"TURANGA MAKAU-RAU."

Toa Takitini, Issue 74, 1 October 1927, Page 673

"TURANGA MAKAU-RAU."

E takoto mai nci a Turanga kaore he whenna hei rite te whakapaipai. No roto no enei tail eSO ka hori nci ka whakakakahutia ia Id te kakahu bon. Ke.i runga e takareti ana to pakehn o nga memo katoa, te mangumangu, te hainamana, me nga iwi huhua ote ao. Ka tika, mo tenei rate whakatanki nei: Turanga makau ran! I nga tan 1860 Id te 1877, i te tumataknrn, i te nrurua, i te harotoroto, i te ngahere, i te poharn te mana motnhake o te wlienua. Mai ia Rnapani Ida Tekani-a-Takiran, e 20 nga whakapaparanga tangata. Ara e 500 nga tan. I rolo i tena 500 tan kihai i rereke te ahua o tewhenua kaore he wliakapainga a to ringaringa

tangata. I "oto i te 50 tan pai katoa te whenua. Kei te rakau pakeha, kei te oti, mete kaanga te maim rnotuhake o Turanga. Kua tnhia i runga ake ra nga wariu Maori o Turanga. Me whakaatu ko nga wariu o Turanga inaianei. I mini atu ote 1865, e kiia ana o' hoatu e te Pakeha, te moni kotahi rnano pauna kia Tekani-a-Takirau, hei hoko i Turanga katoa. Kaore he rohe i whakahuatia. Heoi ano mo Turanga kaore a Tekani i tango i tana moni. I\u it; wariu pakeha tena o Turanga i era tau. Otira ite 500 tau i takoto ai a Turanga i roto i nga ringaringa o liuapani me ona uri, kotahi mano pauna ano tona wariu. Ito tau 1808 kahokona te parao o Kaimoa, e 3000 nga oka mo to £ISOO. Te wariu o Kaimoe i tenei ra i tata atu k : te £BOO.OOO. 1 te tau 1925, 109,008 nga tana taonga i kako i runga i te waapu o Turanga. E 22,472 aua tana i tukua Id Ingarangi. Ite wa ia lieiri Kara e tamariki ana lie poti patu-wera nga waka whakau-taonga ki uta. I aitua tona tungane a Eangi i tana main. Ite tau 1925 e 537 nga kaipuke i tae mai kite kokoru o Turanga. E 73 o ana kaipuke no Ingarangi mai. Ko nga moni i ulna Id to Poari Awa o Turanga i tana tau e £282,137. Ite tau 1926, ko te wariu o Turanga tae mai ki Uawa £18,266,013. Te raid o te wain i motuhia hei taone e 2219 nga eka. He whenua kirikiri i te tau 1877. I tenei ra tona wariu whakapainga kore e £2,249,205. Tona wariu mo to hoko e £5,095,430. No to tau 1926 enei wariu. 1 te tan 1926, te raid o te wahi o te Kaute o Kuki, i whakapaia e, 436,715 eka; o te Kaute o Waikohu i whakapaia e 420,642 nga eka; o te Kaute o Uawa.135,615 nga eka. I tana tau 1926 ano, ko te kaute tenei o nga kararehe o runga, i enei whenua:Kuki; 715,685 nga hipi; 5632 nga hoiho; 91,092 nga kau ; 4252 nga poaka. Waikohu: 666,404 nga hipi 3031 nga hoiho; 74,597 nga kau; 2105 nga poaka. Uawa: 230,155 nga hipi; 902 nga hoiho; 20,484 nga kau; 576 nga pcaka. Te Kaute o nga rnotoka, moto-rore, moto-paika e 2160. He mea tika ano kia whakaaroaro tatau i te rereketanga o ie whenua i roto i to 50 tau tutata nei, me tona ahua i nga rau tau e rima ia liuapani ratau ko ana uri. Ka wai i whakato mai te ahua hou o Turanga? Ehara i te Maori. Na te pakeha. I whaihea ano ranei te Maori ki nga whakapainga o Turanga i roto i tenei 50 tau ka hori nei? Ae, i tino whaihea ia, engari i raro i te mana o te moni a te Pakeha. Hei ’whakamatakitaki tenei kite Ao Hou, no te ao hou anake hold nga morehu c ora mai nei. Heoi ano nga morehu ote moka whakamutunga o to ao Tawhito ko Herd Materoa, ko Te Matenga Taihuka, ko Harete Taihuka, ko Pita me Paora Kohu, ko Tiera Tapunga, me Matene Kaipau. Te whenua o koutou tipuna lie ringa ke kei a ia e mau mai ana. Ko nga mahara enei i toto ake i tooku puku i a Turanga e hakari ana i tona Tiupiri. Kia ora nga morehu.