60.—HE TANGI MO TE HEUHEU I HOROA E TE WHENUA

Toa Takitini, Issue 88, 1 December 1928, Page 23 (Supplement)

60.—HE TANGI MO TE HEUHEU I HOROA E TE WHENUA

(Ngati-Tuwharetoa.) ft aTe Taite Te Tomo i hakamarama. Ko tetahi tenei o nga waiata nunui a Ngati-Tuwharetoa. E tika ana hoki kia wehi te tangi mo te aitua, i mate ai te taniwha o Taupo, a Te Heuheu, ratau ko tona iwi i te horo iho o tetahi taha ote maunga o Kakaramea, i Taupo, ite po o te 4 o nga ra o Mei, 1846. E kiia ana ko te take ote horo, he hu no tetahi wnhi paruparu (mud volcanoe): i te taha marangai o Kakaramea, ; ..

Ko Te Heuheu nui tonu tenet i aranga at tera ingoa i roto i a Ngati-Tuwharetoa. Ko te take o taua ingoa no nga otaota o waho o te ana o Te Rangi-pumamao i Waihora, i te taha hauauru o Taupo; ko ana otaota he maheuheu. He rangatira nui aTe Heuheu no ona tatai; he toa no nga pakanga maha i Taupo, i Waikato, ite upoko ote ika, i Heretaunga tae ki te Mahia; he tobunga hoki, he tangata tapu. E kiia ana i kitea ano e Te Heuheu he tohu aitua i mua tata atu; tenei kei te waiata nama 61 e korerotia ana. Engari kaore ia i mahara mona ano te aitua. Ko Te Rapa te kainga i noho ai ratau ko tona iwi, kei raro iho i Kakaramea, kei waenganui o Tokaanu, o Waihi. He po te wa i tanuku iho ai te kaokao o te maunga nei, ka keke te rakau, te kohatu. Ka rangona te haruru, eai kite korero, ka puta aTe Heuheu kite whatitoka o tona whare, ka mahara he taniwha, ko te Upoko-o-Waipare, ka turuki atu, ka karakia atu. I tona taringa e mau ana a Kaukaumatua, he whakakai-taringa pounamu no Hawaiki mai. Na, ka tanumia nei te pa a Te Rapa e te horo; hurihia iho a Te Heuheu ratau ko tona iwi, ki tetahi korero e ono-tekau, ki tetahi e wha tekau; a kotahi rawa ano te morehu. He ope nui tonu nana i hahu, ka kitea te tinana o Te Heuheu; a haria ana nga koiwi ki Tongariro, ki tetahi ana i reira. E ki ana a Te Take Te Tomo no te tau 1910 ka tikina e tetahi o nga mokopuna a Te Heuheu, e Hori Tamaiwhana, nga wheua o tona tipuna, he wehi kei tukinotia e te pakeha, e nui ana hoki te haere ki Tongariro; kaore e rongo ite ki kia waiho atu. Na, ka haria mai eia kite toma i Whakatara, i runga ake o Waihi. Ka puta nga tohu wehi i reira. Kaore i roa i muri iho ka horo ano te taha o te maunga i runga ake i Te Rapa, ka tanumia taua tangata a Hori ki raro, ngaro tonu atu. Ki etahi korero na Pohewa tenei waiata, he tuahine ranei, he tamahine ranei ki a Te Heuheu. Ki etahi korero na Te Heuheu Iwikau, he teina ki a Te Heuheu. Mona i hurihia ki raro e te horo ka tapaia te ingoa o Te Heuheu ko Horonuku. Kei muri ake nei whakamaramatia ai nga whakapapa. Ko etahi o nga whakamarama i runga ake nei na Hori Kerei, ko etahi na Judge Chapman, na Judge T. H. Smith, na W. Colenso, i taia kite Transactions ote New Zealand Institute; ko etahi na Te Taite Te Tomo. (Ref: M. 28, Tr. 13/66-24/507-26/451.) ’Ra te haeata takina mai i te ripa Te tara ki Tauwhara! 1 Ko taku hoa pea tenei ka hoki mai, e. Aue kau atu ana au i te ao; Ka riro ia koe ra, te taonga, e. Haere ra e te nui; haere ra e te wehi; Haere ra nga rata whakaruru hau kite muri. Me ko wai te atua, nana koutou Kei huri kino iho ki te mate?

Moe mai, e Pa, i roto te whare kino, e. 'A tiponahia te tan o Kaukau, e, Te Ika-a-Ngahue 2 i waiho i te ao, Hei tohu mohou. ’A hurihurihia to tupu hauroa, to tupu haunui, e i; ’A kite iho au to kiri i ahua kite wai ngarahu. To mata i haea kite uhi matarau. Waiho nei nga iwi, huhe 3 kau ake! Tatai kau ana te whetu o te rangi, Ka riro Atutahi-ma-Rehua-kai-tangata, Te whetuwhakataha i te Mangoroa, Ko koe ra, i! Tu kau Tongariro i te tonga! Tena te puhi o Te Arawa Ka manu i te wai, e! Ka whakawai 5 mai te wahine i te uru. Nau ia waiho Hiramai-te-uru, Hiram ai -1 c-w hj a t - m ana , 6 I 44 te paepae-o-te-kotore 7 o to tupuna o Rongomaihuia,” Torona te po i a koe. E tama na Rangi! Kati rate moe, e! Maranga mai ki runga, e mau ki to patu. Korero i o tohu, te kura 8 takai puni, Te toka tu moana, i te tukutahiwhakarere; Waiho i Tai-whakaea, 10 ite Hawaiki-pepeke, lo e! Ka hinga, ka takoto kei te whenua, u Ka haruru to rongo, o Kite taha ote rangi, i.

tauwhara.—-He maunga kei te taha rawhiti o Taupo, he puia i nga ra onamata. Kei te waiata nama 9, *Ko te Tara kei rare ko Tauwhara i runga.' He taumata i piki ai a Ngatoroirangi i a raua ko Tia e tauwhainga ana ki te taunaha i Taupo. Eke rawa ake a Ngatoro ki Tauwhara kua pahemo a Tia ki Te Hatepe, kua kapi katoa te moana i te rehu o te mamaoa i nga karakia a Tia. Na, ka werohia iho e Ngatoro tana rakau, he totara, ki waenganui i te moana kia riro ai i a ia; tu ke ki Mataweka, e tu mai na. Na, ka karangatia a Taupo ko Taupo-nui-a-Tia. 2 Kaukau. Ko Kaukaumatua he whakakai-taringa pounamu. 2a T Ika-a-Ngahue.—E kiia ana ko te papa pounamu no reira taua whakakai na Ngahue i hari atu i Te Waipounamu ki Hawaiki; ka kiia taua papa pounamu ko te Ika-a-Ngahue. Na Tamatekapua i mau mai i Hawaiki i runga i a Te Arawa. He toki etahi o nga taonga i hangaia ki Hawaiki ki nga maramara o te Ika-a-Ngahue, ko Tutauru, ko Hauhauterangi; na reira i tarai etahi o nga waka, i hoe mai ai nga tipuna i Hawaiki. Ko Tutauru te toki i kotia ai te upoko o Uenuku. *Huhe. —Porangi noa ai.

‘Whakataha. —Wehe ke ana ite Mangoroa. Mei tu mai l roto ite Mangoroa ka ngaro noa iho. Ka whakawai, etc,—Ka taunu mai te wahine i te uru. Ka koa mai aTe Aratapu, mona i mate. Ko tera wahine no tetahi hapu 0 Ngati-Tuwharetoa, no Ngati-Hinemihi. Ko ia te mea i tute 1 a Te Heuheu i tona whakanohanga i tona kainga ki Puketapu, i Tuhua. } He karakia * Ko n ß a hju P u ° taua karakia kei M. 304. E ki ana a Hori Kerei i reira he karakia whaimana tera; mehemea i karakiatia e Te Heuheu i te wa i horo ai te maunga kua ora ratau ko tona iwi. Na Te Heuheu (Iwikau) i korero ki a ia, i whakaatu hoki nga kupu o te karakia. Te paepae-o-te-kotore-o-Rongomaihuia. —He karakia ano. Kei te M. 305 nga kupu o tena karakia. B Kura takai puni. —Ki tetahi whakahua ' Kura takahi puni’; he kokiri na te ope taua. 9 Tukutahi whakarere.— pera ano, engari kei te rere hoki te waewae 0 te taua, kei te pipiri te haere. } te matao ' * te tupuhi, ite huka. Ahakoa whawhai Hawaiki-pepeke 1 te matao * * te tupuhi, ite huka. Ahakoa whawhai 1 roto i te huka ka puta tonu ia.