitokerau, i hangaia i waenganui i a Kawana Hopihana mo te taha ki a Kuini Wikitoria, me nga rangatira Maori i hui ki reira i taua ra. No muri iho ka haria haeretia etehi kape o te Tiriti ki etehi atu takiwa o te motu tae atu ki te Waipounamu, a ka hainatia e nga rangatira Maori o ia iwi, o ia iwi. Hui katoa nga mea o ratou i haina e 512. Ko enei whakamarama o te Tiriti o Waitangi he mea whakarapopoto mai naku i nga whakamarama a to tatou koroua a Ta Apirana i puta i roto i te Nu Pepa Maori—Te Toa Takitini—“I tuhia te Tiriti o Waitangi ki nga reo e rua. Na, te ringa tonu o Kawana Hopihana i tuhituhi te kaupapa, na Pahipi i whakatikatika. Ko te reo Maori o te Tiriti na Henare Wiremu e kiia nei ko Te Wiremu Karuwha (na te mau mowhiti te Karuwhua). Ko tetehi o nga tupuna o te hapu o nga Wiremu kei te Tairawhiti nei nga uri e noho ana inaianei. Kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue, engari ko nga aronga nunui i marama. He aha tenei mea te Tiriti ko te tikanga ki te reo Maori he whakaaetanga i waenganui i etahi iwi whaimana e rua, maha atu ranei, he whakaaetanga na aua iwi ki etahi tikanga whanui, e pa ana ki a ratou. Ka kiia te pukapuka, i tuhituhia ai nga tikanga i whakaaetia e aua iwi, he Tiriti.” Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti. “Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me nga hapu o Niu Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou, o ratou rangatiratanga, me o ratou whenua, a kia mau tonu hoki te Rongo ki a matou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai-whakarite ki nga tangata Maori o Niu Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawana-tanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere tonu mai nei. Na kua pai te Kuini, kia tukua ahau, a Wiremu Hopihana, he Kapitana i te Roera Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Niu Tireni, e tukua aianei, a mua atu ki te Kuini, e mea atu ana ia ki nga Rangatira o te whakaminenga o nga hapu o Niu Tireni, me era Rangatira atu i enei ture ka korerotia nei.” Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa ai a Kawana Hopihana e Kuini Wikitoria Kuini o Ingarangi me ona waahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga kupu ra, “Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea to Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana.” Me tino marama enei kupu. He tika hoki kua tokomoha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratou whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tahora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena a noho haere ana i te takiwa o Pewhairangi. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratou engari ko ratou e whakatutu ana i nga Maori. Koi a nei ra nga ahuatanga o te noho ture kore i huaina nei i roto i te Tiriti. Tera ano te nuinga atu o nga whakamarama a Apirana mo