Te Paremata.

Toa Takitini, Issue 16, 1 November 1922, Page 7

Te Paremata.

TE WAHI I PA MAI AI KI TE IWI MAORI.

Na Hon. A. T. Ngata, M.A., L.L.8., m.p.

No te 6 ongara o Pepuere, 1840, ka hangaia te Tiriti o Waitangi i waenganui i te Kuini o Ingarangi, ko Kapene Wiremu Hopihona nei tona mangai, mete iwi Maori, ko nga Rangatira e 512 na ratau nei i waitohu a ratau tohu ki nga kape o tana Tiriti, nga mangai o te Iwi Maori. Kua Whakamaramatia ite tatai korero mo te Tiriti, kua panuitia nei i era marama ki ta tatau pepa, nga tikanga oia rarangi, oia rarangi o taua Tiriti. I kiia i reira na te rarangi tuatahi i tapae kite Kuini te Kawanatanga, te mana rangatira te maria hanga time : ako tona tinana etu nei ko te Paremata. Na, ko tenei tatai korero e whai ake nei mo te Paremata, mo tona timatanga mai, mo te urunga o te Iwi Maori ki roto kite Paremata, mo nga Minita i whakaturia o ia Kawanatanga hei Minita mo te Taha Maori. I muri tata iho o te whakaotinga o te Tiriti o Waitangi, ara, i te 21 o nga ra o Mei, 1840, ka puta te panui (Proclamation) a Kapene Hopihona i tuhia ki Pewhairangi, e whakaatu ana “ ki nga tangata katoa kua taka te mana me te rangatiratanga o Aotearoa kia Kuini Wikitoria me ana uri mo ake tonu atu ” i raro i te Tiriti o Waitangi. Kaore tenei ipa ki te Waipounamu, ki nga motu ranei e piri ana ki tera motu. Ehara i te Tiriti ena i whakataka ki raro ki te mana o Ingarangi, engari i kiia he whenua kite hou era, a uhia ana taua mana ki runga. Na, ka tau nei te mana, ara, te Kawanatanga o te Kuini ki runga ki enei motu, ka timata te pakeha kite hanga tinana, e kitea ai te kai-pupuri, te kai-whaka-haere, te karwhakau i taua mana. I te tuatahi i te Kawana anake te mana, me tana Kaunihera hei tohutohu i a ia. No te 10 o nga ra o Maehe 1848 ka wahia kia rua nga takiwa o Nui Tireni ko te whakararo (New Ulster), ko te Tai-whakarunga tae atu kite Waipounamu (New Munster). Ko te rohe tapahi ite ngutuawa o Patea ka rere tika ki te tai-rawhiti. He Kawana-raro to ia takiwa me tana Kaunihera, ko te Kawana nui ia te tino Kawana oia takiwa, oia takiwa* I tena wa kaore

ano te iwi nui i whai mangai ki roto ki te ropu hanga ture, ara, kaore ano te iwi i whaimana kite pooti mema. Ko te Kawana anake ratau ko ana Kaunihera ki te hanga i nga ture. No te 30 o nga ra o Hune 1852 ka hangaia e te Paremata o Ingarangi te Ture Nui mo Nui Tireni (Constitution Act), a no te 17 o nga ra o Hanuere 1853 ka kahititia tena ture, a ka whaimana ki Nui Tireni. Na kona i homai te Whare Ariki, te Whare o Raro e tu nei, a katahi ka oti te ; tinana o te Paremata ki Nui Tireni. Otira he maha nga whakatikatikanga i te ture nei ko te Paremata ano kite wjaakatikatika kite ki kia mea te tokomaha o nga mema,.ki te whakatau ko wai ma e whiwhi pooti, ko wai ma kaore, kite whakarite ite maha o nga tau e tu ai nga mema ka pooti hou ai, kite whakatikatika haere i nga rohe.o nga takiwa pooti mema, me era atu ahua ote tinana qlte Paremata. Kaore e tau ana ki raro. I ara i konei etahi pakanga maha ate iwi pakeha i roto i te Paremata, a i te aroaro hoki o o ratau kaipooti. Inakoa he roa te wa i kakari ai ka whakawhiwhia nga tangata kore taonga kite pooti. Na HoriKerei (Sir George Grey) tena take i whakau ki uta. He roa atu ano te wa ka w.hakawhiwhia nga wahine kite pooti. Na te Hetana tena take i whakaoti. Ina tonu no te tau 1919 nei ka oti te ture e ahei ai kia whakahuatia nga wahine hei mema mo te Paremata. I Kororareka te tuunga tuatahi ote Kawanatanga o Nui Tireni. No te tau 1842 ka nukuhia mai ki Akaran nei aka noho i kona taea noatia mai te tau 1865. No te tau 1863 ka whakaritea kia tirotirohia i te taha o te whakawhititanga i Raukawa (Cook Strait) he wahi pumau hei tuunga mo te Kawanatanga, mo te Paremata me ana mahi katoa. Aka poroakitia i Ahitereria etahi Komihana tokotoru hei tirotiro, a hei whakatau. Na ratau i whakatau ki Poneke, a no Pepuere 1865 ka nukuhia mai te Kawanatanga i Akarana ki Poneke, a e noho nei TE URUNGA MAI O TE IWI MAORI KI TE PAREMATA. No te tau 1867 ka hangaia te ture kia uru he mema inotuhake mo te Iwi Maori ki roto kite Paremata, kia lokowha, kia tokotoru mo Aotearoa, kia kotahi mo te Waipounamu, ma nga Maori o ia takiwa, o ia takiwa e pooti. I whakaritea ano hoki kia ahei te Kawana ki te

karanga, a kite whakatu i etahi Maori hei mema mo te Whare Ariki. I whakaritea ano hoki kia ahei te Kawana kite karanga i etahi Maori, kaua e maha atu ite tokorua ki roto ki tana Kaimihera (Executive Council) hei ahua mo te Iwi Maori, haunga ia te tuunga Minita mo te Taha Maori. TE WHARE ARIKI, ARA, TE WHARE O RUNGA. * Me timata he whakataki korero i te rarangi o nga Maori i tu hei mema mo te Whare o Runga, e kiianei ko te Whare Ariki. I mua, ki te karangatia te tangata hei mema mo tera whare. ka tu ronu ia a mate noa, a hoha noa ranei ia ka unu ki waho. No te tau 1891 ka whakakorea tena tikanga, ka kiia kia whitu ano tau e tu ana te tangata hei mema mo te Whare Ariki, haunga ia nga mema i whakaturia i mua atu i taua ture. Ko te morehu o aua kaumatua i whakaturia i mua atu i taua tau no te tau 1921 tonu nei ka mate, Ko enei etu nei inaianei kei runga anake ite kaupapa ote whitu tau. Otira e ahei ana te Kawana ina pahure te whitu tau o tetahi mema ki te karanga ano iaia mo tetahi atu whitu tau. Ko nga Maori tuatahi i karangatia ki te Whare Ariki ko Wi Tako, ara, ko Wiremu Tako Ngatata raua ko Te Mokena Kohere. No te Tai-hauauru tetahi, no te Tai-rawhiti tetahi. Ko te rarangi tenei o nga Maori i karangatia, a i noho hei mema mo te Whare Ariki tae mai ki tenei wa : Ingoa Te itu ai Te Rohe Wiremu Tako Ngatata 1 1 Oketopa 1872 ki te 8 Noema 1887 Hauauru Te Mokena Kohere II Oketopa 1872 ki 1886 Rawhiti Hori Kerei Taiaroa 17 Pepuere 1879 ki 25 Akuhata 1880 Waipounamu }) 15 Mei 1885 ki 4 Akuhata 1905 „ Ropata Wahawaha 10 Mei 1887 ki Hurae 1897 Rawhiti Henare Tomoana 24 Huue 1898 ki 28 Hune 1904 „ Mahuta Tawhiao Potatau te Wherowhero 22 Mei 1903 ki 22 Mei 1910 Hauauru Wi Pere 22 Hanuere 1907 ki 27 Hune 1912 Rawhitj Tame Parata 13 Hune 1912 ki Maehe 1917 Waipounamu Wiremu Kerei Nikora 26 Hune 1913 ki Maehe 1916 Hauauru Te Heuheu Tukino ‘ 7 Mei 1918, ki 1921 Hauauru Hone Topi Patuki 7 Mei 1918 ki tenei wa Waipounamu

Tuarua karangatanga ia Taiaroa kite Whare Ariki. Ite karangatanga tuatahi etu ana ia hei mema mo te Waipounamu ite Whare o Raro. Ka piki ia kite Whare o Runga. laia i reira ka tauwhainga ano kite tuunga mema o te Whare o Raro, a ka hoki iho ia ki tera whare mo nga tau e rima. No te tau 1885 ka mutu ia i te Whare o Raro, ka karangatia ano kite Whare Ariki a mate iho ki reira. E3l katoa ona tau ki roto kite Paremata. Koia anake te Mema, ahakoa pakeha, ahakoa Maori, i pena, i tuarua ki tetahi whare, i tuarua ki tetahi. O nga mema Maori i noho kite Whare Ariki tokotoru i uru kite Kaunihera a te Kawana (Executive Council) i piri atu kite Ropu o nga Minita, ara, ko Henare Tomoana, ko Mahuta, ko Timi Kara. Tekaumatahi katoa nga Maori a kite tauia a Timi Kara tekau-ma-rua i uru kite Whare Ariki no te Tai-Hauauru tokowha, no te Tai-Rawhiti takowha (tokorima kite tauia a Timi Kara), no te Waipounamu tokotoru. Kaore ano o te Tai-Tokerau. He hapa nui tena e tika ana kia rongoatia, ara, kia whakaturia tetahi tangata o te Tai-Toke-rau kite Whare Ariki.