NGA HOPUNGA A TE NGAKAU MAHARA.

Pipiwharauroa, Issue 83, 1 February 1905, Page 6

NGA HOPUNGA A TE NGAKAU MAHARA.

Kl te Etita o Te Pipiwharauroa. EHOA tena koe me tou komiti whakahaere tikanga kia takatu ai te whakaaro o nga tangata whakatakoto tikanga kite aroaro o tena iwi o tena iwi, o tera hapu o tera hapu. E whakahau ana tenei kia tukua tenei reta kia kite nga hoa me nga whanaunga itera marae i tera marae. (i) E hoa ma kia kaha kite titiro Nupepa whakaatu korero, o ia wahi ote ao, o ia wahi, ma reira koe mohio ai ki nga whakaaro otera iwi o tera hapu otera tangata, ma reira tatou ka titiro marama ai kite mohiotanga, nui, kite kaha nui, onga iwi o te ao. Kaua e whakamanamana ki tou ake mohiotanga ki tou ake kaha, ki tou ake aroha, ki tou ake ora. (2) Haere kia kite a kanohi i nga whakahaeretanga o nga mahi o ia ahua o ia ahua : He mea tika ra ne kia apitiria e koe tou ake mohiotanga, me tou ake kaha, kita to kanohi i kite ai mete homaitanga hoki ate Rungarawa, ka whakatupu ai te mahara; kia puta mai ai kote painga nui ki tou tinana ake, ki tou whanau ake, ki tou iwi ake ka whaihua ki tou motu, ka totoro atu ona painga ki era atu wahi ote ao ? (3) Na te mana huihui ote Emepaea i tu ai te Kingitanga, na te mana huihui i tu ai Te Ringaringa kaha o Tiapani ki runga ia Ruhia, Rati he nui nga whakaarotanga ate ngakau ronga tikanga e whakatakototia ana hei whakatupu i te oranga whenua mo te iwi maori, mete mana Rangatira o te ahua o te tangata maori, heoi kaore ite rite ite maori te mahi ahu whenua Kaore ite rite ite maori; toko wha tonu o tatou mema maori kaite Paremata e pohehe noaiho ana nga mahara o etahi, kati ko etahi o aua mema e whakaaro nui ana ko te whenua te oranga o te maori whakaaro nui kite iwi maori, mete Rangatiratanga hoki o te iwi maori i runga i te ahua kau ote mana maori ? Kua kite ahua inga korero a o tatou mema maori i whakapuaki ai kite Paremata ite tau 1904. Ko etahi e tohe ana kia rite tono te ture mote iwi maori me nga whenua ki to te iwi Pakeha. Ko etahi o aua mema e whakahe ana, Ara emea ana kia herea nga whenua maori kia kore te hoko a mutu noa te ao, kati me ki ake au i taku, kupu mote tohe kia kotahi te Ture mo te Maori mete pakeha, kaite hiahia tonu te iwi pakeha kia kotahi te ture mo te tangata mete whenua. Engari na te tirohanga mai a nga tangata whakaaro nui o te iwi pakeha. E kore te iwi ma-

ori e kaha kite hapai i nga ture me ona ritenga e puta nui ai nga hua kite tinana mete koroni, na reira ka tukua mai ko nga ture ahua mama hei timatatanga mo tatou, kati note 1900. Ko te ture kaunihera marae ka tukua mai ma nga maori ano e whakahaere nga tikanga whakapai kainga me te kohikohi inga taaka o nga kuri a nga maori, heoi kaore ite rite ? Ko etahi o nga iwi maori e korero tonu ana na Mahuta te kupu kia ratou kia kore ratou e whakaarite ite Ture Kaunihera 1900. Kati he maha nga Hui i nga marae ote Tai hauauru e tae ana au kite whakarongo, kite titiro hoki i nga whakahaere o nga mahi ahu whenua meera atu ? Tae atu hoki kite takiwa ki Waikato ko te kupu nui i nga hui katoa ko te Tiriti o Waitangi, ara ko te kupu e kiira kia rite kinga iwi pakeha o Ingarangi, kati me ki penei ake ahau, ka ite pohehe nga tangata e whakahua nei i tenei kupu o te Tiriti, kaore he taaka kuri, o Ingarangi, kaore he here kaitiaki o te katoa, i Ingarangi, kaore he here whenua, i Ingarangi, kaore he Rahui whenua, i Ingarangi ? kati tenei. Me ki ake au mo te kore o nga maori e utu ite Taaka kuri i kiia ake ra te kupu Na Mahuta i mea kia kore e utu ite Taaka kuri. He tika tonu, ina hoki no Rangitikei takiwa Kaunihera o Kura haupo, e ki ana etahi tangata o reira, Na Mahuta te kupu kia ratou kaua e utu ite Taaka kuri ko te moni Taaka kuri inga tau tuatahi ite whakaritenga a Te Kaunihera o Kurahaupo 1/6 mote kuri kotahi, kore rawa i w'hakaae kite utu no muri mai ka nekehia ete Kaunihera kite 2/6 mote kuri kaore i whakaae kite utu, i muri mai ka tukua ete kaunihera kite ringaringa o te lure nui, tae ana kite Mau atu hoki etahi o aku tuakana kite whareherehere heoi kaite whakaaro au kite kupu i kiia maira Na Mahuta te kupu kia kore e utu taaka kuri, kati ina te whakatauki (Atua kahura kite Rangi Waiho te Mate mo Hapopo). Kati no taku taenga ki Kawhia ki Te Makaka, ki Whatawhata, Hauraki, kati he pono taua kupu kia kore e utu ite Taaka kuri. Engari kia eke ki runga kite kupu ote Tiriti o Waitangi emeanei kia rite kinga iwi pakeha o Ingarangi, kati no te 1904 ka totoro te ringaringa o Timi Kara kite Ture Reita whenua te takototanga ki te aroaro ote Paremata hei whakarite ite hiahia o Henare Kaihau i tohera kia kotahi te Ture mote maori mete pakeha, ka tautokona ete Tokomaha katahi hoki a Kaihau ka mea kawhakahe ia itena Ture heoi Paahitia ana hei tino Ture, no taku taenga ki kawhia inga marama kua pahure ake nei ka tae ake tetahi tangata Pa-

keha whakariterite ite utu mote eka onga whenua maori o reira ka patai mai a Turi ki au mote ritenga o tau a mahi, ka mea atu au na te tono a Kaihau kite Paremata mo to koutou hiahia kia kotahi te Ture mo te pakeha mete maori. Koia ka whakaaetia ete Kawanatanga kia Reititia nga whenua maori. Koia tena ngaki e wariutia na ? Kua whakatatutu ahau i nga whakaaro o nga tini tane, wahine, whiwhi whenua ote iwi maori kua kite ahau kaore itae kite toru i te rau e hiahia ana kia wetekia nga whenua maori kia ahei ai hei hoko Engari kotahi ke rua heoi; no reira ka penei toku whakaaro, onga tino rangatira tuturu maori tonu e kukume nei ite iwi kite patu whenua, ara kite rukeruke noa hei utu pia, hei utu whaka paipai monga whare teitei, kua whakapiri etahi kinga kamupene Mira Rakau Harakeke, kua tahuri iho kua whakawai, kua hoko i tona iwi ake ki nga kamupene mo tetahi paku hereni ma tona kotahi ake ? kati tenei. Ka toku tino whakaaro, heoi ano te tino oranga mo te iwi maoai he whenua, koia au i whakaatu ai i oku mahara inga tau maha kua pahure ake nei kia tahuri te iwi maori kite mahi ahu whenua, he mahi ngawari noa te whaka tupu poaka, kau, te ngaki taewa, kumara, e kore rawa te hiahia e hapa, kite hiahia kite moni, he tata tonu, kua kitea, kite hiahia hei kinaki kai he tata tonu motetahi puha, he tata tonu kua rite te hiahia. Ko te Reti whenua he pai ano mo nga whenua kaore nei e taea ete maori te mahi. Engari ma nga whenua pai ka taea ete Maori te mahi ara te whakanoho he kararehe ki runga, puritia mahia. E kore koe e tatangia ete whakama, e kore koe e Toimaha ite wha. kaarotanga kinga Reita menga taaka oto whenua. E kore rawa e taea ete 97 tangata maori oroto ite rau te whakatutuki nga ritenga ote Ture pakeha o Ingarangi, kati he Reita he taaka he Tiuti nga 5 mea katoa o Ingarangi. E kore ano hoki e taea ete tokotoru maori o roto ite rau te whai te whakarite nga likanga motuhake ote iwi pakeha o Ingarangi, mangaringari ake pea nga awhekaihe ara etahi, notemea ko te aroha kaimarie noa to te maori oranga. Kinga ope haere, kinga tangihanga, otiia ko te oranga o te iwi pakeha rereke rawa he oranga whakawhitiwhiti taonga tae atu ki o ratou tinana me o ratou reo, he moni anake ? Kua haretia eau te nuinga otenei koroni kua kite kanohi tonu ahau, he kai he moe te mahi nui inga ra maha ote tau. Kai nga Raumati ka haere etahi kinga mahi kutikuti hipi, tarere ana te wai

inga Ihu mote mutunga ote wa kutikuti, ka hoki kite kainga maori moe ai ite awatea te ohonga ake ka tangi kai. Engari e hoa ma kai papouri o koutou ngakau i aku kupu, na tatou tahi ano nga kupu nei, mo tatou tahi ano, me a tatou tamariki kaite tautoko ano ahau i nga hiahia onga tangata kua kite te mohio, mete tupato ote whakahaere ite pai 1 te oranga mo tona tinana me ona whenua, kaore he take hei tukunga ia ratou kite ringaringa ote kaitiaki. E mohio ana au kite watea ratou i te ringa ote kaitiaki era e neke ke atu te moni reti e puta kia ratou kati ra i konei enei kupu, tenei ake te nuinga onga mahara heoi ite whakaarotanga iho kei kore e uru kite pepa no reira waiho etahi mo tetahi wa. Na to koutou hoa. Na Eruera Tbkahu.