§ § §KO TE TIRITI O WAITANGI § § §

Te Ao Hou, July 1958, Page 41

§ § §KO TE TIRITI O WAITANGI § § § na M. TE ROTOHIKO JONES I neke atu i te wha rau tau e noho ana te Maori i Niu Tireni nei i mua o te taenga mai o te pakeha. Ki te korero a Te Rangihiroa ki tana titiro i tae te kaute o te Maori i te wa i tae mai ai te pakeha ki te 500 mano. Ko te pakeha tuatahi he Tatimana ko Abel Tasman no te tau 1642. Kaore i u mai na te mea i patua mate rawa e nga Maori o te takiwa ki Whakatu (Nelson) nga heremana e wha i tukuna mai i runga i tetehi o nga poti o tana kaipuke. Ahakoa i rere haere tana kaipuke i te taha hauauru o tenei moutere tae atu ki te Rerenga Wairua kaore rawa i u hoki atu ki tona whenua. Na ana pukapuka me ana mapi i whakaatu ki te ao pakeha enei moutere. No te tau 1769 ka kitea tenei moutere e Kapene Kuki i u ia ki te Takiwa ki Turanga. I te ahua mataku kei peratia hoki ana heremana i a Tasman whakatutu kau atu nga Maori ka puhia tetehi mate rawa. Te ahua nei na tenei i tere ai te rarata o nga Maori. I pau i a Kapene Kuki te whitu ki te waru tau e kopikopiko ana i tenei takiwa o te Moana-nui-a-Kiwa a i oti i a ia te whakairo o nga mapi o enei moutere me te tapa ingoa ki nga waahi i kite ia o te takutai o nga moutere nei. No muri mai i a Kapene Kuki ka tae mai ki Aotearoa te iwi nei te pakeha, te Wiwi, te Ruhia, nga tangata kaipuke, nga kaiho-kohoko taonga, nga herehere o Poihakena neke atu i te 500 i te wa i hangaia ai te Tiriti o Waitangi. Na te tukino o enei ahua tangata i uru mai ai te whakaaro kia hangaia te Tiriti o Waitangi Ka huri inaianei aku korero ki te hanganga o te Tiriti. No te ono o nga ra o Pepuere 1840 ka hangaia te Tiriti o Waitangi ki Waitangi waahi o Pewhai-rangi kei te Taitokerau, i hangaia i waenganui i a Kawana Hopihana mo te taha ki a Kuini Wikitoria, me nga rangatira Maori i hui ki reira i taua ra. No muri iho ka haria haeretia etehi kape o te Tiriti ki etehi atu takiwa o te motu tae atu ki te Waipounamu, a ka hainatia e nga rangatira Maori o ia iwi, o ia iwi. Hui katoa nga mea o ratou i haina e 512. Ko enei whakamarama o te Tiriti o Waitangi he mea whakarapopoto mai naku i nga whakamarama a to tatou koroua a Ta Apirana i puta i roto i te Nu Pepa Maori—Te Toa Takitini—“I tuhia te Tiriti o Waitangi ki nga reo e rua. Na, te ringa tonu o Kawana Hopihana i tuhituhi te kaupapa, na Pahipi i whakatikatika. Ko te reo Maori o te Tiriti na Henare Wiremu e kiia nei ko Te Wiremu Karuwha (na te mau mowhiti te Karuwhua). Ko tetehi o nga tupuna o te hapu o nga Wiremu kei te Tairawhiti nei nga uri e noho ana inaianei. Kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue, engari ko nga aronga nunui i marama. He aha tenei mea te Tiriti ko te tikanga ki te reo Maori he whakaaetanga i waenganui i etahi iwi whaimana e rua, maha atu ranei, he whakaaetanga na aua iwi ki etahi tikanga whanui, e pa ana ki a ratou. Ka kiia te pukapuka, i tuhituhia ai nga tikanga i whakaaetia e aua iwi, he Tiriti.” Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti. “Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me nga hapu o Niu Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou, o ratou rangatiratanga, me o ratou whenua, a kia mau tonu hoki te Rongo ki a matou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai-whakarite ki nga tangata Maori o Niu Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawana-tanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere tonu mai nei. Na kua pai te Kuini, kia tukua ahau, a Wiremu Hopihana, he Kapitana i te Roera Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Niu Tireni, e tukua aianei, a mua atu ki te Kuini, e mea atu ana ia ki nga Rangatira o te whakaminenga o nga hapu o Niu Tireni, me era Rangatira atu i enei ture ka korerotia nei.” Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa ai a Kawana Hopihana e Kuini Wikitoria Kuini o Ingarangi me ona waahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga kupu ra, “Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea to Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana.” Me tino marama enei kupu. He tika hoki kua tokomoha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratou whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tahora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena a noho haere ana i te takiwa o Pewhairangi. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratou engari ko ratou e whakatutu ana i nga Maori. Koi a nei ra nga ahuatanga o te noho ture kore i huaina nei i roto i te Tiriti. Tera ano te nuinga atu o nga whakamarama a Apirana mo

te whakaupoko o te Tiriti engari i te poto o te wa kaore e pau te korero atu. Me huri ake inaianei ki nga whakamarama o te Upoko tuatahi. Ko nga kupu ake enei o te Tiriti. “Ko nga Rangatira o te whakaminenga, me nga Rangatira katoa hoki kihai i uru ki taua whakaminenga ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi, ake tonu atu te Kawanatanga katoa o o ratou whenua.” He kupu torutoru noa enei engari ko te paanga ki a taua ki te Iwi Maori pewhea noa atu te nui. Ko tona tino tikanga ia ko te mana hanga ture a te Rangatira Maori mo tona iwi, mo tona hapu, ko ia tera i tapaetia atu ra e te Tiriti o Waitangi ki te Kuini o Ingarangi mo ake tonu atu. Ko te whakatinanatanga i tenei ra ko te Paremata, ko te Kawana, ko ana Minita, ko nga Mema o te Paremata ka noho huihui ko ratou kei te hanga i nga ture. Ko te Upoko Tuarua: “Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka wharaite ka whakaac ki nga Rangatira ki nga hapu, kinga tangata katoa o Niu Tirenti, te tino rangatiratanga o o ratou whenua, o ratou kainga, me a ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira o te whakaminenga, me nga rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o ena wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kaihoko e meatia nei e te Kuini hei hoko mona.” I kiia i te timatanga o nga whakamarama kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue. Koi a nei te Ta Aprana whakamaoritanga i te Upoko Tuarua. “Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka whakaoati kia whakatuturutia ki nga Rangatira ki nga Hapu o Niu Tireni, a ki ia whanau, ki ia tangata ranei o ratou, te mana te rangatiratanga o o ratou whenua, o o ratou ngahere, o o ratou taunga-ika, era atu taonga ranei a ratou, a ia tangata ranei o ratou mo te wa e hiahia ai ratou ki te pupuri i aua mea. Otiia e whakaae ana nga Rangatira o te whakaminenga, me era atu rangatira katoa ki te tuku atu ki te Kuini i te mana motuhake ki te hoko i nga wahi whenua e hiahiatia ana e nga tangata no ratou aua whenua kia hokona, mo nga utu e whararitea i waenganui i nga tangata no ratou aua whenua me nga tangata e whararitea e te Kuini hei kai hoko mana.” Ko te upoko tuatoru tenei o te Tiriti. “Hei whakaritenga mai hoki tenei ano te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana ki nga tangata o Ingarangi.” E whakamarama tonu ana te upoko nei ko te koha tenei a te Kuini mo te whakaaetanga atu a nga Rangatira Maori ki te Kawanatanga o te Kuini. He kupu nunui anake enei he nui whakaharahara. Na te Kuini, na ona uri, na to ratou mana, na to ratou kaha tatou i tiaki i nga whawhai nui o te ao i nga tau tata kua mahue ake nei kei te Taite te ono o Pepuere te ra whakanui i te Tiriti o Waitangi. Kei te nui haere tonu nga whakanui mo taua ra. Na Lord Bledisloe me tana hoa—wahine i whakaoho te iwi pakeha i ta raua hokona mai i te mano eka me te whakatakoto-ranga i te takoha hei tiaki i te whare i te waahi i hanga ai te Tiriti. Tera atu auo etehi whakanui a tuturu ai koi nei te ra tino nui mo nga iwi e rua pakeha-Maori, ko te wa e whakaturea ai te 6 o Pepuere “Ko te ra o te Tiriti o Waitangi.”