TE RETA A A. T. NGATA. M.A., LL.B.

Pipiwharauroa, Issue 22, 1 December 1899, Page 11

TE RETA A A. T. NGATA. M.A., LL.B.

( Kei te Nama 21 te timatanga 0 tenei korero ). I muri mai o tenei ka huaranga ko nga maria ara ko nga “ Kawanatanga.” Ka rangona i te tau 1893 i te kawanga o Piripi whare-karakia ki Kakariki ko Te Wahineiti, ko te Keke-po-hatu, hei ingoa hou mo nga Pariha o Ngatiporou. Ko Te Wahineiti no roto o Waiapu, ko te Keke-pohatu no Tuwhakairiora. Haramai ana a Te Houkamau me ana waiata ahuareka ka iriiritia a Te Wahineiti ko Kahukura e mau nei hei ingoa karanga mo te Pariha o Te Horo inaianei. Ka iriiritia hoki he ingoa mo te Kekepohatu (Pariha o Te Kawakawa) ko te Pohutu (he puku whaiwhaia). Ka tipu i runga i nga wero, i nga tinihanga, i nga waiata titotito, i nga haka, i nga parepare tipuna, i nga whaka whiti whiti whakapapa, ka ara ake he mana, ka ara ake he mana. No te tau 1894 ka tu ko te Arewhana ki Reporua, no te tau 1895 ka arako Maui ( Pariha o Whareponga), ko Te Koroni ( Pariha o Tuparoa), ko Te-U----ranga-o-te-Ra (Pariha o Rangitukia). No te tau 1896 ka eke mai ko Te Awemapara (Te Aowera, he wehenga no roto o te Pariha o Whareponga). Ko te tino mahi he tauwhawhainga, mo te hau o te waiata, mo te tini o nga ahuareka, mo te tetere. o nga moni kohi. He moni nui te /Too mo nga hui nunui o mua, kei o muri nei ka kawea e nga wero, e nga whakatete, kite £3OO kite £350. Kaore e tipu totika nga korero nunui te kinaki kite maminga kite mahi tipatipa. Kaore e arotia ake nga korero mema. Ka maro te korero tika ka whakararurarutia kite waiata ; ahakoa hoatu he riri ka hcmai he ahuareka hei whakatahuri ke, ka mahara te tauhou kua wawautia te tangata i te kotiti o te arero, ka pohehe nga kaumatua o era atu wahi ki nga whakapapa, ka pokaikaha noa nga tatai whakapapa. Mawai e korero au mahi e Porou! Ma te tangata e rere mai kia kite, kia hakiri: ko tenei ringa he takurutu kite w'haiwhai atu i te tini o au whakaomaoma. Ana kei runga o Matahina, kei nga tawhatitanga o Putauaki e tuki ana o mahi, e araara mai ra ko Hikataurewa, ko Te Wheuki, ko Tahi. Huri ake ki tua o Tawhiti ka rere ki roto o Heretaunga ka ahu atu koe i runga i a Houtaketake, i a Ranginui, ko te Miuru tera, ko Te Huauri, ko era atu mana huhua noa iho. Eta Ihaia Hutana kia rewarewa mai ra a Pohokura. E koro Tamahau kia ai he tekoteko mou, e tu atu nei aku, ko Hone P. Raiho, kingi o Te Pohutu ; ko Roore Tapere, Pirimia o Kahukura, me Te Kerehi, tana Etita; ko Hone

Kauahi, te Kingi Horoau o Te Koroni anake, Kai-riiwhi o Te Hatiwira Te Rangitaumaunu te Etita o taua Te Koroni i te oroko-timatanga ai; ko Hirini Tarapehu, tino Pirimia o Maui. Whakarongo mai e nga kingi pokanoa o era atu wahi, e wiri o koutou papa, e wehe o koutou puku ite hao noa mai. Waiho atu i a Mahuta nga kororia, i a Tohu te Ihowatanga i a Te Whiti te poropititanga, i a Te Potangaroa ona whakaaro ; ena kingi, ena mana patingore: ki au ko nga mahi e kore noa ai au e tawhiri ka rere noa mai ki runga i au nga ingoa kingi, pirimia, etita, kai-whakahaere. Taukiri e te mana nunui! Te tatakimori au whakatikanga ake! 6. Te waimarie o Ngatiporou i era va. Ka noho te tangata i ro-ngahere ka ukauka ia i nga kuri whakangau a te pakeha, ko nga mania hoki, ko nga raorao, o ratou hemonga. I puta mai i te tahurihuri o te raiona he miere. I puta mai i nga awa ngarungaru o Waiapu, i ona maunga, i ona ngaherehere, i ona kino noa iho, he ora. Ka pakaru mai nga ngaru o t'awhiti, ka tipi i roto o Heretaunga, u mai ki Turanga: ko nga kora i rere ake ki tua o Tawhiti, ko te puehu ki tenei whaitua o Raukumara. Kaore i minangia e te pakeha o konei whenua, ka ata titiro mai ia me ana tikanga i waho o te moana, i tua o nga pae maunga. Ka waingohia i konei a Ngatiporou ka whai taanga manawa moni kite whakapakari i tona whakapono, kite whakatiputipu i ona kura, kite ata whakawa i ona whenua. No te tau 1880 ahu mai, ka kitea e te pakeha e huna noa ana te tauhinu, te rauaruhe, te manuka i te momonatanga o te whenua. Katahi ka ngau nga hoko, nga reti. Otira i ngawari i te mea kua tupato a Ngatiporou i nga rongo mate mai o era atu whenua i nga hoko, i nga mokete. Hoko rawa ake ehinu, kua mau etahi ki etahi tikanga a te pakeha, ara, kite mea nui tonu kite whakapai whenua, kua whanui haere te maramatanga i nga kura, kua tino whakatatare rawa te tangata ki nga ture whenua. Tera ano ka takitaro ka pa mai he mate kino ki tenei takiwa, e ngaro ai te tangata, e mania atu ai nga whenua he ringa ke pupuri ai. Engari kei te ata haere ; a mehemea ka u nga tikanga mo te tinana e whakahaerea ana inaianei, me nga tikanga mo te whenua, haunga hoki te wairua ko te tino mea hoki tena, ka tino ora a Ngatiporou. 7 Etahi whakaaro hou. He pio noa iho te whakaaro hou e tipu ake ana i roto i nga ra nei. Ko etahi kua wha kite ao, kua taurakina hei whitikanga iho ma nga kanohi o te katoa.

Ko etahi kei roto ano i nga kopura e koromekemeke ana. Ehara ite mea kei te ngaro rawa nga whakaaro e tapuhitia nei e Ngatiporou. E mohiotia ana ano nga mahara e hua mai i roto i enei ra, ehara hoki i muri nei i tiria ai e te ture nga kakano. Ko te ngahuru tonu tenei o nga ruinga ate ture. Engari he tomuri ano no te whiunga ki enei maara, he kore hoki no te whenua e whakakorikoria, i roa ai e takoto ana. Ko te whakarapopototanga tenei o aku i kite ai, i hurahura ai;— 1. He wehewehe i nga paanga whenua ki runga ki nga whanau ote hapu kotahi. Kei muri te wehewehe kia motuhake te paanga o ia tangata o ia tangata. 2. He wehewehe i nga tikanga, i nga whakahaere mo nga mahi, ki runga ano kite matauranga o ia tangata, o ia tangata e whaaro iho ana he matauranga tona. Kei nga mahi hipi e tino kitea ai enei mahara. 3. He whakapakari na ia tangata, na ia tangata i tona mana, i tona mana, kia rite ano ki ta te ture i ata whakarato ai. Kaore i te wehingia nga rangatira, kaore hoki he whakapumautanga a nga ture i nga mana o nga rangatira maori. 4. He kuhu na ia tangata, na ia tangata, i tona tinana, i tona tinana. No nga taitamariki tenei whakaaro, kua kitea ano i mua i a Ngatiporou e haere ana ki Turanga kite mahi karaihe, no muri nei ka tino u, ka matauria hoki he taikaha katoa nga huarahi e rarawe ai te tangata i te hereni. 5. Ehara i muri nei i manaakitia ai nga kura: engari no muri nei i tino whakamanawa ai te tangata ki nga kura hei whakawhiwhi i ona uri i muri i a ia ki nga huarahi e ora ai ratou. Tera atu etahi whakaaro ririki, kaore ano i horapa, e taea ai te ki he whakaaro kua pakari ki roto o te iwi. Me kaati ake i konei nga toru kupu nei: he maha nga mea i mahue, i whakaarohia ano kia tuhia, engari na te titiro iho ki ta tatau nupepa kei apiapi i nga korero anake mo tenei wahanga o to tatou iwi maori. E kore e taea e Ngatiporou te pupuri nga kupu a o ratou kaumatua kua ngaro atu kite po. I rite a ratou kupu mo o ratou ra, mo nga ra hoki o muri tata iho i a ratou. Heoi kia mau ko te aronga, ko te wairua o a ratou tohutohu : ma te whakatupuranga hou e whakahangai nga whakatat utan g a iho ki nga whakaaro, ki nga ture, ki nga tikanga, ki nga mahi o ratou na ra. Heoi ano. Na to hoa, Na Apirana T. Ngata.