TEREIWHU.

Pipiwharauroa, Issue 20, 1 October 1899, Page 4

TEREIWHU.

I tera putanga o Te Pipiwharauroa i whakaaturia e matou te whakataunga o te whakawakanga tuarua i a Kapene Tereiwhu, (Captain Dreyfus), a i puta ano hoki etahi kupu ruarua a matou mo tenei tangata rongonui i te tuhinga o Akuhata. Kaore he korero i rite mo tenei te kaha, te aroha. Kia tino matau ai nga kai-tautoko i a Te Pipiwharauroa kite take o tenei korero, me tiki rawa ta matou korero kite whanautanga mai o Tereiwhu. He tauwhainga tonu te mahi a te Wiwi me te Tiamana, mo etahi whenua ko Arahahi (Alsace) me Roreine (Lorraine) nga ingoa, kei runga ite rohe o Parani me Tiamana. Itu he pakanga nunui ma enei mana; ita raua pakanga whakamutunga ko te Wiwi i mate, a inaianei kei a Tiamana a Arahahi me Roreini E waiho ana enei whenua hei take puhaehae ma enei iwi tokorua. I te matenga ote Wiwi panuitia ana kia whiriwhiri nga tangata o Arahahi i ta ratou taha e pai ai, ko Parani ko Tiamana ranei. O nga tamariki tokowha a Tereiwhu, he Hurai tino rangatira, tokotoru i huri ki Parani, te mea whakamutunga o taua hunga tokotoru ko Arawhe, ko te tangata mona nei tenei korero. I hiahia a Arawhe hei hoia ia, a i tona kaha, i tona ahuwhenua, i puta ia i nga whakamatautauranga katoa o te mahi hoia, i tu hoki hei kapene—te Hurai tuatahi tonu kite tu hei kapene mo te ope hoia o Parani. Ahakoa nui te moni ia ia kaha tonu ia kite mahi i tona tari, kite ara roa ite po. Ka haere etahi ona hoa apiha ki nga mahi ahuareka ka noho tonu a Kapene Tereiwhu kite tari mahi ai, kaore e aro atu ki nga mahi kai-waipiro, purei-kari a ona hoa, a na wai ra ka kino ona hoa ki a ia. Tetahi take i kinongia ai ia e ona hoa, he nui no te moni i a ia, na tona Hurai-tanga hoki tetahi. Ihe noa iho te whakahaere i nga mahi ote Tari whawhai, ko nga moni i whakaritea mo nga mahi tutei i kainga e nga apiha. Hei huna kei kitea to ratou he, ka whakapaea a Kapene Tereiwhu he tutei na Tiamana. I te tau 1894, ka hopukina tetahi pukapuka e mauria ana ki Tiamana, he whakaatu i nga tikanga me nga mahi huna a te Tari whawhai 0 Parani. Ko taua pukapuka na Meiha Ehetaheihi (Esterhazy) i tuhi, hei hangarau mana. He tangata whaimana ia, na reira wehi ana ona hoa kite whakahe i a ia, katahi ka kiia na Kapene Tereiwhu i tuhi taua pukapuka. 1 hohoro ai te whakapae i a Tereiwhu na te mea, e tino kinongia ana nga Hurai katoa i Parani i taua tau. I ki hoki etahi tangata mohio na Tereiwhu tonu te tuhituhi o te pukapuka. 1 te ra i hopukina ai ia nui atu

tona pouri, no te mea he kaha atu tona aroha ki tona whenua, ano he whaiaipo nana. Koia nei etahi o ana kupu i roto i tona reta ki tona wahine, i te mea kua hopukina ia : “ Aue, e taku whaiaipo e Parani, e arohatia nei e toku wairua, e toku ngakau, e toku hinengaro, e whakapae ana ranei koe i au mo tenei hara weriweri ? Ko te Atua taku e tumanako ai, ko te tika e kore nei e taea te pehi; ka kite aku hoa hoia i toku hara-kore, a ka whakarongo mai ki au. Ka kite ratou i te hara-kore o taku kanohi, o taku wairua, o taku ahua katoa, kei te mohio katoa hoki ratou ki a au. Na konei e toku ate-manawa ki a au to moe, kei awangawanga moku.” Otira i te kino o nga hoia, whakataua ana te he ki a ia e te Kooti o nga Hoia. I te panuitanga i tona he 10,000 hoia kite matakitaki, 100,000 tangata kite whakarongo, ki te taunu i a ia. E wha nga hoia na ratou ia i arahi mai kite marae ; no te tunga i te marae ka whakarerea ia kia tu ana ko ia anake. Ko te haerenga mai o te kai-panui i tona he, ka karanga, “ E Tereiwhu e kore koe e tika hei hoia, na reira ka whakataurekarekatia koe.” Rongo kau ana a Tereiwhu, ka tu ona ringaringa ki runga ka karanga, “ Kaore aku hara, ka oati au kaore aku hara. Vive la France, (kia ora tonu a Parani.) ” Ko nga tohu me nga whakapaipai o ona kakahu hoia i haehaea, ko tona hoari i whatiia, katahi ka panga kite oneone. Muri iho ka arahina ano ia kite whakamatakitaki haere kite mano o te hoia. Otira i maro tonu tona tu, kore rawa ia i numinumi. I tona hangaitanga ki ana hoia ake, ka karanga ia ki ona kai kohuru, “ E whakataurekareka ana koutou i te tangata hara-kore.” I tona kitenga atu i nga kai-tuhi o nga nupepa ka karanga atu ia, “ Panuitia ki Parani kaore aku hara; ” engari ko nga whakahoki mai i taikaha ; i karanga mai te tangata, “ turituri,” “e Hura,” “ taurekareka,” “Hurai weriweri.” I te mutunga, kr whaoria ia ki roto i te kooti, ka mauria kite kaipuke hei mau i a ia kite Motu Rewera, he motu iti e tata ana ki Amerika kite Tonga. I whakaritea ia mo te mate tonu atu ki taua motu. E wha nga tau i noho herehere ai a Tereiwhu ki Motu Rewera, whano tata tonu ka mate i te kino ona kai tiaki ki a ia. I whai ratou kia mate ia, i tohe hoki kia patu i a ia ano. Ko nga pukapuka mai ki a ia kaore i hoatu, heoi kore rawa ia i rongo ki nga korero o te kainga, o te ao, kaore ia i mohio kite ahua o tona wahine, ona tamariki. I tona panga e te piwa, ka hanakawhingia ona ringaringa, ka hereherengia hoki ia ki tona moenga, otira i tona whakaaro tera ano e mohiotia tona harakore, kore rawa ia i whakaae kia mate ia. I nga wa

e ora ana ia hereheretia ai ona waewae kite rino, na wai ra ka hou te rino ki roto i te kikokiko. E peneitia ana ia ka tu mai he manuao, he mea whakahau mai na te kawanatanga o Parani kia tikina mai a Tereiwhu kia whakawa tuaruatia. Mahue iho ana iaia te Motu Rewera, me nga tangata a te rewera. Ite whakataunga i a Tereiwhu mo te mate tonu atu kite Motu Rewera, kore rawa he tangata i whakaaro tera ia e hold mai kite Ao-tu-rca, otira no muri mai ka puta he korero hou, rongona ana he mea patu kohuru taua tangata na ona hoa apiha. Ko te kinonga tenei i kino ai te Wiwi, ko te wehenga hoki o te iwi nui. Te tangata tino kaha rawa atu kite tohe ki a whakawa tuaruatia ano a Tereiwhu, ko tona wahine. I pitihanatia eia te kawanatanga, i korero ia ki nga tangata rangatira, ki nga tino roia. Ko tetahi tino tangata ko Hora (Zola) i awhina i a ia, i tuhituhi i te kohurutanga i a Tereiwhu ki roto i nga nupepa. I te whakawakanga i tenei, panaia ana ki a puta ki waho o Parani. Ite kaha rawa o tenei korero patu ana tetahi o nga tino pono i a ia ano, ara a Piriniha Henare. Ite uiuinga ate Hupirimi kooti i te hara o Tereiwhu, kiia ana kahore he hara o taua tangata ko te pukapuka na Meiha Ehetaheihi ke i tuhituhi, kaati e tika ana kia tirohia ano tona he. I tenei wa i oma a Ehetaheihi ki Ingarangi. Kua korerotia ake te whakahokinga mai i a Tereiwhu ki Parani. Ite taenga mai o tona manuao, e tu ana te marangai, katahi ka whakaungia noatia iho ki te akau, he huna kei rongona e te tangata, engari i whakaaturia ki tona wahine. I haere mai tona wahine kite whakataki i a ia, ai to raua kitenga heoi ano ta raua korero he tangi, he ngunguru, mete matakitaki ano nga hoia tiaki. Te ahua o Tereiwhu rereke, kua hina, kua tino hiroki, ahakoa ka 39 ano ona tau. Tangi ana ia i tona rongonga i te riri a te iwi mona i muri i a ia, mo te kaha hoki o tona wahine. I nga tau e wha i noho ai ia kite Motu Rewera kore rawa ia i rongo ki nga korero o te ao. Itu te wkakawa tuarua ki Rene, he taone iti kei te pito kite tonga o Parani. I mauria ai ki reira, kia kore ai e nui te tangata. ' I whakakakahuria a Tereiwhu ki ona kahu apiha hoia, ko ona tohu me ona whakapaipai i haehaea ra na tona wahine i tui. I te putanga mai ite whare herehere kite whare whakawa, ite hokinga hoki, he ope hoia kite arahi kite tiaki i a ia, he tupato kei kohurutia e ona hoa riri. Tokorua ona roia ko Temanga (Demange) me Rapori (Labori), ko etahi o nga tino roia o te Wiwi. Tino kaha atu a Tereiwhu, kite whakaatu i tona hara-kore ; kite rongo ia ite korero teka, ka whakahoki tonu atu. I te tino

kaha o tetahi ona roia, o Rapori puhia kohurutia ana, he whai na te hoa riri kia mate kia nro hoki nga pukapuka. Kaore taua maia i mate, na te takuta i tango te mata. I a ia e takoto mate ana ko Temanga kite whakahaere, otira kotahi ano te wiki kua maranga, kei te whawhai ano ki nga kai patu 1 a Tereiwhu. Ko te ao katoa inaianei kei te tatari tonu kite whakataunga, kei te mea hoki e kore e hapa te ora o Tereiwhu, i te tino kaha ona roia, i te pai o nga korero a etahi o nga pono. I te whaikorero a Temanga i mua atu o te whakataunga, e iwa haora mete hawhe i korero ai ia. He tino whakamiharo te whaikorero a taua tangata, i whakapaua e ia tona kaha katoa, kia ora ai tona hoa. I karanga ia kite Atua kia whakamaramatia nga hinengaro 0 nga kai-whakawa, o te iwi, kia u ai ratou ki te tika. I te pai o te whai-korero a tona hoa kaore a Rapori i korero. I puta te tino whakawhetai a Tereiwhu ki a Temanga. E wha haora mete hawhe i whiriwhiri ai nga kaiwhakawa. Ko Tereiwhu i mauria he ruma ke 1 mua atu ite whakataunga. Ite putanga mai o te-kupu kua kitea te hara o Tereiwhu, a kua whakaritea kia kotahi tekau tau mona ki roto i tetahi pa herehere ai, hotu ana te manawa o te mano o te tangata, ko Temanga i rahi tonu tona reo kite tangi. Ka tu a Rapori ki runga, ka haere kite whakaatu ki a Tereiwhu i tona mate. I tomo tangi atu taua roia ; i tona awhinga i a Tereiwhu ka ki atu, “ Kua whakamatea ano koe, engari kaore e whakahokia kite Motu Rewera.” Te rongonga o Tereiwhu ka karanga, “ Whakamarietia taku wahine,” ko tona takotoranga ano kua hemo. I tino mura te riri o te ao katoa ki Parani, i whakaarotia hoki kua tino marama te harakore o Tereiwhu. Nga whenua i tino riri ko Ingarangi me Amerika. I patua mai te waea o Ranana, “ Whiti ana te poho o Ranana i te whakatakariri.” I mea te Taima nupepa, “ Ko te whakataurekarekatanga weriweri atu tenei i te ture.” I kauwhau nga minita mo te whakahe i te whakataunga. I mea tetahi minita Hurai, “ Ehara noa iho te matenga o te Wiwi i te Tiuka o Werengitana i Wataru, ehara noa iho to ratou whakamatenga i Hitana katahi ano ia te mate whakaharahara, he kohuru tangata.” I whakahaere tikanga nga tangata o Amerika mo te patu i te whakakitekite nui, ara i te Ekipihana ki Parani a tera tau, ko te kara a te Wiwi i tahuna kite ahi. Ko te kingi o Tiamana i mea kore rawa atu ona piringa ki a Tereiwhu. I whai etahi ope tangata i Itari me Ahitiria kia tukitukia nga tari o te Wiwi i o ratou whenua. Na nga pirihimana i arai. I patu waea nga Paremete o Ahitereiria, me to Niu Tireni kite wahine

a Tereiwhu, i penei nga kupu, “ Ano to matou pouri mou.” I pania e nga pakeha o Te Aroha te kara ate Wiwi kite hinu whenua katahi ka tumataria kite ahi, me ta ratou karanga “ God save the Queen ” (Ma te Atua e tohu te Kuini), “ Groans for France,” (Ngungurutia te Wiwi.) u u u— ! He inoi iti nei ta Te Pipiwharauroa i te tanga o Akuhata, “ E te Atua whakaarohia te hunga e patua hetia ana.” Ite wehi ote kawanatanga o Parani mo te riri o era atu mana nunui, ito ratou mohio hoki kite harakore o Tereiwhu, whakaputaina ana a Tereiwhu, a kaati inaianei ahakoa ko tona tinana kua mate kua ruwha noa i te pouri, ko tona wairua ia kei te hari i te mea kua whakahokia mai ia i te reinga ki tona wahine aroha, ki ona tamariki kaingakau. R.T.M.K.