TE HINGANGA O TE KAWANATANGA.

Pipiwharauroa, Issue 170, 1 July 1912, Page 5

TE HINGANGA O TE KAWANATANGA.

NO te Hatarei te 6 o nga ra o Hurae nei ka puta nga whakaatu, kua hinga te Kawanatanga, ko Makenehi nei te Pirimia, kua tu te taha Apitihana, ko te Mahi nei te kai whakahaere. No te 27 o nga ra o Hune ka whai kupu te Kawana ki nga mema o nga whare e rua o te Paremata, a mai ano i taua wa ko te nuinga o nga mahi a te whare, he korero mo taua whai korero a te Kawana. I roto i nga korero mo taua take ka motinitia e te Mahi tana motini, Ida nukuhia atu nga korero a te whare mo te whaikorero a te Kawana, no te mea ko taua whai korero he mea whakatakoto na te Kawanatanga, a e mohiotia iho ana kaore taua Kawanatanga e tika hei.kai tohutohu, i te mea kaore i raro i a ia te nuinga o te iwi. Ko te menemana tenei a te Mahi i whakatakoto ai, a he roa te wa i whawhaitia ai i roto i te whare. Ka whakahaerea i te Paraire, a po noa. Kaore i nukuhia i te mea kua whakatata te mutu. Ka huri ki muri o

te 12 o te po ka hold etahi o nga mema kite nice, nga mea kua whai kupu, i whakaaro hoki tera e roa, tera pea e whakaturia e te Kawanatanga tetahi ona tangata hei korero tonu a awatea noa. No te 20 meneti kite 5 i te tit a o te Hatarei ka mutu te whai korero a \\ iriwhata, o te taha Kawanatanga, ko ia te tangata whakamutunga. Ka langi hoki te pere a te Pika, he karanga i nga mema kite pooti. Ko nga mea i hoki wawe kite moe ka tikina i tunga motuka. Ko era i haere tonu mai i loto i o ratou kakahu moe, komotia ai he koti nui mo waho. Te taenga mai o nga mema katoa, ka tangi ano te pere a te Pika : i tenei wa he whakaatu mai Ida timata te pooti. Ko te pooti o te whare, wehe ai nga tangata : ko te tangata e whakaae ana ki te menemana a te Main, ka haere ki tetahi ruma, ko nga mea kaore e whakaae ka haere ki tetahi ruma ano. Ka poto katoa nga mema ki nga ruma e rua i wehewehe ai ratou, ka kautetia nga mea i tetahi ruma, me nga mea i tetahi : Allen Atmore Anderson Brown Bell W. Buddo Bollard, J. Buxton Bollard, R. F. Carroll Bradney Colvin Buick Davey Buchanan Dickie Campbell Ell Clark Forbes Coales Glover Dickson Hanan Escott Hindmarsh Fisher Isitt Fraser Laurenson Guthrie M’Culluni Harris Macdonald Herdman Mackenzie, T. Hine Myers Hunter Farata Lang Payne Malcolm Poland Mander Kangihiroa Massey Robertson Millar Russell Newman, E. Seddon Dr. A. K. Newman Sidey Nosworthy Smith, R. W. Okey Thompson, C. J. Pearce Veitch Pomare Sir Joseph Ward Reed Wilford Rhodes, R. H. Witty Rhodes, T. W. Scott Smith, F. H. Statham Sikes Thomson, G. M. Wilson Young

Kitea ana e 41 nga tangata i pooti mo te menemana a te Mahi, e 33 nga mea i whakahe, e waru rawa te peta ate Mahi kite Kawanatanga. Ko te hinganga tenei o te Kawanatanga o Makenehi. Ko nga mema katoa ote taha Apitihana i topu tonu te pooti mo te menemana, tena ko te Kawanatanga, i pakaru tana pooti; tokorima rawa i pooti mo te Mahi. Ko tenei tokorima, ko Mira, ko Riiti, ko Koti, ko Rout me Karaka. Ko te Herihi ote taha Apitihana, raua ko Apirana Ngata, o te taha Kawanatanga riga mema i ngaro atu. He mui te kaha ote Mahi kite pehi ite whakaaro koa o ana tangata mo to ratou toanga kite turaki i te Kawanatanga. Ite awateatanga ake, ka tae te whakaatu ate Pika kite Kawana kua hinga te Kawantanga, kua tu ko le Apitihana. Ite ahiahi hoki o taua rangi, ka uie te Pirimia, a T. Makenehi kite Kawana, ki kite whakaatu kia tukua aia me ona minita ki raro o te turanga Kawanatanga, a kia karangatia aTe Mahi kite whiriwhiri i tetahi Kawanatanga mona. Ko nga kupu enei ote motini i hinga ai te Kawanatanga, a i kawea atu hoki taua motini e te Pika, ratou ko te kai motini mete kai tautoko, kite Kawana : • —" Kia mohio mai to Tiketike, e mihi ana matou, nga mema o te iwi i hui Id Paremata, ki a koe mo au kupu papai i whakatakoto ai kite aroaro o nga mema o nga whare e rua o te Paremata, He ki pono atu tenei na matou ki to tiketike ka ata ngarahu matou kite whakarite i nga take o taua whaikorero au, a ka uru tahi atu ano hoki matou ki tau tumanako, kia puta ake he painga mo te iwi katoa o Niu Tireni i roto i nga mahi e whakahaerea ana e matou. Engari e whakaaro ana ano hoki matou he mea tika rawa kia ata whakaaturia atu ki to Tiketike, ko te Kawanatanga he te mea e manakohia ana e te tokomaha o nga mema o te te iwi nui hoki. Katie whakaatu ana hoki matou inaianei ki a koe, kaore i te penei to Kawanatanga e tu nei inaianei." Te whakautu a te Kawana :—Mo te wahi whakamutunga a koutou kupu mihi mai mo taku wha-i korero, i ki mai ai koutou kaore i te manakohia taku Kawanatanga e te whare, e mea atu ana ahau ki a koutou, tera ahau e tahuri kite whiriwhiri i tetahi Kawanatanga e manakohia ana e te Whare."

Ite poo te Hatarei ka karangatia ete Kawana a Mahi, ka pataia atu mehemea ia e kaha ana kite whakatu i tetahi Kawanatanga. Ka whakahokia e tera, e kaha ana ia. Ka haki hoki ate Mahi kite whiriwhiri i nga minita mo tona Kawanatanga. Ite ata ote Wenerei te 10 o nga ra ka oti tana mahi, ka

oatitia hold ratou i te whare Paremata. I te ahiahi o te Wenerei ka puare ano te Paremata, ka tu hold a te Mahi, te Pirimia hou Id te whakaatu i ona hoa minita o tona Kawanatanga. Ko nga ingoa enei, me etahi hold oa ratou mahi; Honore W. F. —Pirimia, minita mo pa Whenua, minita mo nga Mahi Ahuwhenua: e whitu ana mahi minita. Ko tona utu mo te tau, £I6OO. Honore J. Arene—Minita mo nga Moni, mo nga Kura, mo nga Mahi Hoia : e rima ana mahi. Utu mo te tau, £IOOO. Honore W. H. Herihi—Minita mo nga Reriwe, minita mo te Taha Maori: e toru ana mahi. Utu mo te tau, £I3OO. Honore W. Pereiha-—Minita mo nga Mahi mini, mo nga Rori me nga Piriti, mo nga Mama: e rima ana mahi. Utu mo te tau, £IOOO. Honore A. L. Herimana— mo nga Ture, minita mo nga Whare Herehere : e rima ana mahi. Utu mo te tau, Honore F. M. B. Piha Minita mo nga Katimauha, mo nga Mea o te Moana, me nga Tari Inihua a te Kawanatanga: e toru ana mahi. Utu mo te tau, Honore H. D. Pere (Bell) —Minita mo nga mea a a te Kawanatanga, mo tikanga tuku tangata mai Id Niu Tireni nei; e toru ana mahi. Utu mo te tau, £IOOO. Honore R. H. Routi —Minita mo nga Poutapeta, minita mo te ora, mo nga Hohipera: e toru ana mahi. Utu mo te tau, Honore Takuta Pomare—Minita mo nga Kaunihera Maori, mo nga Moutere o Kuki, mo nga Tari Turuhi: e toru ana mahi. Utu mo te tau, Ka mutu te korero a te Mahi i ona minita, ka whakaatu Id te whare i tona hiahia Ida hiki te whare mo te 31 o Hurae, Ida tukua atu tera wa mo ratou ko ona minita e tirotiro i te ahua o nga whakahaere o a ratou mahi, Ida pai ai ta ratou whakahaere tikanga hei mahinga ma te Whare a te wa tuwhera ai ano. Ka tu atu hold a T. Makenehi, te tumuaki o te.Apitihana, Id te whakaae atu i te tone a te Pirimia. Katahi ia ka Id, " E hiahia ana au i tenei wa Id te mihi atu Id te Honore Pirimia mo tona ropu minita i whakatu nei. He mea atu hold Id a ia, ka tahuri matou, te taha Apitihana, kite awhina i a ia kite whakahaere i nga mahi hei painga mo te Pominiana katoa. Ki taku whakaaro tera e kotahi o tatou whakaaro kite hapai i nga tikanga pai katoa, e pumau tonu ai te ingoa honore o tenei whare ; a kite penei te kotahi o tatou katoa, tera e pai te ahua o nga mahi

e takoto mai net i mua ite aroaro." He nui te mitii o te Whare katoa ki nga kupu a te Makenehi. I whai kupu ano hoki ate Waari, he mihi ano ki a Te Mahi. Nga Kawanatanga o Mua. Ko te taha Kawanatanga i hinga nei i a te Mahi e 22 ona tu e tu ana hei kai whakahaere tikanga mo NiuTireni. Ko te Kawanatanga i mua no Ta Hare Atikinihana. Ko te Kawanatanga i mua atu i a Ta Hare, ko Te Taute raua ko Wokara. I penei ano te hinganga o to raua iTa Hare, mete hinganga nei ote Kawanatanga ia te Mahi; i hinga ite pootitanga mo te rnotini whakahe a Ta Hare, e 44 i pooti mo te rnotini a Ta Hare, 38 mo te Kawanatanga. No te tau 1887 ka tu Ta Hare Atakinihana hei Kawanatanga. 1 te tau 1890 ka hinga te taha o Ta Hare i nga pooti menu ; nui ake ana ko nga mema o te Apitihana, ko te Paranihi te kai whakahaere. Engari kaore i tino kaha, a no te tau 1891 katahi ano ka hinga a Ta Hare ka tu ko Te Paranihi hei Kawanatanga. Ko te turanga mai tena o lena Kawanatanga, a na te Mahi rawa katahi ano ka hinga. Ko nga minita enei ote Kawanatanga i whakaturia e Te Paranihi:— Honore Hone Paranihi, te Pirimia, Ta Patariki Pakarei, Ta Hone Makenehi, Te Hetana, Te Riiwhi, Ta A. Karamana (minita mo te taha Maori), Te Waari, me Timi Kara. Ite tau 1893 ka mate a Te Paranihi, ka whiriwhiria he Pirimia hei upoko mo te Kawanatanga. Ko Ta Rapata Taute raua ko Te Hetana nga mea i whakainogatia. No te whiriwhiringa ka tu ko Te Hetana. No Hune i te tau 1906 ka mate a Te Hetana, ka whakaarohia ko Te Waari hei tango i tona turanga, engari i Ingarangi a Te Waari i taua wa, ka tu ko Wiremu Hooro-Tione hei Pirimia, ite mea e ngaro ana aTe Waari. No tona taenga mai ka tu ko ia hei Pirimia. Ite wa i a ia ka tu hei Pirimia, ka timata te kaha haere o te Apitihana, taka rawa ake nei kite pootitanga o te Tihema ka taha ake nei, ka kitea kua nui ake nga mema tuturu o te Apitihana io te Kawanatanga tuturu. Ite mutunga o te pooti ka whakaaturia e te Waari ka tuku ia i a ia ki raro, na taua whakaaro ka awhina te nuinga o nga tangata tu i waenganui ite Kawanatanga. Ite tunga ote Paremata i a Pepuere nei ka pooti te whare mo te rnotini a te Mahi, a kitea ana i rite tonu nga taha e rua ; na te pooti a te Pika ka tu te Kawanatanga. Ka whiriwhiria he riwhi mo te Waari, ka tu ko te Makenehi. No tenei Paremata rawa katahi ka tino hinga te Kawanatanga.