RETA A APIRANA NGATA.

Pipiwharauroa, Issue 102, 1 September 1906, Page 2

RETA A APIRANA NGATA.

Te Whare Pare mata, Pone ke, Hepetema 17, 1906. KI NGA IWI 0 ROTO I TE ROHE POOTI 0 TE TAI RAWHITI Tena koutou. Kua pau tenei te marama e tu ana te Paremata, a he mea tika kia whakamarama atu au kia koutou i etahi o nga tikanga kei te whakahaerea, a mea ake nei kokiritia ai ki te whare epa ana mai kite taha Maori me etahi atu tikanga e tika ana kia rongo koutou hei whakamarama mo te ahua takoto o nga mahara o te taha pakeha, me ona paanga mai kia tatou. Kia mohio mai koutou e kore e taea e au te tuhi takitahi atu kia koutou i te kore wa tino watea mo tera mahi. Na reira au ka inoi atu ki nga tangata e tau atu ai enei pukapuka kia whaimahara ratou ki te panui i roto i nga huihuinga, i nga nohanga korero kia rongo te tokomaha. Ko toku hiahia hoki kia marama tonu mai koutou kite ahua o nga mahi o enei ra. —Nga mate takitahi—1. Ko nga mate takitahi o nga hapu o nga ivvi kei te haere mai ki Poneke nei i runga i tona aronga tawhito i te huarahi pitihana. Me ki atu e au he tau he tenei mo nga pitihana i te poto rawa o nga wiki e tu ana te Paremata, na reira ka ahua kaika te whiriwhiri a te Komiti o nga mea Maori. Ko tetahi male o nga pitihana kei runga i te tupu nui o te whakaaro o nga mema o te whare ko tetahi huarahi mate tenei o te iwi Maori, ko te whakapau nui i o ratou mahara me o ratou oranga mo nga mate penei. Kaua hoki koutou e pohehe mai e rite tenei kite Kooti whakawa e ata karangatia ai nga taha e rua ki te korero i a ratou take, a e puta ai he whakatau penei ia te Kooti. Kotahi ano te mahi ate Komiti he whiriwhiri mehemea he pai nga take hei tautoko i te hura a nga kai-pitihana kia maranga he whakawa tuarua, tuatoru ranei mo a ratou keehi. Ko te nuinga o nga pitihana ka kite au i_tenei tau he ngoikore i runga i end take, (a) ko etahi kei te takoto tonu mai he huarahi 1 roto 1 nga ture e ahei ai te tono whakatikatika i nga ota a nga Kooti. (b) Ko etahi e haere kau ana mai kaore he whakamarama i te taha, kaore e hohoro te kite a te Komiti i te tino putake ote mate, (c) Ko etahi e hura

ana i ga take kua papanga rua kua papanga torutia ki raro i nga whakatau a nga Kooti, e ahu rawa atu ana ki nga take papatipu, ahakoa kua oti ke etahi wahi o te whenua te hoko, kua takiwa nga wehewehenga, kua u te noho a etahi atu ki runga, a kua uaua te whai kaaronga ate Paremata kite whakakorikori i ena aronga whenua. (d) Ko etahi take e marama nca ana te tiliro iho ehara i te mea he take nomua rawa, engari he take kite houna nga tangata whakahaere keehi i kite i roto i nga pukapuka kooti. Ko te kupu ace Komiti mo ena "I hea tonu koe i roto i enei tan maha." Kia marama mai koutou kaore i te whirinaki te Komiti, te Paremata ranei ki runga i nga take takakino i nga whakataunga a nga Kooti, rna te kitea iho ra ano i te tino pohehe 0 te mahinga a nga ropu whakawa, katahi ka puta ai te kupu kite Kawanatanga kia tirokia paitia e te Kawatanga nga inoi o nga pitihana. I mutu mai i kona te kaha o te komiti, ite mea ehara ia ia kite whakakaupapa i nga ture engari ko te Kawanatanga. Heoi ra me ata tirotiro te nui o nga mate i te tuatahi, a kia uaua te whakaastanga kia tuku pitihana mai ki Poneke nei. Kua oti te ki, ko te tahataha tenei o tena hanga o te pitiha na, he kotahi e puta i roto i te rau, na enei aronga kua whakamaratna ake nei au. Mo te taha ki au, kia marama tonu atu i toku ngakau te tika o te inoi a te tangata, kia mamae lahi toku ngakau i te tika o te take, ka kaha ai au kite ki atu ka puta tona take, a he hanga mama nga huarahi e taea ai. Ko taku titiro he iti noa iho te wa e pau i nga take nunui epa ana kite motu, ko te hanga e aka pau nui ana ite taima ko nga take ririki takitahi a nga tangata. Kaati i tenei tau kua tino tatu rawa nga mahi kei te hohonutunga o nga take Maori, a kei te whai nui ahau kite pupuri i nga tahu o era kei taka. 2. — Te ahua o nga Mema Maori. 2. Mo te ahua o nga Mema Maori i roto i te whare nei. He tika tonu nga whakateka a nga iwi mo te tokoiti rawa o nga mema Maori, ma te aha ka tirohia ai e te taha pakeha ? Otira he pohehe tena korero mehemea ka ata whakahaere ana te Mema Maori 1 tona tinana. Mo nga take Maori kia mohio mai koutou e tino kuare ana nga mema pakeha o te Waipounamu, a ko ta ratou tumanako mai kei a matou kei nga mema Maori o tenei motu nga maramatanga hei arahi mo ratou. Ko tetahi kite torno nui nga mema Maori ki'roto'i riga nohanga ririki o nga me-

ma i nga wahi ngahau e korerorero tahi aim 3 0 ratou hoa pakeha kite ngakau nui kite aru haere i nga take a etahi mete awhina atu i a ratau na lake takitahi ki nga ininita o te Kawanatanga ki roto ranei i te whare i runga i te huarahi pooti tera tonu e whaihoa mo te wa e tae ai ki nga take Maori, Ehara nga korero o roto ake i te whare e haere atu nei i roto i nga puru-pepa, he korero whakapai kanohi ena, e maka whakatuara ana hei korero ma nga iwi nana nga mema i pooti, Ida mihia ai tona kaha mete pai o ana korero. Kei waho ke te wahi i hanga ai nga ture, kei roto 1 nga tari Kawanatanga, na nga tangata eha ra nei te mema : a ko te wahi e tasa ai te whakatikatika kei nga huarahi ririki e kore nei e kitea mai e nga iwi i roto i nga Korero Paremata. Me mohio mai ano hold koutou, i roto i te rohe pooti o ia mema Maori he maha noa atu nga rohe pooti pakeha. Ina koa i roto i to tatou nei rohe i to te Tai-rawhiti e warn tahi nga rohe pooti pakeha. Ko te mahi ma te mema o te Tai-rawhiti he awhina i nga take motuhake a ona hoa pakeha mo a ratou tono piriti, rori, waea, poutapeta, mete awhina i nga pire e pa anake ana kia ratou ki nga pakeha. Na ka pa hold ki nga take Maori ote rohe ka marama te huarahi haere atu kia ra tou hei awhina mai hoki i aku take. Kei tena taku huarahi i tenei tau, mete pai tonu kite titiro iho, i runga i te aronui mai o aku hoa ki au. I waho atu ia ratou ko te whakahoa haere ki nga mema pakeha o era atu takiwa, aha koa o te taha Kawanatanga o te Apitihana ranei. Me kore noa oti e eke kite kupu ate tangata i runga ite ripeka ki to tatou Ariki, "Kia mahara ki au ina tae koe ki tou rangati ratanga" mete whakautu -a te Ariki, "Aianei koe noho ai iau ki Pararaiha". Kua tuituia tahi tia tatou ko te iwi pakeha i roto i enei tau ma ha, e kore e taea kia motuhake te Maori me ona mate, me tona huarahi ora. Kaati ake mo to matou ahua mo to nga mema Maori. 3. —Te ahua 0 te Paremata i tenei tau. 3. Ka whakamarama atu au i te ahua o tenei tau. Me whakapoto penei he wehenga takiwa i roto i nga whakatakato ture mo nga whenua Maori. No mua atu i toku takiwa te nuinga o nga mahi. Otira i rokohanga mai eau te hurihanga o nga tikanga. Na reira au i whaikupu atu ai i te timatanga o te Paremata kia koutou, he tau kakari tenei mo nga take whenua Maori. Tera e roa nga whakamarama, otira me ata whakamarama ano. No te tau 1891 te

kakari nui o te motu nei i hinga a.i te Kawanatanga o te Atikihana i uru ai ko te Kawanatanga o te Paranihi. Ko tetahi o nga take nui o tei.a pakanga mo te ahuaonga vvhenua 0 te motu, whenua pakeha, o nga tangata noa, o te karauna ranei, me nga whenua Maori. Otira ko te nuinga o te pakanga mo nga whenua pakeha. Ka tu ko Hone Makenehi te Minita mo nga Whenua, he tangata pakari e rite ana kia Te Hetana te pakari. Nana i whakatakoto tenei kaupapa hou ki Niu Tireni mo tenei hanga a te whenua ara. (a) Kia whakauauatia te huarahi e taea ai te hoko atu nga whenua o te karauna kite tangata noa, engari me haere nui te tuku o era ahua whenua i runga i te tikanga riihi. (b) Kia hanga he rohe mo te nui o te whenua ki te tangata kotahi ahakoa whenua hoko riihi ranei. No reira i rangona ai tenei mea a te karaihe whenua, ara karaihe tuatahi kia 640 eka, karaihe tuarua kia 2000 eka, karaihe tuatoru kia 5000 eka, kei te pai o te whenua te tikanga. (c) I te mea ka whiwhi te tangata kite whenua ka tiakina ia e te ture kia noho pumau ki runga i tona w'henua, he wehi no te Kawanatanga kei tango noa te tangata i te whenua hei pupuru kau ka tatari kia piki nga wariu ka hoko atu ai. No te tau 1892 ka paahitia e te Paremata te ture e kiia nei ko Te Ture Whenua 1892" hei whakatutuki i tenei kaupapa a te Makenehi. •' A no taua tau ano ka tahuri mai ia ki te kati i nga whenua Maori kei hokona noatia ki nga tangata noa. Ka peneitia kia katia aua whenua ma te Karauna anake e hoko. Ka hanga he tikanga hei rahui, ka whakawhiwhia kite Kawana te mana whakaputa i te Kahiti hei kati i nga whenua Maori e hiahiatia ana e te Karauna kite hoko kiakaua e whaimana etahi atu tangata kite hoko i aua whenua. No te tau 1893 ka mate a te Paranahi ka tu ko Te Hetana hei Pirimia, a ko Timi i tena wa kaore ano kia whiwhi kite tuunga Minita mo te Taha Maori. No te tau 1894 ka hanga ko "Te Ture Whakanohonoho" ka hikoi whakamua nga tikanga a tenei Kawanatanga, ka tahuri nui kite pakanga ki nga pakeha ra&tira whaiwhenua o te motu. Ka takoto i kona te tikanga mo nga whenua pakeha, kia ahei te Kawanatanga kite muru i te tikanga hoko i nga whenua pakeha e kitea ana e ia he pai hei whakanohonoho, ara hei tapatapahi hei paamu ririki kia rato ai nga tangata mahi 1 te whenua. Ko te whai hoki a te Kawanatanga kia noho nui te tangata ki runga i nga whenua o te motu, kia tupu nga taone takiwa kia whaipainga ai nga rerewe, nga poutapeta,

kia hua te tangata me nga rawa o te motu. No taua tau ano ka paahitia "Te Ture Kooti Whenua Maori 1894" rarangi 117 i tino araitia ai te hoko a te tangata noa i nga whenua Maori, ma te Kawana ra ano i roto i tana Kaunihera e wewete nga here ka taea ai. Na ka rongo te motu i te mamae i tena wah i runga i te haere kino o nga hoko whenua ate Kawanatanga, i te iti o nga utu, i te kore e aro nui kite uiui i nga tangata whaiwhenua me nga tangata iti nga paanga whenua. Ko te whai nui a te Kawanatanga i tena wa ki taku titiro kia tau ki rare i tona mana te nuinga o nga whenua o te motu kia ma roto i a ia me ana tikanga nga huarahi riihi, hoko ranei. Ko te wa tena o nga pakanga a te iwi Maori, o nga inoi kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori, ko te wa o nga tohe nui a te Kotahitanga, o nga ope nunui ki Poneke, tae noa kite pitihana kite Kuini kia katia te hoko i nga whenua Maori. Ka mate atu ate Makenehi katau mai kia Te Hetana te tuunga Minita mo nga Whenua, tae noa ki te tuunga Minita mo te Taha Maori. No te tau 1899 ka whakaae te Kawanatanga kite whakamutu i te hoko o nga whenua Maori, ka hanga i te tau 1 goo ko nga Kaunihera, i raro iTe Ture Whakahaere Whenua Maori 1900. Ka tupu mai i kona tenei tikanga hou mo nga whenua Maori kia tukua atu i raro i etahi ropu whakahaere ma reira e tuku kite huarahi riihi; ko te whai hold kia whaitikanga nga whenua Maori ahakoa ma te Maori ma te pakeha ranei a runga e noho, pera ano ite kaupapa whakanohonoho o nga whenua ote Karauna. Ka manaakitia ete Maori ko tetahi o nga tikanga, ara, ko te kati i te hoko, ka kinongia ko te huarahi tuku whenua kite Kaunihera hei tuku atu kite riihi. E ahua tika ana ano ta nga Maori i te taimaha rawa 0 nga tikanga whakahaere a te Kaunihera. Otira e whakamarama ake ana ahau i tetahi mate i hua mai i roto i enei hanganga ture, i topu mai ai te pakanga tae mai ki tenei tau. 1 te tau 1900 ka kati te hoko, ka kati te riihi noa o nga whenua Maori kite pakeha. I roto ano i aua tau ka raunga iti haere nga whenua o te Kawanatanga ara o te Karauna hei whakanohonoho kite tangata. Ka pania te mamaoa o te tangata pakeha e mina ana ki te whenua, kua roa e whakamanawa ana ki te Kawanatanga hei whakawhiwhi ia ratau ki te whenua. T. era hoki kua noho nui haere te pakeha ki nga takiwa Maori, kua tupu nga taone ririki, kua puta te rongo nui o te pai o nga ture whenua o Niu Tireni hei taki mai i nga pakeha o tawahi. Kua rite te ahua o nga whenua Maori kite tamahine ataahua e wha-

kapuhia ana c nga matua, kua tauwhainga nga whaiapo kia whiwhi ko ia, ko ia. Ka rite pea tena e te iwi kite wai kua roa e puni ana. Ka pehea he maharahara ma te hunga kei te raorao e ncho ina puta he waipuk?, ka pakaru te puni, ka paaha rga wai ? Ko te rite ter a ia tatou i roto i enei tau e na. Kia mohio hoki ko te Kawanatanga te matui o nga ivvi e rua, ko ia te putahi o tenei hanga o te whenua, o nga tikanga hoki hei ora, hei mate mo le whenu 1. Ko wai hei whakatu i te Kawanatanga ? Ko te tokcmal a o nga mema i roto i te Paremata. Ko wai ki te pocti i era mema ? Ko te tokomaha o nga tangata o roto o ia rohe pooti. A ina rato taua nuinga kite ki kia kimihia i te motu nei he whenua hei nohoanga mo nga tangata, kia whakahaerea kia whaihua nga whenua katoa o te motu ahakoa pakeha, Maori ranei, a ina kitea kua kore i te taha pakeha he whenua hei whakaea mo enei tono, ka w’hakawhaiti haere mai te pakanga ki nga morehu whenua o te iwi Maori. Ko te hoa matenga o nga whenua Maori ko nga whenua nunui kei nga rangatira pakeha. Kaore he moni i te Kawanatanga hei koko i aua Lu whenua, engari ko te hiahia ia kia tukitukia aua whenua ka whakarato ki nga tangata ririki o te pakeha. E rua aku take hei whakamaramatanga atu raaku kia tino kite mai ai koutou i te maramatanga mo te ahua o tenei tau. Ahakoa kei te takoto te arai i runga i nga whenua o te Karauna kia kaua c whiwhi le tangata kotahi i nga eka maha atu i te 640 mehemea he karaihe tuatahi, -i te 2000 ranei karaihe tuarua, i te 5000 karaihe tautoru, kaore i tu tino tatu mai tena kati mo nga whenua Maori. Ara e ahei noa atu ana te tangata e whiwhi nui ana i te whenua, me ki pea e 20,000 eka ki te riihi i te whenu Maori 640 eka karaihe tuatahi me era atu wehew'ehenga karaihe whenua. Na reira ka maharatia kia tino whakapangia i tenei tau ki nga whenua Maori 640 eka karaihe tuatahi me era atu w'ehevvehenga karaihe whenua, Na reira ka maharatia kia tino whakapangia i tenei tau ki nga whenua Maori te tikanga e mana ana i naianei ki nga whenua Karauna. Tuarua, ko te pakanga nui i roto i enei tau mahi i waenganui i nga ropu pakeha o te motu o te taha Kawanatanga o te Apitihana e penei ana. Ko te Kawanatanga e hiahia ana kia tino katia raw'atia te hoko o nga whenua o te karauna, engari me tuku anake i runga i te tikanga riihi. Ko te Apitihana e ki ana me whakapuare te tikanga hoko kia motuhake ki ia tangata mahi paamu te mana mete taitara o tona whenua, kia kaua

e roho mai ko te kawanatanga hei rangatira, l'e hcha hi te tohutohu mai ki te tangata m: - hi paamu, he kore e puta no nga hiahia akc ole tangata kei aia te riihi ote whenua. Ka maha nga tau o tend kakari, a ko tetahi tend o nga take nui o te pcoti a te ivvi pakeha i te tau ka tana nei, emohionei tatau i tiao hinga nga mema Apitihana puta rawa atu etahi t- • nu o ona tino tea ki waho o te Paremata. No tena \va ka mate a te Hetana, ka tu ko To Waari hei Pirimia, a i raro i a ia ka tu ko Maki-Naapa hei Minita mo nga Whenua. Kaati i kona nga whakamarama. Ka titiro mai koutou ka ungutu i roto i tenei tail nga whakahaere mo nga whenua katoa o te motu, o te Karauna, o nga pakeha whiwhi nui rawa ite w'henua o nga Maori. Na te pakeha atu ona pakanga ka kumea atu tatou ki roto. Ko te take he takoto niangere no nga whenua Maori, he pau haere no nga whenua Karauna e lika ana hei whakanohonoho kite tangala, he kitenga nuitanga na te iwi pakeha kei te w'henua te tino waiu mo enei motu. No tenei wiki ka taha nei ka kokiritia te pire a Maki-Naapa mo nga whenua pakeha. Me whakapolo e au nga whakamarama mo taua pire. (i) Ko nga toenga whenua o le Karauna e 2,500,000 (e rua miriona mete hawhe) ka rahuitia kia kaua rawa e hokona, engari ka tukaa i runga anake i te tikanga riihi, a ko nga hua ka whakahaerea hei awhina i nga kura, i nga hohipera i nga penihana kaumatua i nga huarahi awhina i te rawakore. (2) Ka whakamutua te tikanga riihi raihana hoko, te riihi 999 tau, mete hoko i nga whenua karauna : engari ka riihitia mo te 65 tau, mete whakahou atu ano ite riihi i runga ite wariu hou o nga whakapainga. (3) Mo nga whenua o naa tangata whiwhi nui rawa i te whenua, ka haere i runga ite wariu. Ka kiia kia tae kite te wariu whakapaingakore o te whenua ka mutu mai te k aha o te tangata kite pupuru i era ahua whenua. Ko te wahi o tona whenua i waho atu i tena wariu ka akiakina e te ture kia tukuna e ia kia maketetia i roto ite 10 tau, ki te kore ka tangohia e te Minita mo nga w'henua mana e hoko e tuku kite makete.

(I te ki 0 te pepa, kahore i pan katoa te pukapnka a Apirana Ngata te ta, Taria to roanga.)