HE AHA TE MONI?

Toa Takitini, Issue 64, 1 December 1926, Page 507

HE AHA TE MONI?

Na R.T.K. -id te iiuingci o to tangata ko to mom to mea lino nui atu i to a O' — Arepa me to Omoka, to timatanga, a waenganui, mo to whakamutunga, ongari ki to uia ratou lie aha to moni, j be ruarua e aliei ki to whakahoki. Ho moa pakekc to moni hi I te whakamarama i te reo Maori, a, e taoa ranei o an to wliakamarama kore noa ranei. Waiho ra mo whakaniatau. He maha nga alma moni: ho pukapuka, ho anga pupui lie kapa, he hiriwa, he koura, he aha* ake, he aha ake ongari ko to moni a nga iwi nunui, a nga iwi matau, he koura. Ho koura te tino moni ate Ingarihi. I whakaritea ai he koura te tino moni no te mea me main nui ka taoa ai te koura,' he moa kaha hoki, e kore e pakaru e kore e pirau, he mea, ataahua. Ko te wariu 0 a tatou moni koura ho 10 hereni to te hawheawherangi, ho 20 hereni to te awherangi. Kaore e tuturu tonu te wariu o to . awherangi, ote moni. I nga tan hiroki i muri iho ite whawhai 1 1 tata kite IB hereni te hekenga ote wariu ote awherangi ara ' ko te mea i riro mai i to awherangi i mua atu o te whawhai nui te 27 hereni ka riro mai i muri iho ote whawhai. Ko te tikanga i piki te utu ote taonga. Ko te moni a te Tiamana he maaka. I muri mai o te whawhai tino heke te wariu o te maaka, tata tonu ka kore rawa he wariu. Ko te main a te moni hei huarahi mo te whakawhitiwhiti i waenganui i te tangata, i nga whenua, i nga iwi. Me whakamarama te tikanga o enei kupu. Me ki ko Rangi he tangata whakatupu hipi, ako Taki lie tangata huri paraoa. Kite hiahia paraoa a Rangi e kore in e whakawaha ki tona tuara i to peeke huruhuru. ka man ki to wharc o Taki engari ka mauria e ia ko te wariu o ana huruhuru ara ho moni. Ko tetahi kei man noa ia i ana huruhuru kaore pea ia a Taki i te pirangi huruhuru engari te, moni mana atu e whakawhiti ki taua mea i hiahia ai. Kite hiahia ranei tetahi tangata kutete kau kite mot oka o kore ia email keehi pata kite tangata hoko motoka engari ka mauria e ia ko te wariu o ana pata ara ho moni. Mei kahore he moni ; kua nui rawa te porahurahu o te ao. Ko te nooti ko te tieki 1 ohara i to moni engari ho atarangi noa iho no nga moni koura kei te peeke; waihoki ko to moni koura ho atarangi noaiho no

nga raw a a te iwi—he wariu no nga humhuru hipi, no nga miili, no nga pata me era atu taonga hua. Kaore he inoni a o tatou tipuna a kaore ratou i pororaru no te mea lie mania noqa ratou hiahia; i rite tonu i te tangata on a hiahia ake. Ka hiakai ia ka karia he aruhe; ka hiahia kakahu ia ka whatua he kakahu—kaore hoki he toa aruhe he toa pueru 0 ona ra, a, me he mea he toa aruhe he toa pueru ma te aha e tiki atu kahore ra hoki he moni o ona ra? Kite hiahiatia e te tangata o nehera tetahi mea kaore nei i a ia ka inoia e ia, ka waihotia hei narna, rnana e utu a te wa e whiwhi ai ia; kite 1-core ranei e homaitia tana mea me he mea he tangata kaha ia. ka murua e ia, ka patua ranei tera kai a ia nei te mea e pirangiI tia ana e ia. Ko te tore tenei o te Hi nga Kaha; ki to pakeha, Might is right. Ka mutu ano te painga o te moni hei huarahi mo te whakavvhitiwhiti, hei whakaahuatanga i te wariu o ia mea o ia mea. Kaore kau he painga o te moni ake heoi ano pea hei tau wati, hei tautaii taringa. He rnaha nga ra i haerc ai tetahi tangata 1 te kora-ha kua kore ana kai, na, kua whakatata ia kite mateKa tata te ahiahi ka tupono ia ki tetahi putea, kiki tonu kite titiro atu, 1-catahi a ka mahara kua ora ia, he kete hua rakau, lena, no tana wetekanga i te here aue ana ia, mea ana, “Aue, aue, he koura noaiho!” He aha te painga o te moni kite tangata hiakai i te mea kahore he kai? He aha te painga o te moni kite | tangata e huwiniwini ana i te maeke i te kahore he kakahu, he ahi ranei ? I (e tau 1770 ka tuhituhia e Arama Mete (Adam Smith) tana pukapuka i huaina nei e ia ko The Wealth of Nations, Ko te Oranga o nga Iwi. I kauwhautia e Arama Mete kite ao tana whakaakoranga na reira nei i toitu tonu ai tona ingoa, ara, Ka in utu ano to huarahi mai o te oranga taonga mo te iwi ko te main—Labour the only source of a nation’s wealth. Ko te whai rawa ki a ia ko te nui o nga mea e ora ai te iwi, ara o te kai. 0 te kakahu, o te whare, ehara i te nui o te hiriwa o te koura. Kaore i te whakahengia tenei whakaakoranga. 1 aku korero i te Kama 61 i ki an ko te tino tangata ko te tangata main ara ahuwhenua, ko to tangata whakatupu hipi, kau. : poaka. manu; ko te tangata e wlnikato ana kite whenua kia puta 1 mai he witi, he oti, he hua rakau me ena atu rawa; ko te tangata kutete kau, kari kapia— te tangata e heke ana te kakawa 1 tona mata. Mete mea nei kei te rongo ake an ki etahi tangata e whakatanguru ana, “He aha te pai o te tangata whakatupu hipi, o te tangata kutete kau? Hei te tangata tu marae te korero, hei te waha korero, hei te reo reka kite waiata. Hei a ia an ake te painga o ana hipi o ana kau.'’ Ko te tangata c korero penei ana lie kuare. He tino tika te korero ko nga tangata main paamu—paamu hipi, kau, poaka, witi, me era atu meakei te whakawaha i te Tominiona. Ki to kore te main a enei tangata ka mate te iwi katoa, ka pekerapu to whenua. Me mahara tatou

ko nga tau i kore moni ai te iwi ko nga tau i heke ai to utu o to wuuru, o te miiti, o te pata. Ka whai moni nga tangata mahi paamu ka whai moni ano te whenua katoa, ka taumaha ratou ka taumaha ano te iwi nui, te Tominiona. Kite kore he wuuru, he miiti, he pata, he tiihi, he hua rakau, he kapia, kaore hold he moni note rnea ko te moni he tohu kau no te wariu o ana mea. Whakaarohia koia te tini o nga tangata e whakawhiwhia ana kite moni ete tangata whakatupu hipi. Ko nga tangata tope ngahere, hanga taiapa, rui karaihe whakatupu karaihe hei purapura, hokohoko purapura, boko waea, hanga waea, kari, maitai hei waea, kari manga, parau, whakaiho i ana hipi, nga hepara, nga tangata whatu peere. nga tea, boko i ana mea; nga tirna hari i ana wuuru i ana miiti ki Ingarangi, hari mai ranei i nga mea e hiahiatJa ana e ia ; nga wakana, nga rerewe; na ana wuuru ka mahi nga mira whatu kakaliu me on a tini tangata, ka whai kakahu nga toa hokohoko. haunga nga peeke, moni me era atu whakahaere. E kore e taea te tatau te tini o te tangata e whakawhiwhia ana kite main kite moni e nga tangata whakatupu hipi. Ehara ite wbakareka korero te ki ko ratou kei te whakawhiwhi i te ao katoa. Ko nga mihini. ko nga rnotoka. ko nga kakahu, ko nga piana, ko nga ponokarawhe, ko nga parau, ko nga rakaraka, ko nga kai, ko nga waipiro, ko nga wati. ko nga karaka, ko nga whakakai biriwa, koura, taimana, mete tini noaibo oto taouga e taria mai nei i tawhiti e nga tima nunui. he mea utu kite wuuru, kite miiti, kite pata, kite tiihi, kite aporo, kite kapia me era atu hua o Niu Tireni. Kaua tatou e pohehe lie mea utu kite moni. Me he mea e kotahi ana to reo o n«a tangata, ahu whenua Ida whakamutua ta ratou mahi. kati ano he mahi he takaro: he putupoora ma nga tane, he hold ma nga wahine, he kare pot aka ma nga tamariki, ka hohoro tonu te mate o te iwi; ka tu nga kaipuke, nga rerewe; ka kore he kakahu; he tini te tangata e kore e whai kai. Na konei hold te | Pirimia i .akiaki ai Ida kaha kite mahi, kia iti te takaro, “kaore I hoki te iwi e ora i te takaro.’’ Ka kaha te mahi ka pi ki nga rawa ate iwi ; ka heke te mahi ka heke ano nga rawa. Ko nga tangata mangeremangere rangatira, mangere rawa—kore ranei —kaore kau he painga kite iwi ;ko to ratou rite kei nga whakataumaha e utaina ana ki to hoiho reihi kei nga pi koroua ranei. Kaore he raru ote iwi ki to kore ratou. Ka hoki ano an Ki nga kupu toh tin g a a Arama Mete, ara, ka in utu ano te huarahi mai o te ora o te iwi ara o nga rawa e ora ai, e rangatira ai, ko te mahi anake, ko te ahuwhenua. 1 runga i tenei whakaakoranga ka kapea nga wbakahaerenga a te moni, nga mahi hokohoko toa, nga mahi tari, nga roia, nga takuta, nga rninita, nga merna Paremata me era atu huhua main, huhua tangata; ka kapea ano te tangata mahi paamu e kuhu nei nga ringaringa ki ona paketc ko te reo anake te rere ana ki nga kai mahi. Ko nga kai main kei te hanga rawa mana. a ma te iwi nui. Kaore he hanga ran a a te tangata hokohoko, ka mutu ano tana ko te whakapiki i le utu, engari ko tana mea ano abakoa pehea te nui o te utu,

kaore ho rere kotanga. Tena ko fce tangata mahi paamu na ana tamtam ka tipu he huruhuru hou mo te hipi, ka rahi te hipi, te kau, te poaka; ka toto te wai-u o ana kau hei pata hei tiihi, Na, kua him mai he rawa lion ki to ao. Kaore he painga o te kapia i te whenua na te kai-kari ka taongatia mo te ao. Kaore he kai c maoa i nga waro ite kopu ote whenua ; , kaore he rnihini e huri, he kaipuke he rerewe ranei e rere engari I he inert nanao mai e te tangata i te whenua na ka tino taonga. Me ki poto aka. Na te mahi na te kakawa ka waihangatia he taonga lion mo te ao. Koia nei te take i kiia ai c Arama Mete ko te mahi anake to putake mai o te ora o to iwi—ara ora tinana haunga te ora wairua. Koia nei te take i kiia ai ko nga tangata ahuwhenua, ko nga tangata mahi paamu, kei to whakawaha ki o ratou pokohiwi i te whenua, i te iwi, i te ao.