WHAWHAI KI TARANAWARA.
( He mafia nga rongo korero ote whawhai kua tae mat, engari e kore e whakaponohia katoaiia e matou. Heoi ano nga mea e whakaponohia e matou, a e tuhia hoki ki “ Te Pipiwharauroa ” ko nga mea tino tika, ay ko nga mea e puta mat ana ite “ Tari Whawhai ” i Ingarangi ). PEREMONA (BELMONT). 1 te Ratapu te 26 o Noema, i te ata tu ite mea e pouri ana ano, ka kokiritia e te Ingarihi i raro i a Tianara Metuene ( Methuen ) tetahi pa ote Poa i Peremona ( Belmont) e4O maero te tawhiti mai i Kimari. Ko te ope whakaora tenei i Kimari. E 4 haora e whawhai ana ka horo te pa ote Poa. He tokomaha ote Poa i mate e4O i riro herehere mai. Ite ata ake ka riro hold na te Poa i kokiri. I tenei tutakitanga e 81 o te Poa i mate rawa, e 3 Inganhi. E ki ana a Tianara Metuene, kia hawhe-haora noa iho te tureititanga o' te kokiri ate Ingarihi kua tiuo mate ratou i te Poa, i te mea ka noho rite katoa mai nga pu a te Poa, tena ko tenei i ahua oho mauri tonu te Poa. TE AWA O MOTA ( MODDER RIVER ). I muri tata iho o tenei pakanga i runga ake nei ka tutataki ano te Poa raua ko te Ingarihi ki nga pareparenga ote awa o Mota. (Ko tenei awa te rohe mai o te whenua o te Ingarihi ite pito kite raki). Tino nui atu te kaha
ote whiti atera i taua rangi. He pu anake te rakau o tenei pakanga, pupuhi tonu mai ai te Poa i tera taha ote awa, mete Ingarihi hold pupuhi tonu atu ai i tenei taha. I nga pu repo te tino kahanga ote main: na konei te Ingarihi 1 kaha ai ara na te mohio ki nga tini ravveke o aua tu pu. I te ahiahi ka whakarerea e te Poa tona pa, i te mea kua kore e taea e ratou te pupuri, kua tokomaha rawa hold o ratou kua mate. Engari i pai tonu to ratou maunutanga kaore hoki i whaia e te Ingarihi i te ngenge i te ruha noa iho i te whawhaitaaga mai o te ata ahiahi noa. He tino nui te Poa i hinga engari kaore i taea te tatau. He tikanga ta te Poa kia kaua e mohiotia o ratou i mate, na reira i tere tonu ai ta ratou tanu i o ratou tupapaku ; heoi ano nga mea o ratou tupapaku e taea te tatau ko nga mea e rokohina atu e te Ingarihi e putu ana i runga. He nui ie riri o nga wahine o te Poa ki tenei tikanga, ko to ratou liiahia kia tere tonu te whaka tu i te matenga 0 ratou whanaunga. Pie tokomaha ano ote Ingarihi i mate ara e 438. I kitea nuitia ki tenei whawhai te toa o etahi apiha tokorua o te Ingarihi. Ka waenganui te whawhai ka puta te whakaaro i nga maia nei kia haere raua kite titiro i te noho a te Poa. Kaore i tirohia te mata e whakaheke nei, kaore hoki i lirohia '0 whanui o te awa. Whiti pai atu raua kite pa ote Poa, engari ite hokinga mai ora id noa raua. NGA HOIA KUA TAE. Ka 50,000 nga hoia a te Ingarihi kua tae ki Awherika. I penei te wehewehenga 0 tenei 50.000 : —E 12000 ki raro i a Tianara Pura, e 6.000 ki raro i a Tianara Kataka (Gatacre), 10.000 ki raro i a Tianara Metuene. Ko era atu katoa, he mea wehewehe ki runga ki nga mahi, ko etahi kei te tiaki i nga huarahi tereina ko etahi kei te hanga i nga huarahi tereina i tukitukia e te Poa, ko etahi kei te hanga haere 1 nga waea korero, ko etahi kei te hanga i nga piriti me nga tini mahi noa iho o te whawhai; Ko Tianara Pura kei te taha kite rawhiti. E haere ana tana ope kite whakaora i a Tianara Waiti ratou ko tana ope e haoa mai ra e te Poa ki roto o Reirimete. Ko P'ianara Metuene kei te taha hauauru. E haere ana ia kite awhina i Kimari, tetahi o nga pa ote Ingarihi e haoa mai nei ete Poa. Kua tata enei ope e rua te tae ki nga pa e haerea nei e raua. Kei waenganui te ope a Tianara Kataka. Kei tenei ope nga hoia o Nui Tireni me etahi o Ahitereiria. Ko tenei te tino ope ate Ingarihi mo te haere ki Piritoria a ko nga hoia
katoa e tae atu a muri ake nei ka whakaurua ki tenei wehenga. He penei te whakahaere a Tianara Pura : Kia ora mai a Reirimete me Kimari ka huihui katoa ai nga ope a te Ingarihi kia kotahi whakaekenga ki Piritoria. Ko Piritoria he tuunga whakamutunga mo te Poa ina hinga mai era atu wahi katoa o tona kingitanga. Kia huihui nga ope katoa katahi ka riro ite kotahi o Tianara Pura te whakahaere ote katoa. Kite horo a Piritoria, kua mutu tenei whawhai, kua tino kore hold te kingitanga ote Poa ite ao. REIRIMETE (LADYSMITH). Kaore ano he korero mai o Reirimete, engari kei reira anake nga taringa ote ao katoa. E mohio ana te ao katoa e kore e maha atu nga ra ka ara he pakanga nui ki reira. Kei reira te nuinga o nga hoia ate Poa, kei reira ano hold te nuinga o a te Ingarihi. Kei reira a Tianara Pura raua ko Tianara Tupete, nga tino rangatira o nga ope e rua. Kite kore e hinga te Poa i Reirimete, ara kite hinga ko te Ingarihi, katahi ka tino kore a Reirimete e taea te whakaora, tera e tukua paitia kite Poa 1 te mea hold kua tata haere te pau nga kai. Otira kei te ra anake o te tatauranga te tikanga. KIMARI (KIMBERLEY). Kaore ano kia horo a Kimari. Ko tetahi tenei o nga pa e tino whakamoea ana e te Poa kia hinga, no te mea kei roto a Rihara Rooti, rangatira o nga maina koura, o nga maina taimana. E ki ana te Poa na taua tangata ratou ko etahi atu tangata rangatira o Ingarangi e whai paanga ana ki Paranawaara te take mai o tenei whawhai. Kua whakaritea ete Poa tetahi utu nui mo tona upoko. Ka maha nga whakaekenga a te Poa, kaore ano kia taea, a kei te whakaeke ano inaianei. Engari kite ki a nga tangata o roto e kore rawa e horo to ratou pa, a ko ta matou whakaaro ano tena. Ko te mahi a Rihara Rooti i enei ra, he pou rakau hei whakapaipai i nga tiriti o tona taone. MAWHEKINGI ( MAFEKINC). I pohehe a Tianara Koroti (Cronje) o te Poa tera e ngawari noa iho te horonga o Ma- . whekingi. I mea hoki ia i tana reta ki to ratou Tumuald “ Kaore he rerenga ketanga mo tenei pa, heoi ano ko te horo anake.” I tae and he pu nui ma te Poa ki reira, kaati kaore i totika. Hei aha te ruarua o nga tangata o te pa kaore
ano kia hinga. He tino nui te whakamiharo o nga iwi o waho kite kaha o tenei pa iti noa, kite pai hoki o te whakahaere a Kanara ‘ Baden-Powell.’ E kiia ana ko tetahi tenei o nga mea whakamiharo e tenei whawhai e man tonu mo nga whakatipuranga etu mai nei, ara ko te kaha o tenei pa iti noa. KA RARU TE INGARIHI. Ite 11 o nga ra o tenei marama ka kokiritia e te Ingarihi, ara e te wehenga i raro i a Tianara Kataka, tetahi pa o te Poa i ‘ Stormberg.’ E 3,000 te Ingarihi i uru ki tenei kokiri, e 6,000 hoki te Poa i roto ote pa. He kaha, he roa te pakanga, katahi ka riro mai te pa i te Ingarihi. Otira kaore i taea e ratoa te pupuri. I nuku tata atu te Poa ki etahi parepare e marama ana te pupuhi mai ki roto ote pa. Kaore i arikarika te tukunga mai ate Poa. Te whatinga o te Ingarihi, ka hopuhopukia etahi, hui katoa o te Ingarihi i riro herehere e 672. He autaia te Poa ! TE OPE O NIU TIRENI. Ka tuarua a Niu Tireni ki roto o te pakanga kaore ano he mea o ratou i mate i taotu ranei. Kei te whawhai tahi ratou ko tetahi wehenga ote ope o Ahitereiria. Ite whawhai tuatahi e 7 o te Poa i mate, i te whawhai tuarua e3. He hoiho rawa te tupapaku o Niu Tireni o enei ra. Tena ra Niu Tireni e ! E tapa ito ingoa! PITOPITO KORERO O TE WHAWHAI. Te taumaha o te pu repo i mauria e Tianara Koroti (Cronje), hei tukituki i nga maioro 0 Mawhekingi e 20,000 pauna weeti. Te taumaha ote mata, kotahi rau pauna weeti. E 8 pea-kau kite to, e2O miuru. I mea taua Tianara katahi ka tino mate a Mawhekingi. E rua nga ra i whakamahia ai ka whakamutua kaore he rawa i pahure. Te take i whakamutua ai, i nga tangihanga katoa kaore e hapa te mate o tetahi wahi o taua pu i te kaha ote hoki whakamuri. I hopukia tetahi kaipuke hari paraoa kite moana ite taha kite rawhiti o Awherika. E rere ana ki Taranawara, 17000 peeke paraoa 1 runga e mau ana ma te Poa (peeke rakau). I hopukia taua kaipuke me ona mauranga i kiia hoki he taonga parau no roto ote whawhai. Ka rarawe te Ingarihi i ana paraoa.
Ki tc ki a tetahi Nupepa a te Tatimana 100,000 nga hoia katoa a te Poa. Ehara ano ia i te mea he Poa anake, engari no nga iwi maha noa atu, e noho ana ki Taranawaara, a kua whaka-kainga, kua w haka-tangata-when-ua ki reira. No te Ingarihi ano etahi, 1,000 hoki Airihimana. Ka kitea ki tenei te nuinga 0 te ope a te Poa. E nekehia ana kite 100,000 nga hoia katoa a te Ingarihi mo te whawhai ki Taranawaara. I te timatanga o te whawhai tae mai ki tenei rate 16 o Tihema ka 566 o te Ingarihi kua mate rawa, ka 2027 nga taotu ( mo te mate ano pea etahi o enei), ka 1977 kua riro herehere i te Poa. Tokorua nga Tianara o te Poa kua mate i nga riri ka taha ake nei. Kua tukua nga tinana o aua tangata e Tianara Waiti kite Poa kia mauria ki Piritoria tanu ai. He tangata toa. Nga ingoa o aua tangata ko Tianara Koti “Koch” tetahi, ko Tianara Pota “Botha” tetahi. Kei te noho rite katoa nga manuao o te Ingarihi; he mea pea mo te tono a te Wiwi kia Tiamana raua ko Ruhia kia uru ratou ki te whakararuraru i tenei whawhai, kei tino kaha rawa te piki o te mana o te Ingarihi ki Awherika; otira kaore aua mana i whakaae. 1 tetimatanga o te whawhai tae mai kite 24 o Oketopa e 988 nga herehere a te Ingarihi, i te 6 o Noema nei e 900, hui katoa 1788, engari kua maha ano o muri nei. Heoi kite whakaaro iho kei te riterite tonu nga herehere a tetahi taha, a tetahi taha. O nga tangata i mate rawa, no te Poa nga mea i tino nui atu, ara kei te 3000, nuku atu heke iho ranei. Kei te whakaako nga wahine o te Poa kite pupuhi pu, otira kua tino taunga te nuinga o ratou, he tino mahi hoki na ratou i mua atu o te aranga o te pakanga. Kite hinga a ratou tane ka uru hoki ratou kite whawhai. HE INOI MO TE WA O TE PAKANGA. He mea whakarite na Te Wiremu, Pihopa o Waiapu, kia korerotia i roto o nga whare-karakia. E te Atua Kaha rawa, ko koe te rangatira o nga kingitanga katoa o nga iwi, mau e mutu ai te pakanga i nga wahi katoa o te ao. He inoi tenei na matou ki a koe kia whakamutua
wawetia te whawhai kite pito kite tonga o Awherika. Whakaputaia ketia te nanakia o te tangata hei mea e puta ai tau e pai ai, e neke haere ai ton kingitanga; hohorotia hoki te wa e kore ai tetahi iwi e hapai hoari ki tetahi iwi, a heci ano ta ratou ako kite whawhai; tukua mai tenei he whakaaro kite mahi pai, kite mahi wawao, ate Rangatira ote Rongomau, a tau tama, a to tatou Ariki, a Ihu Karaiti. Amine.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/periodicals/PIPIWH18991201.2.4
Bibliographic details
Pipiwharauroa, Issue 22, 1 December 1899, Page 2
Word Count
2,097WHAWHAI KI TARANAWARA. Pipiwharauroa, Issue 22, 1 December 1899, Page 2
Using This Item
For material published 120 or more years ago, to the best of the National Library of New Zealand's knowledge, under New Zealand law, no copyright exists in that material.
For material published fewer than 120 years ago, copyright may still exist. Please see our copyright guide for information on how you may use this title.
In both cases, the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.
Log in