ROTORUA-NUI-A KAHU.
(Na Tipi-Whenua.) Rotorua-Moana. KAHORE ano kia tatu taku ngakau mo te tikanga o tenei ingoa o “ Rotorua ara te take i kiia ai te moana kotahi ko roto rua, inahoki ra ko tenei kupu ko te rua mo nga mea e rua, ehara i te mea mo te mea kotahi, mo te roto kotahi. Ki taku whakaaro ko te ingoa tika ko te Roto-nui, ko te Roto-nui-a-Kahu ; ko te Roto-iti ki tetahi taha ko te Roto-nui ki tetahi taha, otira no to raua hononga e te Puau-i-Ohau ka kiia nga roto e rua ko Roto-rua. ko nga roto mahanga. No nga ra pea o muri nei ka honea tenei ingoa a Rotorua mo te roto kotahi anake. Hei te hekenga at a o te tereina i Tarukenga ka pai te matakitaki ki Rotorua me Rotoiti; ki waenganui o Rotorua e tu ana ko te motu i Mokoia. E iwa macro te wahi tino whanui o Rotorua moana. I eke au mete nui ote tangata, Maori, pakeha, ki runga i te tima i a te “ Hamurana,” ko tenei ano te waka nan a i whakawhiti te Tiuka o loka raua ko tana hoa ki Tikitere, i to raua taenga ki Rotorua. He Puna-i-Hangarua. Ka rere atu i te waapu, ko te “ Hamurana” ki Hamurana, ko te “ Hinemoa” kite Rotoiti., I te kainga ano ka whakamau te whakaaro kia kite rawa i tenei puna whakamiharo i Te Puna-i-Hangarua, a i kite nga kanohi i whakamiharo te ngakau. I te ngutu ote awa o Hamurana ka tau to matou tima, ka haere ma uta, ka matakitaki kite ahua o tena awa, purata tonu, kakariki ana. Ko te timatanga o te awa nei i puta mai i roto i te puna e haerea nei e maua kia kite. Ka tata atu ka eke ma te poti, ka mau kite taura e toro ana i roto ite wai ka kukume. Kei tenei awa e tupu ana tetahi tarutaru ataahua, he kakari, ka tata te puta ki runga o te wai ka taratara, ko nga putake i punui. I haere tonu matou a tae noa kite hokinga o te awa kei reira e pupu ana te puna, kei roto tonu o te awa. I te raarama o te wai kitea iho ana te take ote puna e piki ake ana te wai i raro i te whenua. Ko nga taha o te puna e tupungia ana ete tarutaru wai, kakariki tonu. I te kaha ote piki ake ate wai kite panga te kapa ki roto kaore e totohu, engari ka heke ano, ka hangai ki waenganui ka hurihuri noa iho, ka whakaangaanga, ko te hokinga ake, ka tata ake ki runga ka tipi ki tetahi taha o te puna piri ai, nawai ra ka puranga noa iho te moni ki reira.
Tino kaha atu te matao o te wai. Kaore lie puna whakamiharo i ko atu i Te Puna-i-Hangarua. I miharo te ngakau mo te whakaritenga a te Atua hei Rotorua anake nga mea tipua, whakamiharo nga puna, nga roto, nga puia. Ko te whakamaramatanga pea ko tenei, ara he whenua titohea a Rotorua, mehemea kahore enei tuawhenua kua kore rawa he painga o tenei takiwa. E kiia ana he kokopu kei roto i tenei puna e noho ana, he kokopu nui, kotahi putu pea mete hawhe te roa, he upoko nui. Kite whakaaea taua ika, a hei te hokinga ki tona rua ka puta te tini o te kokopu ki waho, ka patua e te tangata, taki-ki atu te kete te rahu. Te Motu i Mokoia. Ka kite ra to matou ope i Hamurana me Te Puna-i-Hangarua ka rere to matou tima ki Mokoia kite motu o Tutanekai rauo ko Hinemoa. I u matou kite taha tonu o te puia i kaukau ai a Hinemoa i tona whakawhititanga mai i Owhata i te kumenga a te tangi reka a te koauau a Tutanekai, i te katohanga hoki a te aroha i te tau o tana ate, e ai ano ia te korero. E toru rawa rnaero i Owhato ki Mokoia, hei aha koa kite aroha ka whakahaweatia te matao, te moana, me nga mea whakawehiwehi. E kiia ana hoki e te pakeha he “ matapo te aroha,” kaore ona kanohi hei titiro i te he i te mate, i te kino, ka takoto tonu atu. He mama noa nga mea katoa kite aroha. “ Nui te wai, e kore te aroha e taea te tinei, e kore ano e ngaro i nga awa. Ahakoa i hoatu e te tangata nga rawa katoa o tona whare mo te aroha, ka tino whakahaweatia rawatia.” E kiia ana kei te whare whakakitekite i Akarana te koauau a Tutanekai i arahi nei i tana whaiaipo i nga wai nui. He maunga a Mokoia, ko nga taha ko nga wahi tika nui atu te momona, ko te wahi tino momona tenei i kite au i Rotorua ; he kainga ano kei reira, ko Uenukukopakr te hapn, engari i to matou taenga ki reira i te tuawhenua katoa. Kotahi rawa te wahine i te kainga i hoki mai i te tuawhenua kite patu koura ma ona kaumatua, ko nga tane tokorua i runga i te waka i te moana e hi koura ana. Tata tonu te ki o te peeke koura a taua wahine, i te kinikini o roto ngaro ake. te whakama, kei te inoi koura tenei hei pupuri mo te wairua kaore hoki etahi o matou i hari kai a ka po tenei te ra. Ko au tonu to matou tumau, tahu te ahi, uta te kohua, e riringi ana te koura ; ko te ope i waho tonu o te kauta e akiaki ana mai kia hohoro. Maringi ana te kohua koura e pokea ana e te tangata, Maori, pakeha,
tamariki, kaumatua—tae rawa ki a Ihaia Hutana raua ko te kapene manuao te whaotanga. E nga memo pai a Tuhorouta! Ka pau te kohua tuatahi ka tu te kohua tuarua, e tu ana te kohua tuatoru rokohanga ka uaki te tima, ko to maua rerenga kite Wai o Hinemoa: ko etaln o nga wahine i tapiki ki nga koura mala hei kai kite puni. I kite ano matou i a “ matuatonga ”, he kohatu atua kumara. Kia whakato te kumara ka haria ki waenga. He mea ata hanga rawa he whare mo taua kohatu. E kiia ana 1 hokora tahaetia a “ matuatonga ” e te tangata. No te po ka tikma ka haria ki Ohinemutu otira i te pouri o te iwi ka tikina, a ka whakahokia ano ki Mokoia, ka hangaia he whare raona. Eke ana matou kite tima ka puta te hau, ahua raruraru rawa to matou unga ki uta. I te po ka hinga etahi o nga teneti i te puni o te hui, wharona ana a Ngatiporou i waho. I whakapaea na ta matou takahanga i nga tapu o Mokoia i puta ai taua hau. Ae pea. ( aria te roanga.J
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/PIPIWH19011201.2.18
Bibliographic details
Pipiwharauroa, Issue 46, 1 December 1901, Page 10
Word Count
1,152ROTORUA-NUI-A KAHU. Pipiwharauroa, Issue 46, 1 December 1901, Page 10
Using This Item
For material published 120 or more years ago, to the best of the National Library of New Zealand's knowledge, under New Zealand law, no copyright exists in that material.
For material published fewer than 120 years ago, copyright may still exist. Please see our copyright guide for information on how you may use this title.
In both cases, the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.
Log in