NGA MATE URUTA

Toa Takitini, Issue 12, 1 July 1922, Page 10

NGA MATE URUTA

MATE KOHI (Consumption) (Te Rangi Hiroa, M.D.) Ki taku nei whakaaro, he mate tawhito tenei no te Maori. No taku whakaaturanga ki tetahi kaumatua moko, he kohi te mate o tana mokopuna, ka mea mai te kaumatua ra, “ Ae, he momo matou no tena mate ! ” Kite whakaarohia enei kupu Maori tawhito, te kohi-a~kiko me te kaiuaua, ka kitea kei roto i aua ingoa tetahi o nga tino tohu ote mate nei ara te tere o te tupuhi, ote iti haere ote tinana o te tangata e pangia ana, Tetahi ahuaote mate kohi e ngau ana ki nga wheua ote tangata, a ka pirau, ka puta mai i roto i te pirau etahi maramara wheua. Kite Tai Tokerau, ko nga tohu enei o Toketoke. Kua kite au i etahi tangata e kiia aha e nga matauranga Maori e ngaua ana e Toketoke, a mohio tonu iho taku matauranga Pakeha e ngaua ana e te mate kohi ara ete tubercular bone disease. E hoki ana te whakapapa o Toketoke ki mua o te taenga mai ote Pakeha. He pukaki tetahi ahuatanga o te mate kohi e pa ana ki te kaki. Ko te putake o tenei mate he ngarara ano. Tera taua ngarara e tipu ki nga wahi katoa te tinana engari ko te pukapuka (lungs) te wahi e tino nohoia ana. Me uru rawa te ngarara nei ki roto i te tinana o te tangata katahi ka timata te mate., Me whai purapura rawa katahi ka tipu te riwai, me whai ngarara katahi ka pangia ete kohi. Noreira ka he te whakaaro Maori mete whakaaro Pakeha, he mate momo te mate kohi. Ahakoa he kohi to te whaea, kaore e whanau kohi mai tana tamaiti, engari notemea ka papangia nga uri o tetahi tatai, ka kiia e te Maori e te Pakeha, he mate momo heke iho i nga toto. Kei te he tenei. Ko te take i pangia ai, he whai ngarara ara purapura no etahi o ratou a nawai i pahure, nawai i pahure, ka tae ki tetahi wa i ngoikore ai te tinana o te mea ora, ka uru te ngarara ki roto, ka tipu te mate kohi. Mehemea he pai nga toto o te tangata a he tinana ora tona, ahakoa uru te ngarara o te kohi ki roto i a ia, he uaua te tipu. Noreira ko te ngoikore mete hanga matemate te kaiawhina ite ngarara o te mate kohi. Ko te ngarara kei roto ite marc me te wai e rere mai ana ite waha mete ihu o te turoro kohi. Ko te

miraka o nga kau e paangia ana e te kohi tetahi kainga ote ngarara. Nga huarahi e urn ai te ngarara ki roto i te tinana tangata, ko te ihu mete waha. Ko te mare hoki mehemea ka maroke, ka puehutia, ka rere i roto i te whare aka whakaeatia ete tangata. E mohio ana tatou e tuhatuhaina ana a raro o nga whariki o nga whare hui. Ka maroke ki reira a i te wa e tahitahia ai te whare ka rere te puehu me nga purapura o te kohi. Tetahi ma te piri atu o nga whanaunga, kai tiaki ranei kite turoro aka whakaeatia te wai mete maomaoa e rere mai ana i te ihu ranei o te turoro kohi i a ia e mare ana e tihe ana. Ka uru te ngarara ma te waha, mehemea ka kai i te miraka o te kau kohi a mehemea ka kore e horoi i nga ringa i muri mai o te whakatikatikanga i te turoro, i te whawhatanga ranei i onataputapu. Tetahi ki te tau rango ki rungai te mare kohi aka rere kirunga 1 nga kai, ka waiho ano tera hei huarahi ma te mangai. Kati ehara te mate kohi i te mate e tino rere atu ana kite tangata penei mete rewharewha uruta (influenza.) E kore te tangata e paangia mehemea ka tata kau atu ki te turoro kohi. Mehemea e whakakorea atu ana te mare o te turoro a kaore e waiho kia maroke, kia piiehu, tera e ngaro tetino putake o te mate kohi. Noreira kia kaha te whakatupato i nga tangata kua pangia e te kohi kia kali a e tuhatuha haere engari me tuha ki roto i tetahi ipu, pounamu ranei. Ko nga mare me tanu kite ahi ako te ipu me kohua ki roto i tetahi tini i wehea mo taua mahi anake. I nga wa o raua'e makuturia ana te tangata e tuhatuha haere ana, inaianei ko te mare e makutu ana ite hunga kore he. Ko te turoro me wehe tona ruuma a me whakatuwhera nga matapihi kia haere ai te hau pai mete wai ora o Fane i roto. Kaua nga whanaunga e moe tahi a me tino whakatapu ki nga tamariki ahakoa ko to ratou whaea ake, papa ranei, te turoro. Ehara tenei ite aroha mehemea ka tiria e nga matua te purapura o te mate ki roto i o ratou uri, engari he kohuru. Kaua e tahitahi maroketia te ruuma o te turoro engari me tiehuehu kite wai kia koreai e rere te puehu. Kaua e horomia te mare, kei timata te mate ki nga whekau a ka tino taimaha te turoro. Tera te roanga atu o enei tohutohu kua oti te ta ki te reo Maori e te Tari o te Ora a kite hiahia te tangata ki taua pukapuka me whakaatu mai.

Mo te taha ki nga Kaunihera Maori, he tino take enei hei whakahaere ma nga Komiti Marae. Me ripoata nga tangata e pangia ana kite Tari ote Ora kia tae atu ai te Kai-tirotiro, he neehi ranei, kite tohutohu i nga whakahaere e kore ai e horapa haere te mate ki etahi. Kite hemote turoro ki tetahi whare me ripoata ano, a kaua e tukuna kia noho he tangata ki roto ite ruuma o te tupapaku kia oti rano te raahi a te Kai-tirotiro ki te rongoa ka whakapuare ai. Kaua e whakaaetia kia moe nga turoro kohi ki roto i nga whare huihuinga tangata. Me whakahau kia wehea e nga whanaunga te ruuma moe ote turoro. Me whakahau nga whare hui kia kaua e tahitahia maroketia, engari kia ata ringihia ki te wai rongoa ara ki te Jayes Fluid, kapori ki ranei, ka tahi ai. Kite kore he rongoa, me wai Maori. Me pera ia ata, ia ata, ite wa e nohoia ana ete tangata. Ko nga matapihi hoki o aua whare me puare i te ao, i te po, i te wa e huihui ana. Kaua nga paru, puehu, otaota e tahia ki raro o te whare. Kati ko te mate kohi, tetahi tino mate e huna nei ia tauai te iwi Maori noreira whakapoua te kaha kite whakatutuki i nga tohutohu kia puta ai te ihu o te iwi kite Ao-marama.