TEWHEA PANGO.

Toa Takitini, Issue 38, 1 October 1924, Page 124

TEWHEA PANGO.

Na Akapita Hamuera Pango.

KAORE aku korero tewhea Pango. Ko te Pango Ngawene naana i whai-kupu ki a Te Wiremu i Tauranga i te tau 1828 kia haria mai te whakapono ki a Te Arawa. Man e whakaputa aku korero whakamarama mo tooku koroheke mo Pango Ngawene te Kaingamata Mangahoutoa te Ore, te Ihi te Tapu, te Tohunga. Kaore e noho noa tenei ingoa te Ihi kite tangata noa iho, engari ka noho ki te tohunga anake, te Ihi te Tapu, te Tohunga. Ki nga marae maha o Aotearoa me to Waipounamu itemea na te taha kia Ngahuruhuru i tuatahi, koia ka ata whakamaramatia.

Ka kohurutia a te Paeoterangi o Ngapuhi e Tuhourangi ki Motutawa i te tau 1822, ka haere mai a Ngapuhi. Ka horo a Mokoia i a Ngapuhi i te tau 1823 mo te Paeoterangi. Ka hinga a te Arawa i a Ngapuhi. Ka riro a te Arawa me Pare-

wahaika, wahine a Pango Ngawene i a Ngapuhi. E rua e torn marama ka rangona atu e Ngati Whakaue kai Tauranga a Hongi me Ngapuhi, ara kei Otumoetai Kai a Turuhia, kai a Rangipokia kai a Tupaea e manaakitia na. Ka haere a Ngati Whakaue ki Tauranga kite hohou ite rongo kia Hongi Hika me Ngapuhi. Te taenga atu ka houhia te rongo. Ko te rangatira o Ngati Whakaue naana tena maungarongo ko te Ruru. Ko te ingoa o tena maungarongo “Ko te rongo taketake ate Ruru.” Ko etahi o nga hapu o Ngapuhi i haere tonu mete Arawa me Parewahaika. Kaore i rokohanga e Ngati Whakaue. I te hokinga o Hongi Hika me Ngapuhi ka haere a Pango Ngawene kite tiki i tona wahine i a Parewahaika. Me whakapapa ahau:—

He taina he tuakana a te Ruru, a te Rakau, a Pango. Ka u a Pango Ngawene ki Kororareka. Ka rongo a Pango Ngawene ko te hapu o Parewahaika ko te Uritaniwha. Ko te Ahuahu te ingoa o te whenua mete pa. Ko etahi o te Arawa kei Waihou, etahi kei a te Popoto, kei a Patuone, kei te Kawakawa etahi kei a Ngatihine, kai a Pomare kei Ohaeawai etahi, kei Paihia etahi o te Arawa. Ka rangona ete Arawa kua tae atu a Pango Ngawene ki Kororareka. ka hui a te Arawa ki Ahuahu ki a te Uritaniwha notemea ko Parewahaika kai te Ahuahu kei a Momai raua ko te Kopiri e manaakitia ana i to raua taha Ngati Raukawa. Ko Rangingangana kei a Pomare e moe ana, he Raukawa hoki ratau tokotoru. Ka haere a Pango kite Ahuahu ka tae ka tangihia e te Arawa me Pango ka tangi ki a te Arawa. Ka mutu nga tangi ka tu mai a te Arawa ki te mihi ki a Pango i haere atu i te kainga i te iwi, Ka mutu

nga mihi a te Arawa ki a Pango. Ko te wa tonu tenei i mohio ai a Ngapuhi ki a Pango he tohunga. No tona tuunga atu te kupu tuatahi a Pango Ngawene: “Tu te winiwini, tu te wanawana, tu te whakaokorau: Pera hoki ra, tangaroa ihutu i tawhakiia i tu, mautini, maurupe, mauwhano, mauwhakaturia te whakaturia, te rangi e tu nei.” Tera noa atu te roanga o te tau nei, engari ko te whakamutunga: “Tuturu o whiti, Tu mai te toki, haumi e! ui e! taiki e! E toru nga tau a Pango i tau ai ite marae ote Uritaniwha i te Ahuahu. Ka korerorero a Ngapuhi he tohunga a Pango. Ae ra hoki, he tohunga a Pango Ngawene. Ko tona atua ko Rongotuao. Taihoa ahau e hoki atu kite whakamarama ite tohungatanga o toku koroheke o Pango Ngawene mo nga mea katoa, mo te kawai o te tangata. Ka manaakitia a Pango e Ngapuhi, ara e nga hapu kua korerotia i runga ake nei. E toru tau a Pango ki Ngapuhi e manaakitia ana, a e haere ana hoki i roto i nga ope a Ngapuhi ki Hauraki. Kaore hoki a Pango e kaha ki te takahi i nga manaaki a Ngapuhi ia ia mete Arawa. Ko te hiahia o Pango, ki te hoki mai ia, me hoki katoa mai ate Arawa. I te roa o Pango e noho ana ki Ngapuhi, ki Waihou, ki te Ahuahu, kite Kawakawa, ki Ohaeawai, ki Kororareka, me era atu hapu ote tua-whenua, me te mohio ano ki nga rangatira, kia Patuone, kia Pomare, kia Te Kopiri. kia Te Matenga, kia Te Haroa, kia Mangonui, me era atu rangatira o Ngapuhi. Me tona mohio ki a Te Makawe, he atua no Ngapuhi. Taihoa ahau e whakamarama mo Te Makawe he atua no Ngapuhi, kia mohiotia ai, ko Pango Ngawene i tae ki Ngapuhi. E mohio ana a Ngapuhi ki aTe Makawe. I te tau 1826-1827 ka whakatika a Hongi me tana ope ka patua a Ngatipo i Whangaroa. Ko tenei hapu no Ngapuhi ano. Ka oma nga morehu ki Hokianga. Ka nohoia te pa ko Hunuhunu te ingoa, ka whaia e Hongi nga morehu o Ngatipo. Ka awhitia te pa. 1 tupono a Pango Ngawene me Te Arawa ki te pa nei. Ka tu a Hongi i te mata, na Maratea i pupuhi. Engari kaore i mate rawa. Ko te hokinga tenei o Ngapuhi, ara o Hongi me taana ope, ka hoki atu ki Whangaroa. Muri mai ki Kerikeri. Ina te waiata oriori o te tunga o Hongi: — “ Kaore e hine, he whetu o runga, Ko Maratea ano, naana a Hongi Hika I turaki ki raro ra. Ka raanawa reka ra Te roa o te whenua, ka noho taua, I runga i te raorao, I te oneone i ariki ai te tangata E hine e! ” Tera no atu te roanga, mete timatanga. Engari kia mohio ai na Maratea te pu itu ai a Hongi. Kotahi tau e toru marama, katahi ano ka mate a Hongi. (Taria te roanga.)