TE PIWA "TAIPO."

Pipiwharauroa, Issue 46, 1 December 1901, Page 3

TE PIWA "TAIPO."

(Na Takuta Raniera Kahungunu.) ( D. Colquhoun, M.D. Lond.) ITE tau 1899, i tata kite 1000 nga targata o Niu Tirenr i mate i te Piwa Taipo ; 1500 pea nga tangata i pangia engari kahore i mate. Kahore i mohiotia te nui o nga Maori i mate, i pangia, kahore hold e tuhituhia ana nga take mate o te Maori, otira e marama ana he nui nga Maori e pangia ana e tenei mate i o ratou kainga, he nui hold o ratou e mate ana. E mea ana aku hoa a Tutere Wirepa raua ko Pita Paaka kanui te hiahia o ts Maori kia mold ) ki ta te takuta pakeha korero mo tenei mate, a e tino koa ana ahau kite tuhituhi i enei korero. Ko taku hiahia he tuKiluhi kite reo Maori otira e ire e taea e an, na reira me tond e ahau ki tetahi tangata c mohio ana ki nga reo e rua, hei mangai moku. Ko te take tuatahi. He aha te Piwa Taipo, ma te aha tatou e mohio ai ina pa mai ki a tatou ? Tuarua : He aha te take o tenei mate ? Tuatoru : He aba nga tikanga hei and atu, a he aha hoki nga rongoa hei patu ina pa mai ? Kite pangia te tangata ete piwa, kahore e kaba te panga mai; kahore te turoro e mohio kite ra i timata ai tana mate. Ko tana e mohio ai he ngenge he ruwha, ahakoa moe ia okioki e kore rawa ia e pai, ka anini tana mahunga, ka rnaeke tona tinana ka wiri. Kotahi pea te wiki e penei ana ia nuku atu ranei otira e haereere tonu ia i nga ra katoa, navvai ra i te ngoikore noa iho o tana tinana ka takoto ia kite moenga. E ruaki ana ia, kahore he hiahia kite kai, e anini tonu ana tona'mahunga, ka koroke pea ia ka rere ranei. Mehemea i kaha te panga o te piwa kia kotahi wiki ia e takoto ana ka timata te huri o ona whakaaro, ka wairangi noa iho nga korero, ka hiahia kite tu ki runga kite haereere. Ka rua nga wiki ka tino ngoikore rawa ka heke tona tinana. Ka ka tana kiri, ka maroke te arero ka ura, ka pera ano ona mho. Mehemea mo te mate ia e mate i te toru o nga wiki, mehemea ia e hoki mai hei te toru o nga wiki ka matao tona kiri, ka hoki mai ona whakaaro, ka kaha kite kai. Ite nui o tona ngoikore te kaha kite tu kite haere ranei heoi ma te tangata tonu e pupuri; ite ngoikore ano o tona hinengaro he kai anake ki a ia, kai pai, kai kino. He maha nga wiki e man tonu ai tona ahua porangi.

He poto rawa tenei korero mo te ahua o te piwa kahore i polo katoa nga korero. He tangata ano e ngawari te pangia, he tangata ano e tino kaha rawa. I etahi wa ite mea ka toru nga wiki e takoto ana te turoro, i a ia e whakaaro ana kua ora ia ka timata ano te piwa ka mate ano ia mo te toru wiki. I tetahi ua e pa ana te mate ki nga pukapuka, lie piwa kino tenei. He wa ano kanui te rere mete puta mai o te toto o rote o nga whekau, o te p.iku. Kite puta he piwa ki tetahi taone, takiwa ranei, he nui nga tangata e pangia, i etahi wa e eke ana kite ran e pangia ite wa kotahi. Na, ka kitea, he mate horapa te piwa taipo. Na te pakeha pea tenei mate i man mai ki Niu I ireui, otira kaore ano ia kia tino mohiotia. Ko te mea hei whakaaturanga maku inaianei ko te ahua o tenei mate. Kahore rawa i tino maha nga tau kua pahure nei o te tino kuaretanga ote tangata ki tenei mate. I nga wa i mua he nui nga tangata i Uropi i mea na te Atua i tuku mai nga mate, he riri nona ki te tangata, e rongo ana hoki ahau e kiia ana ki te whakaaro a etahi Maori na te wairua kino i tuku mai nga mate penei. He kuare nga tangata e korero penei ana. Pai ke atu mehemea i titiro o ratou kanohi mehemea e kitea i puta mai enei hanga kino i runga ano i o tatou he, i a tatou tikanga kino. Ko tenei ta ngi tangata malau o L'ropi i rap 11 ai, a i to ratou kaha kite ala titiro lie nui nga mea ote Piwa Taipo i kitea e ratou. Ko te mea nui i kitea e ratou k > tenei, ara ko te take nui o te piwa ko nga tikanga paru a te tangata. I kitea tetahi tamtam iti—i te iti rawa e kore e kitea e te kanohi maori, engari me titiro i roto i nga karaihe whakanunui ate paaeha- i kitea tona tini noa atu e tupu ana i roto i nga whekau o nga tangata e pangia ana e te Piwa Taipo. E ngaua ana e tana tamtam nga taha o nga whekau, ka tupu te tini o te mariao. E puta mai ana i te puku enei tamtam ki waho ki roto kite hau, kite paru kite ko.e te tangata e tupato, ka uru enei tamtam ki roto i nga wai unit, i nga kai, ka kainga e te tangata ka horapa tenei mate. Kite mea tatou kia kaua te Piwa Taipo e horapa me era atu maha o te mate heoi ano te huarahi kia ma te tangata me nga tikanga, Ko te mea nui rawa kia kaua rawa nga wai e kino, kite kino te wai me kohua rawa ka inti ai. Kite noho huihui te tangata me whakangaro katoa nga mea e puta mai ana i roto i te te tangata, ahakoa he wa mate he wa ora ranei.

. E hara ano i te tikanga pai te noho huihui 1 te wahi iti kotahi, kaua hoki e tokomaha te haere o te tangata kia kite i te turoro. Me takoto te turoro ko ia anake i tona ruma > kia kotahi he tang ta hei tiaki i a ia. Kaua rawa e whakaohoohotia, kaua e tukua kia maranga kia haereere. Me ha tonu ia i te hau pai i nga wa katoa. Kite pangia te tangata ete Piwa Taipo, ka hakihaki a roto o tana puku ka angiangi e kore e kaha te ahatanga kua puare, na reira kaua rawa e hoatu he kai maro mana—he kikokiko, he poaka, he ika. Ko nga kai mana he miraka, he araruta, he hupa kia nui te wai maori hai horoi i roto i a ia. Mehemea e taea me tiki he takuta mana e whakaatu te mea tika hei mahinga, otira kite kore he takuta kia mahara ki a aku kupu tohutohu i runga ake nei. Waiho te turoro kia takoto tonu. Whangainga ia kite wai-u kite hupa kite ararutu ngawari. Kite wera tana kiri toua he hautai kite wai matao ka horoi i tana tinana kia wha kia rima ranei paninga i te ra. Kaua e tukua te tangata kia korero kite turoro. T. apukea kia hohonu tonu, tona paru me tona wai. Kia pai te tiaki i a ia mo nga wiki e wha i muri iho 1 te ngaronga o te piwa, kia mahara hoki kia ono marama, nuku atu ranei, katahi ano tana tinana ka kaha.