Rarangi Whakatikatika mo nga whenua Maori.

Pipiwharauroa, Issue 101, 1 August 1906, Page 7

Rarangi Whakatikatika mo nga whenua Maori.

1. I runga ite titiro ake kite ahua o nga ture e manaanai tenei wa mo nga whenua Maori, a i runga i te w'hakaaro ake ki nga whenua e toe ana kite iwi Maori, me nga huarahi e taea ai te pupuri, te whakahaere, te whakamahi aua tu whenua, na reira tenei hui ka whakatakoto i enei take hei whiriwhiri ma te Kawanatanga i roto i nga Pire e kokiritia kite Paremata hei whakatikatika i nga Ture Whenua Maori. 2. Me whakawhanui, me whakakaha nga huarahi awhina, tuku moni ki nga tangata Maori e mahi paamu ana, e hiahia ana ranei kite mahi paamu. Hei muri ake nei whakamaramatia ai te roanga atu o tenei take. 3. Hei huarahi e taea ai te whakapainga taitara, me nga ake whenua o nga tangata, o nga hapu ranei e hiahia ana ma ratou ano e mahi o ratou whenua, me whaiwhakaaro te Kawanatanga: — (a) Mo nga whenua tokomaha nga tangata V ki roto kite karaati, a e maharatia ana he uaua te wehewehe te paanga o ia tangata, o ia tangata, a e hiahiatia ana e te iwi nona te whenua hei paamu ma ratou ano, hei whakanohonoho ranei kia ratou ki etahi ranei o ratou, e tika ana kia whakaroputia i raro i te tikanga whakakaporeihana. (hj) Otira me whakatikatika, me whakaV ngawari te ture kaporeihana i runga i enei aronga:—

i- I te mea kua rite te whakaaro o te i'vi i roto i tetahi runanga Maori Ida whakakaporeihanatia ratou, e ahei ana i runga i te tono a etahi tangata tokowhitu o te karaati kia uiuia e te kooti whenua Maori, a niehemea ka marama kite kooti tera e pai kia whakakaporeihanatia hei whakatutuki i te hiahia mahi paamu o te iwi whenua. me whakaputa e te kooti tana ota.

ii. Kaua e whaimana te kaitiaki o te Katoa, te komihana o nga whenua karauna, etahi atu Apiha kawanatanga ranei i roto i nga mahi a te kaporeihana. iii. Kaua e whai-mana te komiti o te kaporeihana kite hoko i te whenua, engari te riihi mehemea e whakaae ana te iwi, a e whakaaetia ana hoki e te Poari o te takiwa. iv. E ahei ana te komiti i runga i te whakaae ate iwi kite hanga kaupapa whakahaere whakanohonoho ranei mo te whenua, a ina whakaaetia e te Minita Maori, a ka kahititia, ka inana taua kaupapa hei ruuri whakahaere mo te whenua. (c) Mehemea nga tangata Maori no ratou tetahi whenua, no ratou ranei etahi whenua e piri tahi ana, ka hiahia kite whakamahi i taua i aua whenua ranei hei paamu ma ratou , ma nga mea ranei o ratou e kaha ana, e tika ana kia hanga e ratou tetahi kaupapa whakahaere, whakanohonoho, riihi ranei kia ratou Maori ano, a ka kahititia, me whaimana taua kaupapa ano i whakaurua ki tetahi ture o te Paremata. (</) E ahei ana kia meinga nga whenua kua wehe motuhake kite tangata kotahi, ki nga tangata tokorua ranei, hei punga moktte moni ina hiahia taua tangata aua tangata ranei ahakoa kore e riihi i tetahi whenua i waho atu, kore moni reti ranei e ahei ana te tuku kite Tari Tuku Moni hei punga mokete. (r) Ko nga whenua e riihi ana i tenei wa ki nga pakeha he kawenata nei kei roto e ahei ai te tuku tuarua atu kite riihi, e tono a ai ranei kia whakaeangia nga whakapangia a te kai-rlihi, a e hiahia ana 8 nga Maori no ratou te whenua kia hoki mai ina mutu te riihi hei whenua mahi paamu ma ratou. e tika ana kia puare he huarahi moni ki aua Maori (i) Hei whakaea i nga whaka-

painga (2) Hci awhina ia ratou kite mahi i to ratou whenua. (/) Mehemea kahore he kawenata pera, a kahore he hiahia o te tokomaha o te hunga whenua kia riihitia atu ano ki te pakeha, engari kia waiho hei paamu ma ratou, ina mutu te riihi e kore rawa e mana nga whakaritenga, nga kirimina, era atu whakariterite ranei hci whaka'raruraru i te whakaaro o te tokomaha kia hanga e ratou he kaupapa whakahaere, whakanohonoho ranei. 4. Hei huarahi e hohoro ai te whakatautau i ’ nga take whenua Maori, te whakatutuki i nga whakawa e tarewa ana, te wehewehe ki ia tangata i nga whenua e tika ana kia wehewehea, ara kite whakatutuki i nga mahi a te Kooti Whenua Maori, na reira tenei hui ka tono ; (a) Kia hohoro tonu te whakatokomaha i nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Me whakapumau he rohe me ia Tiati, me ia Tiati, hei nga rohe o nga Takiwa whenua e takoto nei i raro i nga • Poari—ara kia 7 Tiati mo ena rohe. Kia 2 Tiati hei whakamama i nga mahi papatipu, i etahi atu mahi ranei o nga takiwa e tino taimaha ana nga mahi. Kia 2 Tiati i waho atu i enei mo nga mahi Piira anake. Hui katoa 11 Tiati. . ( h j) Ko nga Tiati hou e whakaturia hei nga tino tangata kaha, matau, a-hei -huarahi e mina mai ai ena tu tangata kite turanga Tiati me whakapiki te moni oranga mo nga Tiati. Ma nga Mema Maori e aid tenei i tenei wa ano ki Te Kawanatanga. - - (c) Me horoi atu te rarangi ingoa ateha, a me whakahou kia kowhiria ai ko nga tangata tika mo taua turanga. Me whakahoki ki nga ateha to ratou mana tawhito e whaimana ai i roto i nga whiriwhiri ate kooti : a me whakapiki atu te utu mo ratou. ( d ) Ko nga Tiati tonu o nga Takiwa he Turnuaki mo nga Poari o ratou takiwa. (c) Me whakapiki atu te ulu-a-ra mo nga mema o nga Poari. 5. Ko nga whenua o te iwi Maori kaore i te hiahiatia hei mahi paamu ma ratou, e mohiotia ana ranei e kore e taea te whakamahi e te iwi kainga, a e whakaarohia ana e kore e ahei kia waiho kia tokoto

noa ana, me tuku atu ma nga Poari Whenua Maori e whakahaere i runga i te tikanga riihi, kaua te hoko. A i roto i nga tikanga riihi e tika ana. (a) Kia rahuitia i roto i ia lakihana whenua ngahere e riihitia ana te taha wahi ngahere kia 5 paiheneti o te whenua—hei tu rakau, hei wahie, hei mahi taiapa, whare ranei. (hj) Mehemea he rakau, he ngahere e tika ana hei mahi mira kei runga i te whenua kua tukua kite Poari, me atua whakahaere e te Poari kia riihitia tikatia aua rakau, kei huia ki roto o nga riihi mahi paamu ka kore hua aua rakau. (c) Ko nga rori nunui (arterial roads) e whakatakotoria ana ki runga ki nga whenua e tukua ana ma te Poari e riihi, mo nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Kcroni e hanga, kaua e whiua hei taimaha ki runga ki aua whenua. d) E tika ana kia whakapurangatia tetahi wahi iti o nga moni reti o nga whenua e riihitia ana e te Poari' hei tieki hei wakaea mo nga whakapainga a nga kai Riihi a te wae mutu ai nga riihi. 6. Nga Huarahi mokete moni:— (a) Me puare he mokete nioni' ma te Tari Tuku moni ki nga Tangata Mahi Paamu ki enei ahua whenua. i. Mehemea kua wehe kite tangata kotahi, kite tokorua ranei ii. Mehemea kua whakakaporeihanatia. iii. Mehemea he whenua riihi ki tetahi Maori; iv. Mehemea he whenua kei raro i te mana o tetahi kaupapa whakahaere, whakanohonoho ranei kua kahititia. ( h j) Ko te rohe ote mana mokete mo nga whenua (i) (ii) kia £ o te wariu whakapainga kore, apiti atu kite ote warui o nga whakapainga. Ki nga Maori riihi whenua kia i o tona paanga riihi. (c) Kia 15 tau te roa o te wa hei whakaeanga i te moni tinana. (rf) Ko nga moni kaua e puta tinana ki nga kai,-mokete engari me takoto kite Peeke Poutapeta e tata ana ki nga kaimokete, a me tika atu i reira i runga i te ota mo nga mahi tika mo te whenua, i runga i te mahi paamu.

(«) Ko nga kaute a nga komiti kaporeihana me tirotiro (audit) e tetahi Apiha Kawanatanga i ia tau. 7. Hex maramatanga mo te ivvi ki nga Ture e tnana ana inaianci e tika ana kia whakahaua e te kawanatanga kia hanga tetahi Pire whakatopu. 8. I lei tiaki a hei arahi i nga whakatau a nga kooti Maori mo nga keehi e ata ake ana he tautohe i runga i nga likanga Maori e tika ana kia whakakaupapatia aua tikanga kia takoto nurama. o. E tono ana tenei hui kia whakatutuktia e te Minita Maori nga tikanga o te Rarangi 6 o Te Ture Whakanohonoho 1 nga wheuua (Maori 1906, kia hohoro ai te maramatia o nga paanga whenua o te iwi Maori, hei tiaki mo nga riihi, a kci hoko nga Maori kore whenua. 10. Mo etahi takiwa e eketia ana cetahi ture, e etahi mate motuhake ranei;— (a) Rohe Potae o Tuhoe. Kaua he tikr.nga whakanohonoho pakeha e vvhakahaerea i roto i tenei takiwa, kia tutuki ra ano nga uiuinga take Maori o tenei rohe potae, a kia tae ra ano kite vva e tu ai te komiti Nui o Tuhoe. (i) Mo te takivva i raro i Te Ture Ngavvha : i. E tika ana kia ata uiuia, a kia tino whakataua te mana ki nga roto, ki n o-a paru moana i raro iTe Tinti o Waitangi. Ame vvhakamaranga 1 te taha o tenei take he kereeme mo nga taunga ika, tahuna pipi, toka tio, kuku ranei a nga Maori. ii. Me ata whakariterite nga wariu o n"a wahi ngawha, me era atu wain e langohia ana e te kavvanatanga . kia whai mana nga Maori kite whakahua i tetahi tangata her Ate.ia mo te kooti (Compensation). (r) Mo nga vvhenua Rahui i raro i te mana o Te Kaitieki o Te Katoa. i Me whakatikatika te noho a nga Ma- ' ori e noho ana i runga 1 nga whenua i raro i te Raihana a tau a te kaitiaki. ii Me whakaaro nui e te kavvanatanga kia akina te kaitieki kia avvhina 1 nga Maori no ratou nga rahui kite uiahi i aua vvhenua.

Kaua e vvhakaaro ko tc riihi anake ki nga pakeha. iii. Mo nga whenua kei te riihi, ina tae kite vva e inutu ai tetahi tukunga riihi a ka hiahia te Maori nona te whenua, he tangata nei ia kua kitea e ahuvvhenua, ahakoa he kavvenata mo nga vvhakapainga kei roto i te riihi, me vvhakahoki e te kaitiaki te vvhenua ki taua Maori, a ina te kaitiaki e tuku mokete ki a ia hei whakaea i nga vvhakapainga a te kai Riihi. Heoi, ko a koutou vvhakatikatika mo tenei kaupapa, ma koutou e tuku mai ki o koutou mema a tenei Paremata. Na te Komiti o nga Ivvi i hui ki Poneke i a Hune 1906.